Klęska Rosji w wojnie krymskiej 1853-1855 pogłębiła kryzys państwa rosyjskiego, zmuszając władze do przeprowadzenia reform wewnętrznych oraz złagodzenia polityki wobec krajów podbitych. Sprzyjająca atmosfera polityczna (tzw. odwilż posewastopolska) rozbudziła aktywność społeczeństwa polskiego. W środowisku uczącej się młodzieży, inteligencji, drobnej szlachty zaczęły powstawać tajne kółka, podejmujące myśl o powstaniu zbrojnym.
Zainicjowano współpracę także z rewolucjonistami rosyjskimi. Ruch patriotyczny, który rozwijał się od 1856 r. – najpierw pod zaborem rosyjskim, a następnie austriackim i pruskim – przyczynił się do powstania władz narodowych "tajemnego państwa polskiego" okresu powstania styczniowego. Wstępem do powstania stały się manifestacje patriotyczne 1860-1861. Wyodrębniły się wówczas dwa obozy polityczne: umiarkowany - białych i radykalny – czerwonych, które stworzyły własne organizacje tajne. Organizację białych tworzyli przedstawiciele ziemiaństwa, burżuazji i inteligencji; jej celem była praca organiczna, a w dalszej przyszłości, w sprzyjających okolicznościach, walka narodu o niepodległość. Do powstania biali przyłączyli się dopiero w połowie marca 1863 r.
Po ogłoszeniu w połowie października 1861 r. stanu wojennego w Królestwie Polskim ruch patriotyczno-narodowy stał się tajny. W październiku przywódcy różnych kół i ugrupowań czerwonych wybrali trzyosobowy Komitet Ruchu, nazwany też Miejskim. Wiosną 1862 r. Komitetu Ruchu połączył się z Komitetem Akademickim, a w czerwcu 1862 r. ukonstytuował się Komitet Centralny Narodowy na czele z Jarosławem Dąbrowskim (aresztowany w połowie sierpnia). Do wpływu doszły w Komitecie ugrupowania centrowe, które po odroczeniu terminu powstania zajęły się głównie organizowaniem administracji narodowej. Program i zasady organizacyjne władz narodowych Komitet określił w statucie z 16 VI 1862 r., mającym charakter ustawy zasadniczej.
Na czele Organizacji stał Komitet Centralny Narodowy, w którego gestii pozostawało pięć wydziałów: Interesów m. Warszawy, Interesów Prowincji, Stosunków Zagranicznych, Policji oraz Skarbu. Po przyłączeniu się, jesienią 1862 r., duchowieństwa rzymskokatolickiego do ruchu narodowego powstała przy Komitecie Komisja Interesów Duchownych i Opieki Nad Ludem. Komitet Centralny Narodowy obejmował swą władzą "byłe Królestwo Kongresowe", Litwę, Ruś, zabory: pruski i austriacki oraz emigrację polską. Wymienione prowincje i emigracja miały wyłonić własne komitety, podporządkowane centralnej władzy narodowej.
Komitet, w odezwie z 1 IX 1862 r., ogłosił się prawowitym Rządem Narodowym Polski i dał wykładnię prawną swego legitymizmu Miał własny organ prasowy "Ruch", posługiwał się kancelarią. Do korespondencji używał blankietów z odpowiednimi nadrukami oraz pieczęci.
Przeciwnikiem jakichkolwiek akcji zbrojnych był margrabia Aleksander Wielopolski, od czerwca 1862 r. naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego. Aby rozbić ugrupowania konspiracyjne, margrabia Wielopolski zarządził w połowie stycznia 1863 r. pobór do wojska rosyjskiego. Po przeprowadzonej w nocy z 14 na 15 I 1863 r. brance. Komitet podjął decyzję o rozpoczęciu walki 22 I 1863 r. oraz uchwałę o powołaniu gen. Ludwika Mierosławskiego (przebywającego w Paryżu) na dyktatora i przemianował się na Tymczasowy Rząd Narodowy.
Okres powstaniowy (Rząd Narodowy, władze narodowe m. st. Warszawy, terenowe władze narodowe – cywilne i wojskowe "byłego Królestwa Kongresowego", władze narodowe pod zaborem austriackim, działania zbrojne), 1863-1864
22 I 1863 r. Rząd wydał manifest wzywający naród do powstania pod zaborem rosyjskim oraz ogłaszający równouprawnienie wszystkich obywateli i uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem właścicieli ze skarbu państwa, a także dwa oddzielne dekrety o uwłaszczeniu i nadaniu ziemi bezrolnym chłopom – uczestnikom powstania. Dekrety te miały być realizowane w terenie przez władze narodowe cywilne i wojskowe. Na początku marca przewodniczącym Rządu został Stefan Bobrowski (zatrzymując nadal stanowisko naczelnika m. Warszawy).
W tym czasie do powstania przyłączyli się biali, którzy powołali na dyktatora gen. Mariana Langiewicza. W odezwie wydanej w Goszczy 10 marca ogłosił on, że zarząd spraw cywilnych powierza osobnemu Rządowi Narodowemu Cywilnemu, który będzie działał pod jego kontrolą. Rząd Tymczasowy w Warszawie, postawiony wobec faktu dokonanego, uznał dyktaturę Langiewicza, nie uznał natomiast tworzonego w Krakowie Rządu Cywilnego. 19 marca Langiewicz, przekraczając granicę z Galicją, został aresztowany przez władze austriackie.
Zreorganizowany Rząd Tymczasowy, tzw. koalicyjny, dzielił się na wydziały: Wojny, Skarbu, Spraw Zewnętrznych (stosunki z organizacjami narodowymi w zaborach: austriackim i pruskim oraz z emigracją), Spraw Wewnętrznych i Prasy. Do spraw Litwy i Rusi zostali powołani w Rządzie sekretarze. Sprawy zagraniczne powierzono przebywającemu w Paryżu ks. Władysławowi Czartoryskiemu, którego mianował swym pełnomocnikiem do spraw kontaktów z rządami europejskimi.
10 maja Komitet Centralny jako Rząd Tymczasowy Narodowy wydał dekret o zmianie swej nazwy na Rząd Narodowy oraz o zmianie pieczęci na trójherbową, z godłami Korony, Litwy i Rusi i z napisem w otoku: "Rząd Narodowy, Wolność – Równość – Niepodległość". Nowej pieczęci, przedstawiającej godło ówczesnego państwa polskiego, rząd używał aż do końca swego istnienia.
W połowie czerwca 1863 r. do władzy doszedł były członek dyrekcji białych Karol Majewski. Jego "koalicyjny" rząd przeprowadził reorganizację wszystkich władz narodowych, w tym również własnej struktury. Praca w rządzie była prowadzona nadal w wydziałach, których miało być teraz siedem: Spraw Wewnętrznych, Skarbu, Wojny, Policji, Prasy, Spraw Zagranicznych, Prowincji – do spraw Litwy i Rusi oraz zaborów austriackiego i pruskiego (wydział ostatni nie został zorganizowany). Naczelnik m. Warszawy do rządu nie wszedł. Organizacja miejska Warszawy została podporządkowana rządowi na zasadach przyjętych dla terenowych władz narodowych.
Zreorganizowana została kancelaria. Pieczęcią rządu miały być opatrywane tylko oryginały postanowień. Rozporządzenia i dekrety ogłaszane drukiem, jako kopie, powinny być podcyfrowywane literami S. L. (locum sigilli) i mieć, w dowód autentyczności, pieczęć drukarni Rządu Narodowego. Rozporządzenia wydawane przez wydziały, opatrywane dotychczas pieczątką wydziału i pieczęcią Rządu Narodowego, odtąd miały być potwierdzane pieczątką wydziału i pieczęcią sekretarza Rządu.
Organizacja Narodowa w powstaniu styczniowym miała wiele różnych źródeł dochodów pieniężnych. Należały do nich: ofiary, składki (zbierane jeszcze w okresie przygotowań do powstania w latach 1861-1862), dokonywane przez oddziały powstańcze rekwizycje kas rządowych rosyjskich: powiatowych, miejskich i gminnych, kas stacji pocztowych, poczty skarbowej przy jej przewożeniu, kas magazynów solnych, pożyczki prywatne, ofiary zagraniczne, podatek ofiary narodowej, dochód z zaboru Kasy Głównej Królestwa Polskiego w Warszawie i pożyczka narodowa.
W ogólnej strukturze władz administracji narodowej krajowej została wyodrębniona Warszawa jako stolica państwa – siedziba centralnych władz zaborczych i centralnych władz narodowych. Warszawa początkowo podzielona była na cztery wydziały. Stefan Bobrowski utworzył wydział piąty z przedmieścia Pragi i 13 okręgów (odpowiadających 13 cyrkułom policji zaborczej). Władzą zwierzchnią był naczelnik miasta z jego osobistą kancelarią, podlegający Tymczasowemu Rządowi Narodowemu.
Reforma organizacji warszawskiej została przeprowadzona na podstawie "Ustawy o organizacji miasta stołecznego Warszawy" wydanej przez Rząd 26 VI 1863 r. W myśl tej ustawy Rada Miejska składała się z naczelnika miasta (lub jego pełnomocnika), pięciu radnych, którymi byli naczelnicy wydziałów, naczelnika policji narodowej i "sekretarz miasta". Powołano także Biuro Przyboczne naczelnika miasta. Policja narodowa pozostała pod wyłącznym "rozporządzeniem" naczelnika miasta, a kierowana była przez Wydział Policji Rządu Narodowego. Warszawa pod względem policyjnym podzielona była na dwa oddziały, z których każdy obejmował po sześć dzielnic (odpowiadających cyrkułom policji zaborczej).
Na czele Organizacji Wojennej stał komendant placu m. Warszawy, podporządkowany bezpośrednio Wydziałowi Wojny Rządu Narodowego. Komendantowi podlegały: jego własny urząd, organizatorzy wojenni w mieście, warsztaty wojskowe i intendentura, żandarmeria narodowa oraz nowo utworzone w Warszawie bataliony. Organizacja Wojenna funkcjonowała do drugiej dekady sierpnia.
Strukturę terenowych władz narodowych tworzył system dziesiątek i setek w obrębie jednostek podziału administracyjnego kraju, którymi zarządzali odpowiednio: naczelnicy miast, okręgów, powiatów i województw, podlegający w odpowiedniej hierarchii Komitetowi Centralnemu Narodowemu. W "prowincjach dalszych", tj. na Litwie, Rusi, oraz pod zaborem austriackim i pruskim statut wprowadzał taką samą organizację z komitetami prowincjonalnymi na czele. Komitety prowincjonalne (a pod zaborem austriackim Ława Naczelna Galicyjska) podlegały także Komitetowi Centralnemu Narodowemu (a potem Rządowi Narodowemu) jako władzy naczelnej.
28 III 1863 r. Rząd Tymczasowy Narodowy wydał "regulamin" (obowiązujący do lipca) reformujący terenowe władze administracyjne w "byłym Królestwie Kongresowym". Najistotniejsza zmiana polegała na rozdzieleniu i uniezależnieniu od siebie władz cywilnych i wojskowych. Według regulaminu byłe Królestwo Kongresowe dzieliło się na osiem województw w granicach z 1816 r. oraz 39 powiatów. Na czele zarządów cywilnych w województwach i w powiatach stali odpowiednio – naczelnicy województw i naczelnicy powiatów. O sytuacji w powiecie naczelnik powiatu obowiązany był informować naczelnika cywilnego województwa w cotygodniowych raportach, ten zaś analogicznie raporty miał składać Rządowi Narodowemu za pośrednictwem komisarza rządowego.
Naczelnicy cywilni województw i powiatów zostali uprawnieni do wydawania rozkazów, rozporządzeń i innych dokumentów opatrzonych odpowiednimi pieczęciami.
Miasta miały wyodrębnione zarządy z naczelnikami na czele. Komisarzom rządowym została powierzona "zwierzchnia" kontrola czynności wszystkich władz w województwie. Ze swych czynności i stanu województwa zarówno w sprawach cywilnych jak i wojskowych składali cotygodniowe raporty Rządowi Narodowemu.
Wzajemne stosunki między władzami cywilnymi i wojskowymi regulował dekret Rządu Narodowego z 23 VI 1863 r. Pośrednikiem między tymi władzami byli organizatorzy sił zbrojnych narodowych w województwach, powiatach i okręgach, a arbitrami – komisarze wojskowi z ramienia Rządu Narodowego. Do obowiązków organizatorów należało w szczególności przeprowadzenie wraz z władzami cywilnymi poboru wojskowego i organizowanie oddziałów powstańczych. Komisarze wojskowi mieli składać Rządowi Narodowemu raporty co dziesięć dni (oprócz raportów nadzwyczajnych). Hierarchia władz cywilnych w terenie była teraz następująca: urząd naczelnika wojewódzkiego (wojewody) i komisarza rządowego, urząd naczelnika obwodu (powiaty), urząd naczelnika parafii, urząd naczelnika "gminy gromadzkiej" (wsi).
Kolejna rozbudowa terenowych władz narodowych nastąpiła na podstawie ustawy administracyjnej wydanej przez Rząd Narodowy 6 VIII 1863 r. Określała ona dokładnie struktury i zakres czynności zarządów wojewódzkich, powiatowych, okręgowych, parafialnych i miejskich. W ramach administracji ogólnej narodowej funkcjonowała służba lekarska. Niezależnie od wojskowej służby zdrowia, podlegającej Wydziałowi Wojny Rządu Narodowego, działały w miastach i parafiach komitety niewiast, mające za zadanie niesienie pomocy rannym, "rodzinom osób poległych w obronie Ojczyzny", więzionych i świadczące różne inne usługi charytatywne na rzecz powstańców.
Pod zaborem austriackim struktura organizacyjna władz narodowych była inna niż w Królestwie Polskim i w pozostałych prowincjach. W drugiej połowie 1862 r. powstała w Krakowie Rada Naczelna Galicyjska. Podlegały jej bezpośrednio: Ława Główna Krakowska dla Galicji Zachodniej i Ława Główna Lwowska dla Galicji Wschodniej. Ławom głównym podlegały ławy obwodowe, którym zostali podporządkowani naczelnicy miast obwodowych, powiatowych i wsi oraz naczelnicy policji.
Na przełomie lat 1862/1863 powstała też w Galicji, równolegle do Organizacji Narodowej czerwonych, organizacja białych z własnymi organami kierowniczymi; w Krakowie ukonstytuował się Komitet dla Galicji Zachodniej, a we Lwowie dla Galicji Wschodniej. Były one powiązane z dyrekcją białych w Warszawie.
Zasadnicze zmiany organizacji galicyjskiej nastąpiły po akcesie do powstania białych, w okresie dyktatury Langiewicza. Dekretem z 12 marca dyktator rozwiązał wszystkie władze narodowe, którym polecił jednak wypełniać dotychczasowe obowiązki, aż do ustanowienia nowych. Tymże dekretem powołał dwóch komisarzy nadzwyczajnych pełnomocnych Rządu Narodowego – na Galicję Zachodnią i Wschodnią. Za organy kierownicze organizacji dyktator uznał wzmiankowane dwa komitety obywatelskie białych: Komitet Obywatelski Krakowski i Lwowski. Stworzyły one własną organizację terenową, mianując naczelników obwodowych i powiatowych.
Po upadku dyktatury, komisarz nadzwyczajny Rządu Narodowego Stefan Bobrowski restytuował na krótko "czerwone" władze narodowe. Nowo powołany koalicyjny rząd dążył do tego, by w prowincjach galicyjskich nie rozbudowywać zbytnio lokalnych władz narodowych, a kierownictwo organizowania pomocy dla powstania powierzyć komisarzom rządowym. Komisarzem pełnomocnym na Kraków i Galicję Zachodnią Rząd Narodowy mianował publicystę emigracyjnego Seweryna Elżanowskiego. Na jego wniosek powołał Komitet Krakowa i Galicji Zachodniej, do którego weszli działacze umiarkowani; 18 V 1863 r. nazwa ta został zmieniona na Wydział Krakowa i Galicji Zachodniej.
W Galicji Wschodniej Komitet Obywatelski z Adamem Sapiehą na czele stopniowo przejmował również wszystkie agendy organizacji czerwonych. W terenie podlegali mu naczelnicy obwodowi i powiatowi, których działalność początkowo ograniczała się do zbierania funduszów, gromadzenia broni i utrzymywania łączności. Komitet uznawał w Rządzie Narodowym najwyższą władzę narodową, jednak sobie przyznawał całkowitą samodzielność w działaniu. Z ramienia Rządu Narodowego urzędował we Lwowie komisarz pełnomocny, którego współpraca z Komitetem Obywatelskim nie układała się najlepiej.
Zakres działania komitetów działających w obu Galicjach uregulować miał regulamin wydany przez Rząd Narodowy 2 V 1863 r., który oddawał nadzór nad całokształtem działań organizacji galicyjskiej komisarzom pełnomocnym. Uprawnienia komisarza utrzymano także nowelizując regulamin 18 V 1863 r.
Instrukcja Rządu z 25 VI 1863 r. polecała komisarzowi pełnomocnemu rozwiązać istniejące w obu Galicjach Komitety, które odtąd nazywać się miały: Radą Prowincjonalną Galicji Wschodniej i Radą Prowincjonalną Galicji Zachodniej. Ustanowiono również urząd komisarzy rządowych prowincjonalnych (dla Galicji Wschodniej i Zachodniej), podporządkowanych komisarzowi pełnomocnemu.
Strukturę Organizacji Narodowej w Galicji Zachodniej, podział czynności w urzędach i stosunki służbowe władz narodowych, pełnomocnik rządowy regulował trzema późniejszymi postanowieniami. Wedle tych postanowień Rada Prowincjonalna Galicji Zachodniej składała się z komisarza rządowego (Seweryn Elżanowski), pięciu naczelników wydziałów i sekretarza generalnego. Wydziały były następujące: 1) Wojny; 2) Broni; Amunicji i Efektów; 3) Finansów; 4) Administracji Wewnętrznej; 5) Polityki Wewnętrznej, obejmującej policję i prasę. Wydział Krakowa i Galicji Zachodniej przestał działać 1 VIII 1863 r.
Rada Prowincjonalna Galicji Zachodniej wprowadziła w pasie graniczącym z Królestwem Polskim nowe stanowisko cywilne, a mianowicie naczelników pogranicznych w obwodach: tarnowskim, bocheńskim, rzeszowskim i krakowskim, którzy stanowili część składową wydziałów obwodowych. Do ich zadań należało kształtowanie opinii publicznej na rzecz powstania i czuwanie nad bezpiecznym przeprawianiem oddziałów na teren walki w Królestwie.
W Galicji Wschodniej pełnomocnikowi Rządu i nowym komisarzom rządowym nie udało się zreorganizować władz narodowych. Tamtejszy Komitet w zmienionym po aresztowaniach składzie funkcjonował po dawnemu wg starych zasad.
W końcu września naczelny wódz sił zbrojnych Rusi, gen. Edmund Różycki, rozwiązał (z przyzwolenia Rządu) Komitet Galicji Wschodniej i wydał oświadczenie stwierdzające, że władzę w prowincji przejmuje wojsko. Sprzeciwiły się temu cywilne władze narodowe w obwodach, obsadzone przez ziemian.
17 X 1863 r. władzę naczelną narodową przejął Romuald Traugutt. Rząd Traugutta dokonał zmiany w zarządzie narodowym przez decentralizację władzy. Reformy objęły administrację cywilną, sądownictwo oraz wojsko. Dekret Rządu z 14 X 1863 r. likwidujący urzędy wojewódzkich komisarzy rządowych, naczelników cywilnych i organizatorów wojskowych, a ich uprawnienia scalający w jednym urzędzie – komisarza pełnomocnego o nieograniczonej władzy cywilnej – był realizowany już w okresie Rządu Narodowego Traugutta. Wobec nasilających się represji i aresztowań rząd Traugutta zmuszony był także utworzyć nową, mniej rozbudowaną warszawską organizacje miejską. Głównym jej zadaniem była teraz osłona naczelnej władzy narodowej. Od grudnia 1863 r. kierował nią naczelnik miasta Aleksander Waszkowski.
Rząd Traugutta w kolejnej reformie administracyjnej połączył także Galicję Zachodnią i Wschodnią pod jednym kierownictwem prowincjonalnym, utrzymał stanowiska komisarzy pełnomocnych i ostatecznie podporządkował tamtejszą organizację narodową Rządowi Narodowemu (postanowienia z 8–9 XI 1863 r.). Władzą kierowniczą stał się Wydział Rządu Narodowego, złożony z komisarza pełnomocnego, pięciu członków (z których jeden pełnił funkcje organizatora wojskowego w zaborze i miał swego zastępcę) oraz sekretarza. Komisarza pełnomocnego i organizatora wojskowego mianował sam Rząd Narodowy.
Władzę wykonawczą w terenie komisarz sprawował za pośrednictwem naczelników okręgowych, których mianował sam jako swoich zastępców. W tym celu Galicję podzielono na trzy okręgi z naczelnikami na czele: okręg krakowski, tarnopolski i lwowski.
Na czele równoległej organizacji wojskowej stał "naczelny (wel generalny) organizator prowincji" gen. Różycki, a po jego wyjeździe w grudniu 1863 r. za granicę –dotychczasowy szef sztabu płk Struś (Jan Stella-Sawicki). Organizatorowi generalnemu podlegali organizatorzy trzech okręgów: krakowskiego, lwowskiego i tarnopolskiego, komendanci miast, organizatorzy pasów przygranicznych, dowódcy pułków piechoty i jazdy, kwaterujący w obwodach na leżach zimowych.
Z czasem stopniowo zasięg funkcjonowania władz powstańczych w Królestwie zaczął się kurczyć tylko do Warszawy i najbliższych okolic miasta. Poza tym w samej cywilnej organizacji powstania prowadzono wewnętrzną walkę przeciw Trauguttowi. Równocześnie w Królestwie pojawili się przedstawiciele władz petersburskich przygotowujący rozszerzenie uwłaszczenia chłopów na cały obszar prowincji, co oznaczałoby ostateczne podkopanie zaufania chłopów do Rządu Narodowego i zniweczenie planu powołania na wiosnę 1864 r. pospolitego ruszenia.
15 XII 1863 r. Rząd Narodowy wydał dekret o reorganizacji wojsk narodowych. Słabo uzbrojone, niewyszkolone oddziały były w rzeczywistości niewielkimi grupami powstańczymi, niemającymi szans z regularnym wojskiem rosyjskim. Dekret znosił dotychczasowy terytorialny podział wojsk narodowych na województwa i oddziały oraz stanowiska naczelników wojskowych województw i wprowadzał w armii narodowej strukturę ściśle wojskową. Odtąd armia ta miała się dzielić na cztery korpusy, a te w formacji piechoty na: dywizje, pułki, bataliony i kompanie, w formacji jazdy zaś na dywizje, pułki i szwadrony; nazwy naczelników wojskowych i oddziałów zastąpiono tytułami odpowiednich jednostek wojskowych; wprowadzono ścisłą hierarchię wojskową. Reorganizacja przyszła jednak zbyt późno. W powstaniu styczniowym stoczono ogółem ok. 1229 bitew i potyczek; większość z nich na terenie Królestwa (Małogoszcz, Miechów, Opatów, Skała, Grochowiska, Chrobrze, Chruślina, Żyżyn). Niektóre z nich (Chruślina, Panasówka, Ossa, Stok, Iłża) zakończyły się zwycięstwem strony polskiej. Liczba powstańców w chwili wybuchu powstania wynosiła ok. 5 tys., w okresie szczytowym – 30 tys., u schyłku jesieni 1863 r. – 10 tys. Ogółem przez szeregi powstańcze, łącznie z Litwą, Białorusią i Ukrainą, przeszło co najmniej 150 tys. żołnierzy. Powstanie przez cały swój czas miało charakter rozproszonej akcji partyzanckiej. Powstańcom nie udało się opanować na dłużej większego terytorium, a władze powstania nie miały stałej siedziby. Po klęsce większych zgrupowań partyzanckich, m.in. w bitwach pod Węgrowem i Siemiatyczami, walkę toczyły głównie niewielkie, ruchliwe oddziały.
Komitet Centralny Narodowy, później Rząd Narodowy, rozpoczynając powstanie liczył na sojusz z ruchem rewolucyjnym rosyjskim i na przychylność wszystkich sił postępowych w Europie. Uzyskał liczne i szczere wyrazy sympatii, ale niewiele konkretnej pomocy. Wiosną 1863 r. Francja, Anglia i Austria podjęły interwencję dyplomatyczną na rzecz powstania. W notach z kwietnia 1863 r. żądały zmiany polityki caratu wobec Polaków, a następnie wystąpiły z propozycjami zawieszenia broni. Carat odrzucił jednak wszelkie rokowania. W Królestwie Polskim, obok dawniejszego układu z rosyjską "Ziemlą i Wolą", nawiązano stosunki z rewolucjonistami włoskimi oraz emigrantami we Włoszech i na Węgrzech. Wielu ochotników włoskich, z Francesco Nullo na czele, zasiliło szeregi powstania.
Upadek powstania, bilans
Od stycznia 1864 r. rozpoczęła się intensywna akcja wojsk rosyjskich w Królestwie Polskim. W lutym rozbito pod Opatowem zgrupowanie gen. Józefa Hauke-Bosaka, w marcu załamały się plany udzielenia powstaniu ze strony Galicji. Działalność tamtejszych władz narodowych została sparaliżowana przez ogłoszenie przez rząd austriacki, 29 II 1864 r., stanu oblężenia. W marcu i kwietniu 1864 r. w znacznej mierze odbudowano kadry organizacji miejskiej w Krakowie, ale pozostawały one bezsilne wobec nowych wydarzeń. Organizacja Narodowa m. Krakowa pod zaborem austriackim załamała się więc równocześnie z organizacją w Królestwie Polskim, a stopniowo wygasała także pomoc kierowana z obszaru zaboru pruskiego. 2 III 1864 r. car Aleksander II podpisał cztery ukazy zwalniające chłopów całego Królestwa Polskiego z pańszczyzny – z jednoznacznym zamiarem odciągnięcia chłopów od powstania.
10 IV 1864 r. Romuald Traugutt został aresztowany; odbył się proces, a 5 sierpnia wraz z towarzyszami: Rafałem Krajewskim, Józefem Toczyskim, Janem Jeziorańskim i Romanem Żulińskim Traugutt został stracony na stokach warszawskiej Cytadeli. Po aresztowaniu dyktatora zorganizowano nowy trzyosobowy rząd czele z Bronisławem Brzezińskim. We wszystkich poczynaniach Rządu uczestniczył naczelnik miasta Warszawy Aleksander Waszkowski.
Niewielkie oddziały powstańcze utrzymywały się do lata 1864 r. jedynie w Lubelskiem i na Podlasiu. Najdłużej – do października 1864 r. – działał pomiędzy Łukowem a Stoczkiem oddział ks. Stanisława Brzóski, wikarego z Łukowa. Samego Brzóskę schwytano dopiero wiosną 1865 r.; zginął na szubienicy w Sokołowie 25 maja.
Po wygaśnięciu działań zbrojnych rządowi Brzezińskiego przypadło w udziale załatwienie spraw likwidacyjnych administracji narodowej w kraju. Pełnomocnikiem – reprezentantem Rządu Narodowego poza granicami zaboru rosyjskiego – rząd mianował działacza emigracyjnego, przebywającego w Dreźnie, Jana Kurzynę. W końcu października 1864 r. prezes ostatniego Rządu Narodowego opuścił Warszawę. Pewne funkcje władzy naczelnej narodowej w kraju sprawował pozostający jeszcze na wolności naczelnik miasta Warszawy, który został aresztowany 19 XII 1864 r. Oznaczało to całkowity upadek organizacji m.st. Warszawy oraz kres ponad dwuletnich rządów administracji narodowej, kierowanej najpierw przez Komitet Centralny, a następnie przez kilkakrotnie zmieniający się Rząd Narodowy Polski. Powstanie upadło, a na jego uczestników spadła fala represji – więzienia, aresztowania, prześladowania, zsyłki, konfiskata majątków. "Sprawa polska" będąca dotąd przedmiotem dyplomatycznych rozgrywek mocarstw zachodnich zeszła na plan dalszy. W ramach represji została zlikwidowana odrębność administracyjna Królestwa – wprowadzono nazwę Priwislinskij Kraj (Kraj Przywiślański); rozpoczęto akcję rusyfikacyjną szkół i administracji. Zesłania na Syberię objęły kilkadziesiąt tysięcy uczestników powstania.
W walkach i egzekucjach życie straciła ogromna liczba mieszkańców Królestwa Polskiego (ok. 20 tys. poległo w walce); znacznie więcej było rannych i okaleczonych. W każdym przypadku byli to ludzie o najwyższym poziomie świadomości narodowej, kultury ogólnej, reprezentanci elity intelektualnej i patriotycznej. W Królestwie Polskim i na Litwie skonfiskowano ok. 4 tys. majątków ziemskich, ogromne też były zniszczenia wywołane walkami i celowymi podpaleniami przez obydwie strony walczące (spłonęło ponad 100 wsi i miasteczek). Kilkaset folwarków rozdano urzędnikom rosyjskim. Na zachód ruszyła kolejna fala emigrantów polskich. Duchowieństwo rzymskokatolickie, zwłaszcza niższe, które w większości poparło powstanie, zostało pozbawione swych zwierzchników; rozpoczęto likwidację klasztorów i domów zakonnych. Klęska powstania spowodowała zniechęcenie i przygnębienie ludności polskiej, przytłoczonej poczuciem klęski i bezsilności. Rodzące się pytanie o sens walki zbrojnej z zaborcami sprzyjało rozwojowi nowej metody aktywności środowisk polskich – pozytywizmu.
Powstanie styczniowe odegrało jednak istotną rolę w kształtowaniu i umacnianiu świadomości narodowej różnych grup społecznych w obliczu wspólnego wroga i kształtowaniu tradycji narodowej. XIX-wieczne polskie powstania narodowe stały się symbolem patriotyzmu Polaków i gotowości do walki o utrzymanie polskości. Odbiły się one szerokim echem w całej Europie i miały niewątpliwy wpływ na rozwój ruchów narodowowyzwoleńczych w innych krajach europejskich. Powstanie wywołało rezonans międzynarodowy głównie wśród uciśnionych narodów i uciskanych klas społecznych. Przyczyniło się także do radykalizacji ich postaw.
Powstanie styczniowe przetrwało w pamięci przede wszystkim w swej warstwie martyrologicznej, utrwalonej w malarstwie (Artur Grotger, Maksymilian Gierymski) i w literaturze pięknej (Eliza Orzeszkowa, Stefan Żeromski). (Dorota Lewandowska)
madzia.1majka2