Wykład 8.
Struktura przestrzenna przemysłu
1. Przemysł to dział gospodarki zajmujący się wydobywaniem i przetwarzaniem różnorodnych surowców (zasobów naturalnych) na przedmioty użyteczne dla człowieka.
2. Wg PKD przemysł to działalność gospodarcza, polegająca na wydobywaniu surowców i ich przetwórstwie oraz świadczeniu usług w zakresie zaopatrywania w energię, wodę i gaz.
3. Przemysł jest głównym działem gospodarki narodowej (dostarcza środków pracy wszystkim pozostałym działom). Cechy charakterystyczne:
- masowość produkcji i szeroki rynek zbytu (lokalny, regionalny, krajowy, światowy),
- bardzo rozwinięty podział pracy między przedsiębiorstwami i wewnątrz nich, co sprzyja osiąganiu wysokiej wydajności,
- wysoki stopień uzależnienia od rozwoju nauki, techniki i wydajności pracy,
- niski stopień uzależnienia od warunków klimatycznych,
- wysoki stopień uzależnienia od rozwoju infrastruktury technicznej, obejmującej urządzenia, dzięki którym mogą być świadczone usługi w zakresie transportu, komunikacji, energetyki, gospodarki wodnej.
Funkcje przemysłu: rola przemysłu w GN
1) ekonomiczna
- pozyskiwanie i przetwarzanie surowców i półproduktów na artykuły gotowe,
- dostarcza surowców, dóbr inwestycyjnych i produkcyjnych innym działom GN (powiązania międzygałęziowe) , przez co decyduje o postępie technicznym i tempie rozwoju GN – np. komputery mają ogromny wpływ na rozwój całej gospodarki, wymuszają unowocześnianie i modernizację produkcji w innych zakładach. W ten sposób nowa myśl technologiczna szybko wkracza w pozostałe gałęzie przemysłu i inne działy gospodarki,
- przez postęp technologiczny wymusza rozwój nauki, co w konsekwencji wpływa na tempo rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego; superkomputery przyspieszają tempo badań naukowych o dziesiątki lat i otwierają przed człowiekiem nowe obszary nauki (literatura s.f.) - do stworzenia mapy genetycznej człowieka wykorzystano system zdolny do wykonywania biliona operacji/sek. = mocy obliczeniowej 20 tys. PC, i pojemności 100 terrabajtów); stosowanym obecnie superkomputerom symulacja powstawania niewielkiego białka w ciągu jednej mln sekundy zajmuje 3 mies.; symulowanie wybuchów nuklearnych (Ameryk agencja ds. energii); analiza wybuchów kosmicznych i zmian klimatycznych; poszukiwanie leku na białaczkę (potrzeba do tego 24 mln godz. przetwarzania liczb) i AIDS, cukrzyce i chorobę Alzheimera; badania nad zahamowaniem procesu starzenia się (pigułka młodości).
- kształtuje wielostronne powiązania z pozostałymi działami gospodarki (tworzy splot różnorodnych zależności);
- kształtuje strukturę przestrzenną gospodarki – rozmieszczenie skupisk działalności gospod.
- kształtuje strukturę podmiotową GN - powstawanie nowych podmiotów gospodarczych.
- odgrywa decydująca rolę we wzroście gospodarczym - udział w tworzeniu PKB,
- kształtuje strukturę bilansu handlowego i dostarcza środków finansowych z tytułu eksportu towarów, które pozwalają na import technologii, urządzeń i surowców
- finansowanie inwestycji oraz stymulowanie napływu kapitału zagranicznego,
2) przestrzenna
- decydujące o sposobie zagospodarowania terenu – wielkie kombinaty i kompleksy przemysłowe,
- przekształca i degraduje środowisko geograficzne – eksploatacja zasobów przyrody,
- przyczynia się do rozwoju miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych - tworzenie ośrodków i okręgów przemysłowych przyspiesza procesy urbanizacji - równocześnie ludność skupiona w tych ośrodkach stanowi duże zasoby siły roboczej, będącej podstawą rozwoju kolejnych zakładów przemysłowych,
- zagospodarowywanie przez przemysł terenów bezużytecznych dla rolnictwa i osadnictwa,
- rekultywacja, tj. odzyskiwania obszarów zdegradowanych przez eksploatację surowców.
3) społeczna
- masowość produkcji artykułów konsumpcyjnych wpływa na poziom życia ludności, zmienia warunki bytu ludności,
- kształtuje strukturę zawodową - zatrudnienie w przemyśle wymusza na ludności podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez zdobycie odpowiedniego wykształcenia (aby sprostać rosnącym wymaganiom przemysłu w zakresie jakości pracy niezbędne jest rozwijanie systemu kształcenia i przekwalifikowywania pracowników). To z kolei zmienia sposób myślenia, zasoby materialne, styl życia i status społeczny.
Miernikami uprzemysłowienia kraju są:
1) wartość zainwestowanych środków w przemyśle
2) udział przemysłu w tworzeniu PKB [Chiny 42%, Norwegia 39%, Finlandia 36%, Niemcy 30%, W.Brytania 29, USA 24%, Japonia 26%, Grecja 20,]
3) odsetek pracujących w przemyśle [w Polsce: 3,2 mln osób = 21% zatrudnienia w GN; w 1995 3,7 mln=25%)
4) udział wyrobów przemysłowych w obrotach handlu zagranicznego
5) wartość produkcji przemysłowej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego,
6) ilość wytwarzanej energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w przemyśle,
7) wielkość wydobycia surowców, produkcję stali i środków transportu (miernik stosowany do porównań między krajami),
8) udział w wartości produkcji sprzedanej przemysłu produktów wysokiej techniki (high-tech) – w Polsce 10% wobec 20% w KWR.
Podziały przemysłu:
1. Wg kryterium pozyskiwania lub przetwarzania surowców wyodrębnia się: przemysł wydobywczy (górnictwo) oraz przemysł przetwórczy (przetwarzanie i uszlachetnianie surowców i materiałów dla potrzeb konsumpcyjnych i produkcyjnych).
2. Na podstawie kryterium ciężaru surowca i wyrobu gotowego przemysł dzieli się na: ciężki (wytwarzający dobra inwestycyjne) i lekki (wytwarzający dobra konsumpcyjne).
3. Na podstawie kryterium przeznaczenia wyrobu gotowego (dla dalszych celów produkcyjnych lub bezpośredniego zaspokojenia potrzeb ludności) wyodrębnia się: przemysł środków produkcji (dóbr inwestycyjnych) i przemysł środków konsumpcji (wytwarzający dobra konsumpcyjne).
4. Wg kryterium rodzaju zużywanego surowca, zbliżonego procesu technologicznego lub podobnym przeznaczeniu wytwarzanych produktów wyodrębnia się gałęzie przemysłu (grupy wyspecjalizowanych zakładów):
- rafineryjny, petrochemiczny, włókien sztucznych, nawozów sztucznych, gumowy, perfumeryjno-kosmetyczny,
- materiałów budowlanych, szklarski, ceramiki szlachetnej,
- tartaczny, stolarki budowlanej, celulozowo-papierniczy,
- włókienniczy, odzieżowy, skórzany,
- zbożowo-młynarski, mięsny, mleczarski.
Z kolei gałęzie przemysłu dzielone są na branże, np. gałąź przemysłu metalowego na branże: odlewniczą, produkcję armatury, wyrobów blaszanych i naczyń, a gałąź przemysłu włókienniczego na branże: bawełnianą, wełnianą, jedwabniczą i lniarską.
5. W polskiej statystyce stosuje się klasyfikację PKD, w ramach której wyróżnia się sekcje oraz działy przemysłu:
I. górnictwo i kopalnictwo (działy: 1) górnictwo węgla kamiennego i brunatnego oraz wydobycie torfu, 2) wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego, 3) kopalnictwo rud uranu i toru, 4) kopalnictwo rud metali, 5) pozostałe górnictwo i kopalnictwo);
II. przetwórstwo przemysłowe (działy: m.in. 1) produkcja art. spożywczych i napojów, 2) prod wyrobów tytoniowych, 3) prod. tkanin, 5) prod drewna i wyrobów z drewna, 6) prod celulozowo-papiernicza);
III. wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (działy: 1) zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorąca wodę, 2) pobór, oczyszczanie i rozprowadzanie wody).
Czynniki lokalizacji przedsiębiorstw przemysłowych
1. Czynniki lokalizacji – uwarunkowania, jakie muszą być spełnione w celu efektywnej lokalizacji na danym obszarze działalności gospodarczej. Inaczej są to wymagania niezbędne dla powstania i funkcjonowania obiektu przemysłowego, zapewniające uzyskanie odpowiednich korzyści gospodarczych (nakłady, koszty, zyski).
2. W zależności od rodzaju produkcji, a także od stosowanej technologii zakłady produkcyjne posiadają różne wymogi lokalizacyjne. Ponadto rola i siła oddziaływania poszczególnych czynników lokalizacji ulega zmianom w czasie i przestrzeni, np. pod wpływem postępu technicznego (technologie energooszczędne, pracooszczędne).
3. Wybór lokalizacji wymaga uwzględnienia czynników przyrodniczych, ekonomicznych, organizacyjnych, technicznych i społecznych. Są one wzajemnie komplementarne.
4. Do podstawowych czynników lokalizacji przedsiębiorstw przemysłowych można zaliczyć: bazę surowcową, bazę energetyczną, zasoby pracy, rynek zbytu wyrobów gotowych, możliwości transportowe, zagospodarowanie infrastrukturalne, pozostałe. korzyści wspólnej lokalizacji.
5. Baza surowcowa - surowcami przetwarzanymi przez przemysł są: zasoby naturalne (kopaliny, drewno, powietrze, woda), produkty rolnicze (bawełna, zboże, mleko, mięso), a także wyroby przemysłowe (kauczuk syntetyczny, sztuczne włókna). Stopień powiązania zakładu z bazą surowcową zależy od właściwości i dostępności surowców oraz od stopnia surowcochłonności produkcji, określanej za pomocą indeksu materiałowego, tj. stosunku wagi zużywanych surowców (materiałów) do wagi gotowego produktu. Im indeks ten jest większy od jedności, tym większa jest zależność lokalizacji zakładów od bazy surowcowej. Typy lokalizacji w zależności od powiązania zakładów ze źródłami zaopatrzenia w surowce:
- swobodna - indeks <1 - zakłady nie wykazujące zależności od bazy surowcowej, np. przemysł precyzyjny;
- związana - indeks >1 - silne powiązanie z bazą surowcową, głównie ze względu na koszty transportu surowca, gdy masa surowca wielokrotnie przekracza masę gotowego wyrobu (np. 1 t cementu = 2 t margli, 1 t cukru = 7 t buraków, 1 t oleju = 5 t rzepaku), przemysł cukrowniczy, cementowy, hutnictwo
- przymusowa - wszystkie zakłady przemysłu wydobywczego – mogą powstać tylko w miejscu występowania surowca (kopalnie).
6. Znaczenie bazy surowcowej w lokalizacji przedsiębiorstw przemysłowych pomniejsza:
a) międzynarodowy handel surowcami;
b) postęp w technologii wytwarzania (doskonaleniu konstrukcji wyrobu, kompleksowe wykorzystanie surowców i materiałów, zastępowaniu surowców naturalnych surowcami syntetycznymi) - miniaturyzacja produkcji zdecydowanie zmniejszyła znaczenie surowców jako czynnika lokalizacji przemysłu.
7. W przemyśle przetwórczym nie ma takich rodzajów wytwórczości, w stosunku do których istniałaby pełna swoboda wyboru lokalizacji. Ograniczają ją bowiem różne inne czynniki, na przykład procesy koncentracji, specjalizacji czy kooperacji, liczba i kwalifikacje ludzi zdolnych do pracy.
8. Baza energetyczna = możliwość zakupu energii. Szczególnie dużą rolę odgrywa energia elektryczna. Między rozmieszczeniem sieci energetycznej i a rozmieszczeniem przemysłu zachodzą sprzężenia zwrotne. Lokalizacja zakładów przemysłowych jest dostosowana do układu przestrzennego produkcji energii elektrycznej oraz rozbudowa sieci energetycznych jest podporządkowana rozmieszczeniu odbiorców energii.
9. Istnienie bogatego i zróżnicowanego rynku pracy - między rozmieszczeniem zasobów pracy i przemysłu występują współzależności. Dla rozmieszczenia przemysłu istotna jest wielkość zasobów pracy w poszczególnych regionach, ich struktura i koszty pracy. Szczególne znaczenie posiada rozmieszczenie kadr wysoko wykwalifikowanych – jego oddziaływanie na koncentrację przestrzenną przemysłu jest tym większe, im niższy jest poziom rozwoju danego kraju i im mniejsze są jego zasoby kadr wykwalifikowanych. Ważna jest ogólna liczba ludności – określa skalę popytu na dobra konsumpcyjne.
- przemysł włókienniczy i odzieżowy - stosunkowo prosty proces produkcyjny sprawia, że siła robocza nie musi mieć specjalnych kwalifikacji.
- przemysł elektromaszynowy - zapewnienie wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej.
10. Bliskość chłonnego rynku zbytu – sprzyja obniżeniu kosztów transportu, ułatwia dostosowywanie wielkości produkcji do popytu, ułatwia prowadzenie działalności marketingowej. Lokalizacja rynkowa (konsumpcyjna) dotyczy głównie zakładów przetwórstwa spożywczego, zwłaszcza branż wytwarzających produkty nie nadające się do dłuższego magazynowania i transportu na większe odległości, przetwarzających surowce nietrwałe, ale mało tracące na wadze (produkcja piekarnicza, cukiernicza, koncentratów spożywczych). W pobliżu rynku zbytu są zlokalizowane duże elektrownie (lokalizacja uwzględnia relacje między kosztem transportu paliwa a kosztem przesyłania energii). Lokalizację rynkową mają przede wszystkim elektrociepłownie.
11. Istotnym czynnikiem wywierającym wpływ na lokalizację przemysłu jest poziom rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej. Do infrastruktury technicznej zalicza się urządzenia i instytucje w dziedzinie transportu, łączności, gospodarki energetycznej, gospodarki wodnej i komunalnej, a infrastruktura społeczna obejmuje instytucje i urządzenia w dziedzinie nauki, kultury, opieki społecznej, służby zdrowia, kultury fizycznej, administracji, porządku publicznego. Szczególnie korzystna jest lokalizacja na terenach o wysokim poziomie zagospodarowania infrastrukturalnego.
12. Korzyści aglomeracji - korzyści wynikające wspólnej lokalizacji i skupienia w jednym ośrodku wielu firm i instytucji prowadzących różne rodzaje działalności (centra biznesu). Korzyści te mają znaczenie dla zakładów powiązanych z innymi zakładami dostarczającymi surowców i półfabrykatów (high-tech, elektroniczny, samochodowy).
13. Kooperacja - to stałe związki produkcyjne między zakładami przemysłowymi. Mogą polegać na produkowaniu przez zakład półfabrykatów dla innych przedsiębiorstw lub montowaniu w produkt końcowy. Zakłady kooperujące ze sobą zachowują odrębność organizacyjną. Korzyści aglomeracji dotyczą również ułatwień w zakresie pozyskiwania załogi o odpowiednich kwalifikacjach i zbytu towarów na dużym miejscowym rynku. Ponadto aglomeracje miejsko-przemysłowe są z reguły siedzibą wielu instytucji pracujących na rzecz przemysłu, np.: instytuty naukowo-badawcze, banki, centrale handlowe, zakłady remontowe. Coraz większą rolę, jako czynnik lokalizacji, odgrywa postęp naukowo-techniczny, zapewniający przemysłowi unowocześnienie procesów technologicznych, obniżenie energochłonności zakładu, a także mechanizację i automatyzację produkcji.
- zmniejszanie się udziału przemysłu w GN (w zatrudnieniu i PKB),
- stały wzrost rangi przemysłu przetwórczego w strukturze przemysłu,
- zmiękczanie struktury przemysłu (softening),
- wzrost konkurencji o rynki zbytu,
- skracanie się cyklu życia produktów,
- umiędzynarodawianie procesów produkcji i rynków zbytu,
- rozwój korporacji międzynarodowych (Multinational Corporation - MNC)
- koncentracja własności i łączenie się firm w duże oraz silne kapitałowo i produktowo grupy (konsolidacja, fuzje i przejęcia).
1. KWR znajdują się w tzw. postindustrialnej fazie rozwoju – spadek udział przemysłu w zatrudnieniu i tworzeniu PKB na rzecz III i IV sektora. W USA w latach 20-tych XX w. w przemyśle pracował co trzeci zatrudniony, w latach 50-tych już co piąty, 80-tych - co szósty, po 2000 r. zatrudnienie spadnie do poniżej 10%, a w 2050 r. do ok. 3% ogółu zawodowo czynnej ludności. Udział przemysłu w tworzeniu PKB w ostatnich 20-stu latach w KWR spadł o ok. 10%.
2. Stały wzrost rangi przemysłu przetwórczego w strukturze światowego przemysłu - w KWR na przemysł przetwórczy przypada ok. 90% całej produkcji przemysłowej.
3. Spadek znaczenie górnictwa i kopalnictwa. Udział energetyki utrzymuje się na ustabilizowanym poziomi...
lotdefak