Antoni Czubiński
DZIEJE NAJNOWSZE
POLSKI
POLSKA LUDOWA
(1944-1989)- .
WIELKOPOLSKA AGENCJA WYDAWNICZA
Poznań 1992
OD WYDAWCY
Wielkopolska Agencja Wydawnicza przedstawia Państwu historię Polski
Ludowej napisaną przez Antoniego Czubińskiego, profesora Uniwersytetu
im. Adama Mickiewieza w Poznaniu.
Prof. A. Czubiński specjalizuje się w najnowszej historii Polski i Europy.
Jest autor m kilkunastu książek i kilkuset artykułów. Badania jego miały
pionierski charakter i często budziły żywe reakcje środowiska naukowego oraz
różnych grup politycznych. Praca o Centrolewie w związku z ingerencją
cenzury ukazała się w skróconej wersji po czterech latach (1963), zaś książka
o dziejach ZSRR została w 1974 r., już po rozesłaniu do rozpowszechniania
skonfiskowana, a autora zwolniono z pracy w Warszawie. Ponieważ Prof. A.
Czubiński nigdy nie ukrywał swoich lewicowych poglądów lata osiemdziesiąte
przysporzyły mu krytyków z przeciwnego obozu politycznego.
Niniejsza praca pisana już bez udziału cenzury jest pierwszą po zmianie
ustrojowej w Polsce całościową historią dziejów najnowszych,naszego kraju
ujętych przez lewicowego autora. Autor i Wydawnictwo będą wdzięczni za
uwagi krytyczne.
Wydawnictwo dziękuje Panu Janowi Błaszykowi z Pniew za pomoc
w wydaniu książki.
€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€5
WSTĘP
Wydarzenia z 1989 r. zakończyły w Polsce okres tzw. realnego socjalizmu,
okres Polski Ludowej, który trwał równe 45 lat. Rozpoczęły go rządy PKWN
w lipcu 1944 r., a zakończyły wybory do sejmu w czerwcu i dymisja rządu M.
F. Rakowskiego w sierpniu 1989 r. Jest to okres szczególny w dziejach narodu
polskiego. Odbudowane w latach 1918-1921 państwo polskie (II Rzeczpo-
spolita) przetrwało do września 1939 r. We wrześniu 1939 r. ziemie polskie
zostały zajęte przez Niemcy i ZSRR. Oba państwa, dzieląc się ziemiami
polskimi, proklamowały tezę, że państwo polskie zostało zlikwidowane i prze-
stało istnieć. Rząd polski jednak nie kapitulował. Podjął on działalność przy
pomocy państw zachodnich (Anglia i Francja), które nie uznały upadku Polski.
i kontynuowały wojnę z III Rzeszą.
Rząd polski rozwijał działalność na forum międzynarodowym i w okupo-
wanym kraju, tworząc polskie państwo podziemne. Po uderzeniu Hitlera na
ZSRR w 1941 r. nawiązano też współpracę z ZSRR. Porozumienie z ZSRR
miało jednak od początku ograniczony charakter. Oba rządy nie mogły dojść
do porozumienia w sprawie granicy, a państwa zachodnie nie chciały in-
gerować w tę sprawę. Sytuacja Polski była trudna. Pomiędzy obu stronami
występowało wiele sprzeczności i nieporozumień. W kwietniu 1943 r. ZSRR
przerwał tę współpracę, stawiając na zwalczające oficjalny rząd koła tzw.
lewicy polskiej w ZSRR. Powołano do życia Związek Patriotów Polskich
(ZPP) i armię polską, a w lipcu 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia
Narodowego (PKWN), który przejął władzę w oparciu o sojusz z ZSRR.
Polskie czynniki oficjalne znajdowały się w trudnej sytuacji. Działały one
w opraciu o sojusz z W. Brytanią i USA, choć państwa te udzielały im. b.
ograniczonego wsparcia. Nie chciały one zadrażniać stosunków z ZSRR, który
odgrywał ważną rolę w wojnie z III Rzeszą. W perspektywie liczono nań
w wojnie z Japonią na Dalekim Wschodzie. W obliczu tych gigantycznych
problemów sprawy polskie wydawały się mało ważne i nieisto ne. Rząd polski
podjął próbę opanowania sytuacji w Polsce w sierpniu 1944 r. przy pomocy
powstania zbrojnego. Powstanie to, formalnie biorąc, kierowało się przeciw
Niemcom. Faktycznie skierowane było ono przeciw stalinowskiej koncepcji
opanowania Polski przy pomocy PKWN. Powstanie z góry skazane było na
klęskę. Niemcy byli jeszcze silni, alianci daleko, a ZSRR nie był zainteresowa-
7
ny w jego sukcesie. Raczej odwrotnie. W tej sytuacji powstanie trwało 63 dni,
pochłonęło wiele ofiar, ale zakończyło się niepowodzeniem. Klęska powstania
spowodowała poważne osłabienie polskiego państwa podziemnego i znakomi-
cie ułatwiła Stalinowi przeprowadzenie jego planu wobec Polski.
Na przełomie lat 1944/45 PKWN przekształcono w Rząd Tymczasowy,
a w czerwcu 1945 r., za zgodą państw zachodnich, rząd ten przekształcono
w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Państwa zachodnie rząd ten
uznały i zaakceptowały nowe granice Polski. Wbrew zapowiedziom Hitlera
i Stalina z 1939 r. państwo polskie zostało odbudowane. Było to jednak -
państwo w innym kształcie terytorialnym i o innym statusie międzynarodo-
wym. Znajdowało się ono w strefie wpływów ZSRR i było poważnie od niego
uzależnione.
Dawny rząd nie akceptował tych zmian. Kontynuował działalność w Lon-
dynie mimo iż nie był uznawany przez większość państw. Emigranci głosili, że
rządy w Polsce zostały narzucone przez Stalina i że kraj jest uzależniony od
ZSRR. Wzywali społeczeństwo do bojkotowania narzuconych władz i buntu,
zapowiadali szybki wybuch III wojny światowej i upadek systemu komunis-
tycznego. .
Wojna jednak nie wybuchła. Rząd w kraju się umacniał, przeprowadzał
reformy, stabilizował się, pozyskiwał uznanie opinii publicznej, reprezentował
Polskę na forum międzynarodowym. W sumie przetrwał 45 lat. Jest to okres
jeszcze raz tak długi, jak czas trwania II Rzeczypospolitej. W okresie tych 45
lat społeczeństwo polskie rozwijało się ilościowo. Dokonywały się w nim
istotne zmiany jakościowe, choć przeżyło ono wiele wzlotów i upadków.
Rządy ludowe powstały i upadły przede wszystkim na skutek zmian
zachodzących na arenie międzynarodowej. Treścią wypełniały je jednak
poczynania społeczeństwa polskiego, które stopniowo przekształcało narzuco-
ny mu system, umacniając samodzielność państwa. Państwo to odegrało
istotną rolę w dziejach narodu polskiego i Europy w ogóle.
Dzieje Polski Ludowej posiadają już bogatą historiografię. Opublikowano
wiele dokumentów, zbiorów źródeł, rozpraw, monografii i prac syntetycz-
nych. Publikacje te mają jednak bardzo zróżnicowany charakter. W kraju do
1989 r. działała surowa cenzura. Do druku dopuszczano tylko te prace, które
miały wydźwięk aprobujący panujący system. Publikowano prace apologety-
czne wobec władz. W związku z tym wielu problemów w ogóle nie podej-
mowano, względnie pisano o nich w sposób ogólnikowy lub jednostronny.
Powstało zjawisko tzw. białych plam w historiografii. Dotyczyło to
szczególnie genezy Polski Ludowej, stosunków polsko-radzieckich, historii
PZPR, biografistyki.
Historiografii krajowej od początku przeciwstawiała się historiografia
emigracyjna. Podejmowano pomijane w kraju problemy genezy Polski Ludo-
wej, demaskowano politykę Stalina i ZSRR wobec Polski, piętnowano
8
zbrodnie popełnione na ludności polskiej, ośmieszano partię komunistyczną
(PPR-PZPR) i jej przywódców, podnoszono zasługi Kościoła i opozycji,
eksponowano okresy kryzysów i załamań (1956, 1968, 1970, 1980/81). Pub-
likacje emigracyjne przemycano do kraju lub nadawano przez rozgłośnie
radiowe, popularyzując ich ideologiczne i polityczne treści.
Przez pewien czas istniały dwie zwalczające się wzajemnie historiografie
Polski Ludowej.
Kryzys lat 1980/81 spowodował powstanie w Polsce wydawnictw nieza-
leżnych od rządu i rozwój publikacji tzw. II obiegu. W wydawnictwach tych
przedrukowywano prace, ogłoszone wcześniej na emigracji lub publikowane
poza oficjalnym systemem cenzury. Podejmowano w nich problemy p bmija-
ne, bądź jednostronnie ujęte przez historiografię oficjalną. Dyskusja o tzw.
białych plamach nabrała wielkiego znaczenia politycznego. Zmierzano w niej
do pełnego zdeprecjonowania historiografii oficjalnej i upowszechnienia tez
głoszonych przez historiografię II obiegu.
Publikowane po obu stronach,;barykady" prace pisane były niekiedy
w sposób tendencyjny, w stylu pamfletów politycznych. Celowali w tym
zwłaszcza publicyści historyczni. Odium spadało jednak na całą historiografię.
W latach 1989/90 publikacje emigracyjne i II obiegu opanowały praktycz-
nie rynek krajowy. Głoszone w nich poglądy uległy upowszechnieniu. Pub-
likacje te generalnie negują jakiekolwiek wartości Polski Ludowej. Autorzy ich
jednostronnie gloryfikują poczynania J. Piłsudskiego i jego obozu politycz-
nego w Polsce, dokonania II Rzeczypospolitej i emigracji powojennej,
jednoznacznie negatywnie oceniają koncepcje i plany lewicy polskiej. Przy-
czyn wszelkich trudności dopatrują się oni w ZSRR, a cały okres Polski
Ludowej uznają za okres regresu, tak w aspekcie ekonomicznym, jak
i społeczno-politycznym, czy moralno-etycznym. Szczególnie negatywnie
oceniają wychowanie tzw. homo soveticus. Z jednej strony dowodzą, że
...
madzia.1majka2