WIKTOR STANIECKI
Jan Saryn Zamojski (1542 - 1605)
Wytrawny polityk, hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, kanclerz,
trybun szlachecki, absolwent najsłynniejszych uczelni Europy: Padwy, Krakowa
i Paryża. Rozbudował Zamość, który stał się znanym ośrodkiem kultury w
Europie Środkowej. Doskonały żołnierz i dowódca. Aż trudno uwierzyć, że
mowa o jednej osobie...
Jan Saryn Zamojski urodził się w kwietniu 1542 roku w Sokołówce. Jego ojciec
Stanisław był kasztelanem chełmskim. Matka Anna Herburtówna z Miżyńca.
Pierwsze nauki Jan odebrał w Krasnymstawie. Następnie został wysłany na
studia do Paryża. Po kilku latach przenosi się do Strasburga, a następnie do
Włoch. W wieku 20 lat zostaje wybrany rektorem akademii padewskiej. Tam też
napisał po łacinie swe dzieło o senacie rzymskim. Norman Davies wskazuje na
pokrewieństwo Zamojskiego z innymi wielkimi epoki renesansu: Kopernikiem i
Kochanowskim. Te trzy osoby łączyło wiele wspólnych cech. Po pierwsze,
wspaniałe wykształcenie (ukończyli uniwersytet krakowski i padewski). Po
drugie, zainteresowanie starożytnością. Wszyscy trzej świetnie znali twórczość
klasyków. Kopernik dla własnej przyjemności przetłumaczył listy Teofilakta
Symokatty (1509). Kochanowski specjalizował się w twórczości Horacego.
Zamojski wygłaszał mowy na temat historii Republiki Rzymskiej. Po trzecie,
wszyscy świadomie doskonalili w sobie wszystkie te umiejętności, które
wynikały z ich indywidualnych uzdolnień. Kopernik - astronom - był także
kwalifikowanym doktorem medycyny i prawa kanonicznego. Kochanowski -
poeta - studiował politykę. Zamojski - polityk - studiował poezję. Wszyscy
walczyli o ideał piękna i harmonii. Wszyscy trzej wreszcie hołdowali wysokim
ideałom moralnym.
W 1565 r. Zamojski powraca do ojczyzny. Zostaje (jak wcześniej Kochanowski)
sekretarzem królewskim. Jeszcze za życia Zygmunta Augusta, Zamojski
doprowadził do uporządkowania archiwum koronnego. Tutaj także objawił
polityczny talent. Król wynagrodził Zamojskiego starostwami: zamechskim i
bełzkim. Podczas bezkrólewia Jan Zamojski wchodził w skład delegacji do
Henryka Valois. Między bracią szlachecką zyskał sobie uznanie za obronę
„złotej wolności”. Stał się „trybunem szlacheckim”. Największych względów
Zamojski doznał od Stefana Batorego. Był jego największym sojusznikiem.
Głosząc postulaty egzekucyjne, sam dzierżył w swym ręku urzędy wojewody
krakowskiego i hetmana. Wchodził w skład Senatu. W 1576 roku otrzymał
podkanclerstwo koronne i starostwa: malborskie, międzyrzeckie, krzeszowskie,
drepskie. Wkrótce do godności kanclerskiej wyniesiony został. W 1579 r. Brał
Zamojski udział w wojnie z Moskwą. Dowodził oblężeniem Pskowa. Przez
kronikarzy ruskich określany był mianem "dumnego i o złym sercu kanclerza
Polaka”. W 1584 r. Miało miejsce najbardziej kontrowersyjne wydarzenie.
Zamojski wykonał wyrok śmierci na banicie Samuelu Zborowskim. Umysły
szlacheckich warchołów rozpalały się do czerwoności. Pojawia się tu bardzo
ciekawa postać Stanisława Stadnickiego zwanego Diabłem Łańcuckim, ale to
już inna historia. Liczna familia Zborowskich żądała zemsty na „gardle
Zamojskiego”. Sprawę zaogniał fakt, że ludzie Zamojskiego ścigający Samuela,
wtargnęli na ziemie siostrzenicy Zborowskich, Katarzyny Włodek. „Neminen
captivabimus nisi iure victum”! krzyczała szlachta krakowska. Mimo
ogromnego szumu wokół osoby senatora, Zamojski nie poniósł uszczerbku.
Data 12 grudnia 1586 r. Była tragiczna dla Rzeplitej. W Grodnie umarł Stefan
Batory. Zręczny polityk i wyborny strateg. Zamojski utracił najsilniejszego
sojusznika. Podczas elekcji Zamojski brał „czynny” udział, popierając
Zygmunta III. W 1588 r. Rozbił wojska Maksymiliana Habsburga (którego nota
bene uwięził w Krasnymstawie, aż do uzyskania gwarancji z Wiednia, że
Habsburgowie zrzekną się korony polskiej) pod Byczyną. Niejasne są cele
Zamojskiego. Raczej nie chodziło tu o sympatię do dynastii Wazów, a o
zachowanie dotychczasowej pozycji. Do nowego króla, Zamojski odnosił się
wręcz z pogardą. Nazywał go „naszym niemym diablęciem importowanym ze
Szwecji”. Pod koniec swego życia Zamojski zaczął prowadzić „prywatną”
politykę względem Wołoszczyzny i Mołdawi. Ostatnimi czynami zbrojnymi
Zamojskiego był udział w tłumieniu powstania kozackiego pod Nalewajką
(1596) i działania zbrojne w Inflantach. Syty zaszczytów dnia 30 lipca 1605 r.
dokonał życia w Zamościu. Był czterokrotnie żonaty (pierwszą żoną była Anna
Ossolińska chorążanka lubelska, drugą Krystyna Radziwiłłówna wojewodzianka
wileńska, trzecią Gryzelda Batorówna księżniczka siedmiogrodzka, czwartą
Barbara Tarnowska kasztelanka sandomierska) lecz tylko z ostatniego
małżeństwa miał syna Tomasza. Życie Jana Zamojskiego skreślił po łacinie
Reinhold Heidenstein. Na polski przełożył je Franciszek Bohomolec i w 1775 w
Warszawie drukiem ogłosił.
W 1605 Rzeczpospolita straciła wielkiego męża stanu. Jego zasługi dla ojczyzny
są niezaprzeczalne. Był bardzo silną osobowością. Wpływał na rządy Batorego.
Silna pozycja w Senacie i posłuch wśród szlachty powodował, że z jego
zdaniem musiał się każdy liczyć. Zamojski pozostał w pamięci potomnych.
madzia.1majka2