ĆWICZENIA 3 – PLATON
Filipowicz, Historia myśli polityczno – prawnej; Izdebski, Historia myśli polityczno – prawnej; Szacki, Historia myśli socjologicznej
PLATON (V/ IV n.e.)
§ najwybitniejszy uczeń Sokratesa (często swoje poglądy przedstawiał jako Sokrates w pisanych przez siebie dialogach) - podobnie do niego przyjął obiektywność rzeczywistości i wiedzy o niej, wrodzoność wiedzy; w zakresie społecznym krytykował demokrację i relatywizm sprawiedliwości oraz prawa
§ po skazaniu i śmierci Sokratesa wyjechał z Aten (był nauczycielem tyrana w Syrakuzach, próbował tam wcielać swoje idee społeczno – polityczne w życie, ale nie udało mu się), po powrocie otworzył Akademię
§ myśl społeczno – polityczną zawarł głównie w dialogach „Państwo” i „Prawa” - stworzył dwie koncepcje ( w „Państwie” - idea, w „Prawach” - możliwości zbudowania państwa w rzeczywistym świecie, które zbliżać się ma do państwa idealnego, ale ideału osiągnąć nie może).
państwo idealne: byt samowystarczalny, w którym obywatele w pełni utożsamiają się ze sprawiedliwym państwem (jego prawami), które podzielone jest na wzór duszy i na wzór duszy dąży do dobra
państwo realne: pozostające w kontaktach z innymi państwami (konieczna służba wojskowa), obywatele niekoniecznie zadowoleni z panujących sprawiedliwych porządków określanych przez prawa (konieczny nadzór nad obywatelami, sądy, wychowywanie obywateli), którego budowa i cele przypominać ma duszę (stratyfikacja)
POGLĄDY OGÓLNE:
§ istnieje obiektywna rzeczywistość idealna – ogólna, pojęciowa, niezmienna, wieczna, powszechna (rozumiana jako logiczne wzory dla świata materialnego lub jako faktycznie istniejący świat, który odbity jest w materii, lub jako jedynie istniejący świat), w ramach której najwyższa jest idea dobra; rzeczywistość idealna jest podstawowym kryterium prawdy/ fałszu oraz dobra/ zła, ale nie można jej poznać bezpośrednio, tylko intuicyjnie (świat materialny to „cienie” świata idei)-> idealizm, obiektywizm
§ człowiek składa się z ciała (niedoskonałe, bierne) i duszy (czynna, pierwiastek idealny, istota człowieka – czynnik życia, poznania prawdy, dobrego postępowania, nieśmiertelności), dusza zaś z trzech części – rozumnej, impulsywnej i zmysłowej; cel człowieka to osiągnięcie szczęścia poprzez kontemplację idei dobra, którą można osiągnąć po śmierci dzięki sprawiedliwemu życiu (podstawa – mądrość) -> człowiek to dusza dążąca do transcendentnego celu (poza człowiekiem i ciałem i jego życiem) poprzez życie sprawiedliwe
§ mądrość (wiedza ogólna) to jedna z najważniejszych cnót duszy (cnota duszy rozumnej), obok męstwa (cnota duszy impulsywnej) i umiarkowania (cnota duszy zmysłowej); harmonia duszy, czyli postępowanie zgodnie z duszą, prowadzi do cnoty najwyższej – sprawiedliwości -> sprawiedliwość jednostki to cnota, wynikająca z życia zgodnego z naturą, czyli swoją duszą i odpowiadającą jej cnotą, zwłaszcza mądrością
§ mędrzec to człowiek mający wiedzę autentyczną, mający świadomość prawdy, najważniejszą cnotę (mądrość nie oznacza skuteczności i użyteczności, nie jest wynikiem akceptacji przez większość ludzi, nie jest relatywna – to wynik znajomości obiektywnej prawdy), upoważniony i zobowiązany do wprowadzania w świecie materialnym porządków idealnych, do kierowania innymi zgodnie z ideałem, do stanowienia praw -> przewaga ludzi mądrych nad innymi
§ prawda jest wrodzona, należy ją wydobywać (3 stopnie – empiryczny, dyskursywny, intuicyjny – jednoaktowy ogląd idei, przypomnienie sobie) – nie każdy to potrafi; doświadczenie empiryczne ani umiejętności nie są w stanie przyczynić się do zdobycia prawdy, mogą tylko pomóc w jej przypominaniu sobie; poznanie to kontemplowanie pojęć, bytów rzeczywistych (niezmiennych idei), intuicyjne ujmowanie świata prawdziwego [w metaforze jaskini – bycie poza jaskinią]; jest możliwe dzięki wysiłkowi rozumu, który wznosi się ponad wiedzę empiryczną i jej uogólnianie -> poznanie intuicyjne jako podstawa, racjonalizm genetyczny
§ człowiek nie jest samowystarczalny, potrzebuje państwa, by móc żyć zgodnie ze swoją naturą –> państwo jest nadrzędne wobec człowieka, gdyż jest warunkiem sprawiedliwości i dążenia do idei dobra
§ dobre państwo to państwo sprawiedliwe, podobne do człowieka żyjącego zgodnie z naturą – złożone z trzech stanów (rządcy, strażnicy, rzemieślnicy), z których każdy realizuje swoje zadania (zgodnie ze swoją wrodzoną duszą i jej cnotą), funkcjonujące niczym organizm (części potrzebne są całości i nie są samowystarczalne bez całości), poprzez sprawne funkcjonowanie zbliżające się do idealnego wzoru (niezmienne, powszechne) -> państwo sprawiedliwe to państwo, w którym ludzie podporządkowują się swojej naturze (duszy) i współdziałają w drodze do transcendentnego celu
POGLĄDY FILOZOFICZNO – SPOŁECZNE:
USTROJE, KRYTYKA DEMOKRACJI
§ ustrój (rodzaj władzy) decyduje o sposobie życia ludzi – sposób życia ludzi świadczy o wadach i zaletach ustroju, patrząc na sposób życia ludzi w demokracji nie można popierać tego ustroju:
o demokracja powstaje, gdy ubodzy zwyciężają, przyjmując reguły równości (każdy jest równy wobec prawa) i wolności (każdy może rządzić), myląc to z dowolnością – zapomina się, że każdy z natury predysponowany jest do innych działań, a rządzenie musi być zgodne z ideałem
o w demokracji wszystkim wydaje się, że mają lub mogą mieć rację, choć każdy mówi co innego - o przyjęciu sądu decyduje jego skuteczność i poparcie większości, a nie jego prawdziwość, a to nie zawsze sprzyja rzeczywistemu dobru ogółu, prowadzi do chaosu i samowoli, do anarchii
§ w historii widać kolejne przekształcanie się ustrojów i ich rosnącą degenerację:
o arystokracja (władza ludzi najszlachetniejszych, dobrych i sprawiedliwych)
o timokracja (rządzą ludzie mający jednostkowe ambicje, wojownicy – od „time”: honor lub oszacowanie; nie kierują się rozumem, tylko namiętnościami, dlatego ostatecznie wybija się jednostkowa chciwość, niszcząca ten ustrój; przykład - Sparta)
o oligarchia (rządzi nieliczna grupa ludzi bogatych i chciwych, nie kierująca się rozumem; społeczeństwo dzieli się na małą grupę bogaczy i liczną biedotę, to prowadzi do przewrotu)
o demokracja (rządzą ludzie biedni, nie mający wiedzy i kompetencji, kierujący się pozorami prawdy; pojawia się anarchia, którą potrafią wykorzystać sprytne jednostki)
o tyrania (od „tyrannos” – despota; rządzi tyran, sprytnie przekonujący lud co do swoich racji wybrany przez niego, nie mający wiedzy i cnoty, realizujący swoje cele, trzymający strachem ludzi „w garści”)
§ monarchia (rządy królów) to najlepszy ustrój, przy czym monarchę rozumieć należy jako człowieka mądrego, dobrego, który kieruje państwem pod kątem celu idealnego i jest gwarantem sprawiedliwości
§ ratunkiem dla państwa/ społeczeństwa jest radykalna przemiana – podstawą jest poznanie prawdy, która jest kryterium wszelkich sądów i oddanie władzy ludziom mądrym (królom – monarchia), którzy kształtować będą państwo na wzór idealny, inaczej obyczaje nikczemnieją, zanika dyscyplina, pojawia się zawiść, złość i zepsucie; trzeba przełamać historyczne fatum! (Platon próbował na Sycylii, ale nie wyszło)
PAŃSTWO IDEALNE („Państwo”)
§ cechy:
niewielkie (umożliwia to kontrolę nad nim, rozmiar ustalany na bazie idealnych liczb),
niezmienne i powszechne/ uniwersalne (podobieństwo do idei – niezależne od warunków geograficznych i innych; postulat ten był również wynikiem doświadczeń ateńskich – przemiany prowadziły do degradacji i degeneracji),
funkcjonujące niczym organizm (jedność elementów w ramach całości, części zależą od całości – całość umożliwia jednostkom funkcjonowanie, zapewnia samowystarczalność),
mające strukturę przypominającą duszę (3 stany – przynależność zależy od wrodzonej duszy; ludzie nie są równi!),
harmonijne (współgranie części w ramach całości), niezależne (samowystarczalne – autarkia; oddzielone od innych państw i wpływów),
dążące do idealnego/ transcendentnego celu – idei dobra, czyli celu moralnego, powszechnego i stałego (z jednej strony – zgodne z ideałem; z drugiej – umożliwiające sprawiedliwe życie i dążenie do idei dobra),
rządzone przez ludzi mądrych (filozofów znających prawdę, dążących do idei dobra i postępujących sprawiedliwie)
-> państwo jako idealny organizm
§ podstawa – prawo oparte na wiedzy (zawartej w rozumie), stanowione przez ludzi mądrych, umożliwiające dążenie do szczęścia wszystkim jednostkom -> podporządkowanie ludzi racjonalnemu prawu stanowionemu przez ludzi mądrych [prawo naturalne!]
§ każdy zgodnie z naturą zajmuje się tym, do czego z natury jest predysponowany, przyczyniając się do dobra ogółu:
ludzie mądrzy to rządcy (mądrość), stanowiący prawa i będący najwyższą warstwą;
ludzie impulsywni to strażnicy (męstwo), chroniący praw;
ludzie zmysłowi to rzemieślnicy (pracownicy/ chłopi) (umiar), zapewniający środki do życia reszcie ludzi;
-> przynależność do stanów nie jest dziedziczna, lecz ustalana w trakcie edukacji, funkcjonują 3 stany (niewolnicy nie byli uwzględniani jako ludzie, lecz jako narzędzia), odpowiadające naturze ludzi
(brak wojowników – teoretycznie państwo ma być bytem samowystarczalnym i powinno istnieć w izolacji, w praktyce otoczone jest innymi państwami, wtedy musi atakować (w celu zdobywania niewolników) lub bronić się (w przypadku ataku z zewnątrz) -> ale atakuje warstwa nadzorcza, a bronią wszyscy obywatele
brak artystów – sztuka jest rodzajem polityki, może wpływać na obywateli i zaburzać ład w państwie, dlatego trzeba ją zwalczać – wyrzucać muzyków i poetów poza polis; ponadto zmiany w sztuce wpływają na zmianę polityki, a porządki w państwie powinny być wieczne i niezmienne, dlatego wszelkie nowości trzeba zwalczać)
§ wychowanie przygotowuje obywateli do życia w państwie (wspólne):
po urodzeniu – wspólne wychowywanie
17 rok życia – mniej zdolni na rzemieślników, reszta – dalej kształcona (ćwiczenia fizyczne, muzyka – rozwój odwagi i siły)
20 lat – mniej zdolni na strażników, reszta – dalej kształcona (edukacja fizyczna i od 30 roku życia, filozofia)
35 lat – stanowiska publiczne
50 lat – refleksja, kształcenie innych, właściwa władza (nieograniczona – do dyspozycji wszelkie siły państwa, możliwość wpływania na jego kształt)
-> wychowanie kształci umiar, męstwo i mądrość (dostępna najlepszym), dzieli ludzi na klasy i zarazem unifmormizuje
§ nie ma własności prywatnej i rodzin jako takich, gdyż przyczynia się ona do zazdrości i konfliktów, a przez to do rozkładu państwa – interes jednostkowy zaczyna być ważniejszy od interesu ogółu (w tym: wspólna własność kobiet i dzieci, przy czym kobiety również mogą aktywnie działać we wszystkich stanach) -> komunizm zapewniający jedność
§ wszystko podporządkowane celowi państwa – można tworzyć mity (potoczną mądrość) służące za drogowskazy dla jednostek nie potrafiących odkryć prawdy -> cel uświęca środki
§ obywatel to człowiek mieszkający w państwie (również kobiety – Platon przyznaje im pewne prawa!), pozostali to nie-ludzie, barbarzyńcy [Platon porusza problem niewolników, których traktuje jako część dobytku, a nie jako ludzi]
§ państwa rzeczywiste są zawsze mniej lub bardziej „chore”, mogą tylko zbliżać się do ideału – pod tym kątem należy je oceniać i zmieniać
PAŃSTWO „DRUGIE” PO IDEALNYM
§ prawo jako podstawa/ schemat ograniczający ludzi i władców(!)
§ silnie rządzone, odizolowane w miarę możliwości od zagranicy, konserwatywne, niewielkie
§ 4 klasy majątkowe (ponad – podlegało karze)
§ obrzędy religijne i zawody sportowe jako źródło jedności (trzeba walczyć o jedność, gdyż ludzie w rzeczywistości nie są idealni, trzeba ich przymuszać lub kształtować)
CYNICY JAKO INNY MODEL UTOPII (Antystenes z Aten, Diogenes z Synopy – V/ IV p.n.e.)
§ Antystenes był uczniem Sokratesa, syn Ateńczyka i niewolnicy, odrzucił idealizm
§ jego zdaniem do szczęścia prowadzi cnota, rozumiana jako życie zgodne z naturą, skromne, obojętne na dobra doczesne i konstrukcje człowieka (wszystko, co nie jest cnotą, jest sztuczne i narzucone, nie jest dobrem prawdziwym – prawo, moralność, obyczaje), a ludzie są z natury równi (wszelkie podziały na dobrych/ złych, bogatych i biednych, wolnych i niewolników, są sztuczne), ludzie żyjący zgodnie z naturą (a nie zgodnie z prawem czy konwencjami) tworzą społeczeństwo ludzie prawdziwie wolnych (nie trzeba im pieniędzy, wojska, sądów, aparatów przymusu), takie społeczeństwo to utopia tworzona „oddolnie”, pod wpływem odczuwania niesprawiedliwości społecznej (utopia Platońska to utopia tworzona „odgórnie”)
OKRES HISTORYCZNY PLATONA I CYNIKÓW
Koniec „Złotego Wieku” Aten:
– 431: początek wojny ze Spartą (wojna Peloponezka)
– 429: umiera Perykles (przez wiele lat wpływał na postanowienia Zgromadzenia Ludowego, była to teoretycznie demokracja, w praktyce „rządy jednego”, jego doradcą był sofista – Protagoras)
– Ateny nękane są zarazami (jak wszystkie państwa greckie), ich siła słabnie, zwiększają wyzysk miast sprzymierzonych i atakują niesprzymierzone państwa greckie (w tym Syrakuzy, sprzymierzone ze Spartą), budząc ich sprzeciw
– 431 – 404 p.n.e.: Ateny ostatecznie przegrywają ze Spartą (prawdopodobnie w wyniku zdrady części ateńskiej arystokracji, która nie była zadowolona z demokracji i sprzyjała Sparcie), koniec wojny peloponezkiej
– Spartanie wprowadzają w Atenach rząd oligarchiczny (rząd niewielu narzuconych z zewnątrz osób, które działają głównie we własnym interesie, a nie w interesie ludu, którym rządzą), tzw. Rząd Trzydziestu Tyranów (jeden z nich – sofista Kritiasz), który nie ma poparcia i zostaje po roku obalony
– Spartanie przywracają demokrację, ale wprowadzają amnestię dla tych, którzy im pomagali (mimo demokracji nie można ukarać winnych przegranej Aten ze Spartą); w Atenach rosną napięcia i konflikty międzyludzkie (zamiast skazywać winnych przegranej za ich przewinienia, oskarża się ich z byle powodu)
– 399 p.n.e.: Sokrates zostaje oskarżony o demoralizowanie młodzieży ateńskiej i ateizm, zostaje skazany na śmierć i wyrok zostaje wykonany (Sokrates mógł uciec, ale nie skorzystał z tej możliwości)
Platon:
- pochodzący z zamożnej rodziny ateńskiej, nie zaznał biedy (nie rozumiał postępowania sofistów, którzy pracą zarabiali na życie, gardził pracą fizyczną – właściwie można wnioskować z jego pism, iż obywatele powinni „pracować” rękoma niewolników)
- wierny uczeń Sokratesa, po jego śmierci 20 lat podróżuje (Włochy, Egipt), ostatecznie powraca do Aten i otwiera szkołę w Atenach zwaną „Akademią platońską” (Akademią)
– niechętny demokracji , ponieważ to ona skazała na śmierć jego mistrza (zwłaszcza że po przegranej ze Spartą ateńska demokracja była pełna walk między obywatelami i przesiąknięta brakiem zaufania; poza tym Platon, pochodząc z zamożnego rodu, odczuwał sympatię raczej dla arystokracji (w jego filozofii – rządy najlepszych, a nie najbogatszych, choć te pojęcia często się z sobą wiązały) niż dla rządów ubogiego ludu);
– chciał zmienić ustrój Aten (pisze „Państwo” i „Prawa”, przedstawiające jego zdaniem państwo idealne i jego realne urzeczywistnienie), ale nie podejmuje żadnych działań politycznych
– poglądy Sokratesa znamy głównie na podstawie pism Platona, trudno dociec, na ile Platon swoje myślenie przedstawiał jako myślenie Sokratesa, niektórzy przedstawiają wręcz poglądy platońskiego Sokratesa jako poglądy Platona)
– krytyk sofistów – nauczają za pieniądze (dla niego to niezrozumiałe, w rzeczywistości sofiści byli nauczycielami, którzy swoją pracą zarabiali na życie); głoszą relatywizm i konwencjonalizm (Platon nie uznawał względności dobra, prawdy i praw)
– &#...
emi_im