Recenzje.pdf

Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 110-130)

Recenzje

Jerozolima w kulturze europejskiej. Materia‡y z konferencji zorganizowanej w In-

stytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie w dniach 14-17 maja 1996,

pod redakcj„ P. P a s z k i e w i c z a i T. Z a d r o ¿ n e g o, Warszawa: Instytut

Sztuki Polskiej Akademii Nauk 1997, ss. 574, il.

W maju 1996 roku odby‡a siŒ w Warszawie konferencja zatytu‡owana „ Jero-

zolima w kulturze europejskiej ” , obecnie za œ otrzymujemy nosz„cy taki sam tytu‡,

opas‡y tom stanowi„cy jej pok‡osie. Jego edytorzy, Piotr Paszkiewicz i Tadeusz

Zadro¿ny, tak nakre œ lili genezŒ ca‡ego przedsiŒwziŒcia: „ Przypadaj„cy w 1996 ro-

ku jubileusz 3000-lecia Jerozolimy, jako ustanowionej przez Dawida stolicy Izra-

ela i centrum kultu religijnego, sta‡ siŒ impulsem do rozwa¿enia r ó ¿nych aspek-

t ó w inspiruj„cej roli tego miasta i zwi„zanych z nim tradycji w rozwoju kultury

europejskiej w jej duchowym i artystycznym wymiarze ” .

Trud organizacji tak zakrojonej konferencji wraz z wydaniem jej materia‡ ó w

wzi„‡ na siebie Instytut Sztuki PAN, kt ó remu nale¿„ siŒ gratulacje i podziŒkowa-

nia. Gratulacje, poniewa¿ nie jest rzecz„ ‡atw„ urzeczywistni æ zamys‡ prezentacji

zagadnienia tak powa¿nego – prezentacji, na kt ó r„ z‡o¿y‡o siŒ blisko piŒ æ dziesi„t

wyst„pieæ. PodziŒkowania, bo otrzymali œ my w efekcie ksi„¿kŒ wyj„tkow„, ukazu-

j„c„ rozleg‡o œæ zar ó wno samej problematyki, jak i mo¿liwo œ ci jej interpretowania.

Ksi„¿kŒ tworz„, zgodnie z podtytu‡em, teksty wyg‡oszone podczas majowej

sesji – z wyj„tkiem kilku nie nades‡anych przez autor ó w, co skrzŒtnie odnotowuje

edytorska przedmowa, a ponadto piŒ æ artyku‡ ó w zam ó wionych przez redaktor ó w

tomu specjalnie do publikacji ksi„¿kowej. DziŒki temu czytelnik mo¿e dodatkowo

pozna æ : 1 ° problematykŒ tzw. relikwii po œ rednich oraz innego rodzaju pami„tek

pielgrzymkowych w wiekach œ rednich (Kinga Szczepkowska-Naliwajek, O kilku

œ redniowiecznych dzie‡ach z relikwiami pochodz„cymi z Ziemi Œ wiŒtej); 2 ° karo-

liæsk„ miniaturŒ stanowi„c„ czŒ œæ jednego z najstarszych iluminowanych egzem-

plarzy Apokalipsy (Bianca K ü hnel, „ In capite velatus, in fine manifestus ” : the

Tabernacle of Valenciennes; szkoda, ¿e tytu‡owa miniatura nie zosta‡a zreprodu-

kowana – zaprezentowano jedynie jej rysunkowy schemat); 3 ° wyj„tkowo wiern„

wobec orygina‡u – przynajmniej w odniesieniu do planu – replikŒ Anastasis, jak„

stanowi Nowojerusalimskij Monastyr w rosyjskiej Istrze (Robert Ousterhout,

Building the New Jerusalem); 4 ° przyk‡ady ¿ydowskiej sztuki ludowej tworzonej

przed stuleciem w Jerozolimie i jej zale¿no œ ci od wzorc ó w wyniesionych z Eu-

ropy – notabene mamy tu do czynienia z problematyk„ w‡a œ ciwie odwrotn„ do

RECENZJE

111

tej, kt ó r„ okre œ la tytu‡ ca‡ej publikacji (Shalom Sabar, Jewish Folk Art in Late

Nineteenth and Early Twentieth Century Jerusalem and its European Sources);

5 ° spos ó b, w jaki ZiemiŒ Œ wiŒt„ przedstawiali dziewiŒtnastowieczni arty œ ci ame-

rykaæscy, a nawet pewne paralele, jakie czyniono pomiŒdzy Ziemi„ Œ wiŒt„ a Sta-

nami Zjednoczonymi jako now„ Ziemi„ Obiecan„ (Efrat Adler Porat, Borrowing

Jerusalem: Sacred Landscape as Bearer of Meaning in the 19th Century Amer-

ican Art).

Powy¿sze wyliczenie, w kt ó rym wystŒpuj„ wy‡„cznie teksty dotycz„ce dzie‡

sztuki (r ó ¿nego zreszt„ rodzaju – od naiwnego malowid‡a na szkle, po z‡o¿on„

strukturŒ architektoniczn„), sygnalizuje pewien szerszy problem: jakkolwiek

konferencja, a za ni„ ksi„¿ka, mia‡y da æ wyraz d„¿eniu do interdyscyplinarnego

ujŒcia tytu‡owego problemu, co w przedmowie podkre œ lili edytorzy wyliczaj„c

szereg dziedzin wiedzy reprezentowanych przez uczestnik ó w konferencji, to jed-

nak w efekcie zdecydowanie dominuj„ teksty poruszaj„ce problematykŒ artystycz-

n„ i to g‡ ó wnie z zakresu sztuk wizualnych – stanowi„ one oko‡o dw ó ch trzecich

og ó lnej liczby czterdziestu piŒciu artyku‡ ó w. Tymczasem obecno œæ w„tku jerozo-

limskiego na przyk‡ad w dziejach muzyki ilustruje jeden tylko artyku‡ Tomasza

Jasiæskiego „ Lamentacje Jeremiasza ” w muzyce. Podobnie marginalne miejsce

przypad‡o problematyce historyczno-literackiej. Je œ li nie liczy æ artyku‡ ó w, kt ó re

w mniejszym lub wiŒkszym stopniu pos‡uguj„ siŒ fragmentami biblijnymi, pozosta-

j„ w‡a œ ciwie tylko dwie prace: oparty na œ redniowiecznych tekstach zachodniego

chrze œ cijaæstwa artyku‡ Jerzego Hauziæskiego Jerozolima: doczesna czy mistyczna

stolica „ Regnum Davidicum ” œ redniowiecza oraz Jacka Kowalskiego Anastasis

a grobowce bohater ó w w literaturze starofrancuskiej drugiej po‡owy XII wieku,

w du¿ej mierze pozostaj„cy zreszt„ na pograniczu literatury i sztuk wizualnych.

Zwr ó cenie uwagi na dominacjŒ tekst ó w o charakterze historyczno-artysty-

cznym nie jest, rzecz jasna, zarzutem. W pewnym sensie dominacja ta jest nawet

zrozumia‡a, wrŒcz naturalna, je œ li pamiŒta æ , ¿e organizatorami ca‡ego przed-

siŒwziŒcia byli zwi„zani z Instytutem Sztuki PAN historycy sztuki. S„dzŒ jednak,

¿e u œ wiadomienie sobie obszar ó w kultury w omawianym tomie potraktowanych

marginalnie, czy wrŒcz pominiŒtych – jak na przyk‡ad teatr – mo¿e stanowi æ

pierwszy krok na drodze prowadz„cej do wype‡nienia owych luk innymi spotka-

niami, innymi ksi„¿kami.

Przed przegl„dem tekst ó w, jakie tom Jerozolima w kulturze europejskiej

nam oferuje, nale¿y doda æ kilka s‡ ó w o uk‡adzie tej publikacji, kt ó ry stanowi jej

drobny mankament. Odnosi siŒ wra¿enie, ¿e w pocz„tkowych i koæcowych par-

tiach ksi„¿ki materia‡ pr ó bowano uporz„dkowa æ wedle chronologii, poza tym za œ

zdecydowano siŒ na utworzenie blok ó w problemowych. Nie wszystkie teksty da-

‡y siŒ w tak pomy œ lane bloki wkomponowa æ i skutek tego jest taki, ¿e pewne

bloki jawi„ siŒ bardziej, inne nieco mniej wyrazi œ cie, a s„ i takie teksty, kt ó re po-

zostaj„ bezdomne. Ponadto owe bloki nie s„ w ¿aden spos ó b wyr ó ¿nione graficz-

nie (cho æ by asteryskami w spisie tre œ ci), trzeba siŒ wiŒc ich domy œ la æ , co przy

znacznej liczbie tekst ó w jest pewnym utrudnieniem dla czytelnika. Z drugiej strony

112

RECENZJE

wida æ , ¿e uporz„dkowanie kilkudziesiŒciu tekst ó w nie jest zadaniem, kt ó re mo¿-

na rozwi„za æ tak, by zadowoli æ wszystkich.

Po tych uwagach przejd Ÿ my do zawarto œ ci ksi„¿ki. Jej czŒ œ ci dotycz„: 1 ° re-

cepcji wa¿nego wzorca jakim by‡a jerozolimska Anastasis (obok wspomnianych

ju¿ tekst ó w Ousterhouta i Kowalskiego tak¿e artyku‡ Andrzeja Grzybkowskiego

o polskich ko œ cio‡ach stanowi„cych po œ rednie „ kopie ” Anastasis); 2 ° wyj„tkowe-

go zjawiska kulturowego i przestrzennego jakim by‡y europejskie, w tym polskie,

kalwarie (teksty Jerzego J ó zefa Kopcia, Anny Mitkowskiej i Zbigniewa Bani);

3 ° oddzia‡ywania Jerozolimy na kulturŒ prawos‡awia, zw‡aszcza rosyjskiego –

artyku‡y tego bloku dotycz„ przede wszystkim architektury (teksty Oleny Olijnik

i Jurija Chodorkowskiego, Wojciecha Boberskiego, Aleksandra W. Biertasza oraz

Piotra Paszkiewicza), ale tak¿e teologii (Henryk Paprocki, Jerozolima w my œ li

teologicznej prawos‡awia) i grafiki ilustracyjnej (artyku‡ Waldemara Delugi);

4 ° Œ wi„tyni Jerozolimskiej (Magdalena Gruna-Sulisz, Robert Lewandowski) i œ la-

d ó w jej oddzia‡ywania w nowo¿ytnych ko œ cio‡ach polskich (teksty Jerzego Ko-

walczyka i Tadeusza Zadro¿nego), polskich b ó ¿nicach (artuku‡ Marii i Kazimierza

Piechotk ó w, w du¿ej mierze tak¿e tekst Eleonory Bergman), a tak¿e w œ wiecie

symboliki R ó ¿okrzy¿owc ó w i wolnomularzy (Tadeusz Cegielski); 5 ° inspirowa-

nych motywami jerozolimskimi dzie‡ o charakterze sztuki ludowej czy popular-

nej (Zusia Efron, Olga Goldberg-Mulkiewicz; tu tak¿e mie œ ci siŒ wspomniana

wy¿ej praca Sabara).

Spo œ r ó d pozosta‡ych artyku‡ ó w warto wspomnie æ przynajmniej kilka: otwie-

raj„cy ca‡o œæ tekst Micha‡a Czajkowskiego Chwal, Jerozolimo, JHWH! po œ wiŒ-

cony dziejom miasta, jego miejscu w Biblii, a tak¿e w trzech wielkich religiach

monoteistycznych, dalej Marka Starowieyskiego artyku‡ o stosunku do Jerozoli-

my chrze œ cijan miŒdzy II a VII wiekiem, prace po œ wiŒcone obecno œ ci w Ziemi

Œ wiŒtej bo¿ogrobc ó w (Mariusz Affek) i polskich franciszkan ó w (Anzelm Janusz

Szteinke), problemom archeologicznym i rekonstrukcyjnym (Henryk J ó zef Mu-

szyæski, Przemys‡aw Nowog ó rski, Ernest Niemczyk), pielgrzymom do œ wiŒtego

miasta (Jacek Wiesio‡owski) i przywo¿onym przez nich dewocjonaliom (El¿bieta

JastrzŒbowska), ideologii Nowych Dzieci Izraela w sztuce i propagandzie sie-

demnastowiecznej Holandii (Antoni Ziemba), polityce Porty Ottomaæskiej wobec

Jerozolimy (Dariusz Ko‡odziejczyk) i miejscu miasta w polityce kulturalnej dzie-

wiŒtnastowiecznych Prus (Anna Czarnocka).

Oczywi œ cie nie spos ó b przywo‡a æ wszystkich autor ó w, kt ó rych teksty z‡o¿y‡y

siŒ na omawian„ publikacjŒ, warto jednak po œ wiŒci æ kilka s‡ ó w stronie edytor-

skiej. Po pierwsze: ksi„¿ka zredagowana jest bardzo starannie, co dzi œ wcale nie

jest norm„, po drugie – zaopatrzona zosta‡a w obszerne, niekiedy niemal kom-

pletne streszczenia w jŒzyku angielskim prawie wszystkich tekst ó w polskojŒ-

zycznych (zapewne tylko przez przeoczenie streszczenia takiego pozbawiony jest

artyku‡ Marka Starowieyskiego; ponadto cztery teksty opublikowano wy‡„cznie

po angielsku), po trzecie ksi„¿kŒ wydano solidnie, w twardej oprawie, na dobrym

papierze, hojnie wyposa¿aj„c w dobrej jako œ ci ilustracje.

RECENZJE

113

W sumie otrzymali œ my imponuj„c„ publikacjŒ, kt ó ra mo¿e stanowi æ punkt

wyj œ cia dla dalszych tego rodzaju przedsiŒwziŒ æ . Nale¿y sobie tylko ¿yczy æ , aby

takowe nast„pi‡y.

Na koniec warto wyrazi æ ¿al, ¿e nie zamieszczono cho æ by czŒ œ ci g‡os ó w,

jakie pad‡y w dyskusji – niekiedy bardzo interesuj„cych, jak np. Marii Brykow-

skiej, przywo‡uj„cej posta æ Filipa II, kt ó rego Eskurial do pewnego stopnia przy-

pomina æ mia‡ œ wi„tyniŒ Salomona. Rozumiem jednak, ¿e uwzglŒdnienie dyskusji

komplikowa‡oby i bez tego trudne przedsiŒwziŒcie edytorskie. Poza wszystkim

za œ sam zapis dyskusji nie by‡by pewnie w stanie przekaza æ emocji, kt ó re o¿ywia‡y

salŒ podczas konferencji (by æ mo¿e z tego wzglŒdu z publikacji swego bardzo oso-

bistego wyst„pienia pt. „ Moja Jerozolima ” zrezygnowa‡ W‡adys‡aw Bartoszewski).

Jak bowiem mo¿e s‡owo drukowane odda æ chwilŒ, gdy wiekowy Zusia Efron,

koæcz„c sw ó j referat œ piewa‡ chasydzk„ piosenkŒ:

„ Czy znasz ten kraj, gdzie œ wiŒte cytrusy rosn„

Gdzie kozy jedz„ chleb œ wiŒtojaæski, a nie trawŒ ” .

Jacek Friedrich

¸ ¸ ¸

KsiŒga s‡ ó w Paæskich : ezoteryczne wyk‡ady Jakuba Franka, oprac. naukowe

i komentarze J. D o k t ó r, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper 1997, t. 1,

ss. 179; t. 2, ss. 159, sum.

Rozmaite adnotacje, przypadki, czynno œ ci i anekdoty Paæskie, oprac., przygotowa‡

do druku i opatrzy‡ wstŒpem J. D o k t ó r, Warszawa: TIKKUN 1996, ss. 118, sum.

Frankizm, najbardziej „ polski ” ze wszystkich ruch ó w religijnych w judaiz-

mie, by‡ przedmiotem zainteresowania wielu naukowc ó w, publicyst ó w i litera-

t ó w. Jednak¿e tylko nieliczni, jak na przyk‡ad Hipolit Skimborowicz, Aleksander

Kraushar, Majer Ba‡aban i Gershom Scholem, siŒgali do Ÿ r ó de‡ i przypisywali

Ÿ r ó d‡om polskim pierwszorzŒdne znaczenie. Pozostali bazowali na popularnych

opracowaniach, mocno zniekszta‡caj„cych prawdziwy charakter frankizmu. Dla-

tego z du¿ym uznaniem trzeba przyj„ æ inicjatywŒ dra Jan Dokt ó ra wydania dru-

kiem polskojŒzycznych rŒkopis ó w frankistowskich znajduj„cych siŒ w zbiorach

Biblioteki Jagielloæskiej (rkps nr 6968 i 6969, 1-3) i Wojew ó dzkiej Biblioteki

Publicznej w Lublinie (rkps nr 2118), kt ó re znacznie poszerzaj„ nasz„ znajomo œæ

historii, a w szczeg ó lno œ ci doktryny ruchu. Te dwie publikacje trzeba rozpatry-

wa æ razem, poniewa¿ stanowi„ one ca‡o œæ wspomnianych wy¿ej rŒkopis ó w. Zali-

czy æ je trzeba do najwa¿niejszych publikacji polskich dotycz„cych dziej ó w juda-

izmu, jakie ukaza‡y siŒ w Polsce na przestrzeni ostatnich lat.

114

RECENZJE

Przed przyst„pieniem do recenzji wy¿ej wymienionych publikacji, trzeba

zada æ pytanie, dlaczego te teksty Ÿ r ó d‡owe s„ tak istotne? Ot ó ¿ z zachowanych

do naszych czas ó w Ÿ r ó de‡ powsta‡ych w ‡onie frankist ó w, Ÿ r ó d‡a polskie s„ je-

dynymi, kt ó re zawieraj„ tak obszerne „ mowy ” Jakuba Franka. Znane by‡y one

wcze œ nie, przede wszystkiem z dzie‡a Kraushara (Frank i franki œ ci polscy, t. 1-2,

Krak ó w 1895). Przed II wojn„ œ wiatow„ istnia‡y tak¿e inne wersje rŒkopis ó w

frankistowskich, niestety zosta‡y zniszczone w czasie wojny. G. Scholem nazywa

KsiŒgŒ s‡ ó w Paæskich, jedn„ z najdziwniejszych ksi„g œ wiŒtych jakie kiedykol-

wiek powsta‡y, nazywa j„ tak¿e „ ewangeli„ niemaskowanego nihilizmu ” . RŒkopi-

sy z Biblioteki Jagielloæskiej zosta‡y zakupione w 1905 roku od Zofii Naimskiej.

Jednak¿e sta‡y siŒ one znane po roku 1959, kiedy to Gershom Scholem, w czasie

pobytu w Polsce, zwr ó ci‡ na nie uwagŒ. Jego ¿ona, Fania Scholem, przet‡uma-

czy‡a rŒkopisy na hebrajski (s„ one dostŒpne w Archiwum Gershoma Scholema

w Jerozolimie). Ostatnio ukoæczy‡ t‡umaczenie tekstu rŒkopis ó w KsiŒgi s‡ ó w Paæ-

skich na angielski Profesor Harris Lenovitz. Fragmenty by‡y ju¿ publikowane

wcze œ niej, a pe‡na wersja ma ukaza æ siŒ w Yale University Press. Tak wiŒc zain-

teresowanie polskimi rŒkopisami KsiŒgi s‡ ó w Paæskich poza Polsk„ by‡o wiŒksze

ni¿ w Polsce. Dobrze wiŒc siŒ sta‡o, i¿ Jan Dokt ó r zdecydowa‡ siŒ na wydanie

tych rŒkopis ó w, uprzystŒpniaj„c w ten spos ó b czytelnikowi polskiemu te niezwy-

kle interesuj„ce teksty.

Jan Dokt ó r poprzedzi‡ obie ksi„¿ki obszernymi wstŒpami, kt ó re w spos ó b

syntetyczny systematyzuj„ wiedzŒ o frankizmie: Rozmaite adnotacje, s. [9]-42

oraz KsiŒga s‡ ó w Paæskich, t. 1, s. 9-20. Na szczeg ó ln„ uwagŒ zas‡uguje inny

fragment ze wstŒpu zatytu‡owany S‡owa Paæskie (t. 1, s. 21-26), kt ó ry traktuje

o genezie zbioru wypowiedzi Franka. Pozosta‡„ czŒ œæ obu ksi„¿ek zajmuj„ teksty

Ÿ r ó d‡owe u‡o¿one wed‡ug ponumerowanych paragraf ó w. Teksty opatrzone zosta‡y

licznymi przypisami, a w zakoæczeniu drugiego tomu KsiŒgi S‡ ó w Paæskich Jan

Dokt ó r zamie œ ci‡ „ S‡owniczek wa¿niejszych pojŒ æ i wyobra¿eæ ” (s. 151-156).

Fragment rŒkopisu lubelskiego wydany przez J. Dokt ó ra pod tytu‡em Roz-

maite adnotacje … zawiera w wiŒkszo œ ci informacje o ¿yciu Jakuba Franka. Za

Krausharem, kt ó ry przytacza inn„ wersjŒ tego rŒkopisu i nazywa go Kronik„,

w wielu opracowaniach znany jest pod t„ nazw„. Dlatego te¿, prawdopodobnie,

Hillel Levine, kt ó ry pierwszy wyda‡ wspomniany fragment (w wersji polskiej

i hebrajskiej) zatytu‡owa‡ go w‡a œ nie: The Kronika – on Jacob Frank and the

Frankist Movement (ed. and transl. by H. Levine, Publications of the Israel Acad-

emy of Sciences and Humanities, Jerusalem 1984). J. Dokt ó r sugeruje, i¿ zdecy-

dowa‡ siŒ na wydanie tego samego fragmentu, gdy¿ publikacja izraelska jest nie-

dostŒpna dla czytelnika polskiego, a „ ca‡y aparat edytorki jest w jŒzyku hebraj-

skim ” . Uwa¿a tak¿e, i¿ edycja H. Levine ’ a „ nie jest wolna od b‡Œd ó w wynika-

j„cych najczŒ œ ciej z mylnego odczytania rŒkopisu ” (s. 7). Niestety, J. Dokt ó r nie

wymienia b‡Œd ó w, ani przyk‡ad ó w mylnej interpretacji tekstu.

Na tekst KsiŒgi s‡ ó w Paæskich sk‡adaj„ siŒ ca‡y tekst rŒkopisu z Biblioteki

Jagielloæskiej i pozosta‡e czŒ œ ci rŒkopisu z Wojew ó dzkiej Biblioteki Publicznej

w Lublinie. RŒkopisy te zosta‡y wydane drukiem po raz pierwszy, chocia¿ znane

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: