FORMA PIEŚNI
JEDNOCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI
Jednoczęściowa forma pieśni jest złożona z jednego małego lub wielkiego okresu, w którym poprzednik i następnik łączą się na podstawie podobieństwa lub odmiany.
Dwuczęściowa forma pieśni powstaje przez połączenie dwóch okresów, z których drugi rozwija się motywicznie z pierwszym i łączy z nim na zasadzie wariantu.
TRZYCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI (ABA)
Trzyczęściowa forma pieśni – część środkowa operuje odrębnym materiałem motywicznym.
Kanon – polifoniczna forma powstała w średniowieczu na gruncie muzyki ludowej; polega na ustawicznym imitowaniu się głosów przez cały ciąg utworu.
Poszczególne głosy kanonu opierają się na jednej linii melodycznej, ale wchodzą w różnych momentach przebiegu.
Literatura:
· kanony średniowieczne, występujące pod nazwami: rota, rondellus, caccia, fuga, round itd.
· Summer is icumen in – 6-głosowy kanon wokalny, tzw. rota (z ok. 1310 r.)
· G. de Machault (XIV w.), Ballada nr 17
· J. des Prés, Fuga trium vocum (kanon zagadkowy)
· G.P. Palestrina, Missa ad fugam in perpetuto canone
· M. Eckel, Kanon grupowy 16-głosowy (4 grupy kanoniczne 4-głosowe)
· H. Purcell, Kanony
· A. Caldara, Kanony
· G.Ph. Telemann, Kanony
· J.S. Bach, Musikalisches Opfer
· J.S. Bach, Kunst der Fuge
· J.S. Bach, Wariacje...
· J.J. Fux, Missa canonica
· J. Haydn, 24 kanony
· W.A. Mozart, 4 kanony zwierciadlane
· J. Brahms, 13 kanonów op. 113 na chór żeński
Fuga (łac. ‘ucieczka’) – ustępy imitacyjne występują na przemian z innymi, swobodnie kontrapunktującymi.
· ustępy są zwane epizodami
Pierwsze przeprowadzenie to ekspozycja fugi.
Temat (tzw. dux – głos prowadzący) otrzymuje swą imitacyjną odpowiedź w głosie drugim (zwany comes – głos towarzyszący), po czym przechodzi przez wszystkie pozostałe głosy fugi.
· J.S. Bach, Wohltemperiertes Klavier (48 preludiów i fug)
· J.S. Bach, Fugi organowe
· J.S. Bach, Fugi wokalne
· W.A. Mozart, Symfonia C-dur „Jowiszowa” (finał)
· L. van Beethoven, Fugi z sonat fortepianowych – B-dur, op. 106; As-dur, op. 110
· L. van Beethoven, Wielka fuga B-dur, op. 133 (na kwartet smyczkowy)
Oparte są na stale powtarzanej w basie frazie melodycznej, tzw. basso ostinato.
· J.S. Bach, Passacaglia c-moll (na organy)
· J.S. Bach, Chanconne d-moll z IV Sonaty (na skrzypce solo)
Toccata – utwór na instrument klawiszowy, na przemian ustępy akordowe i pasażowe.
· J.S. Bach, toccaty organowe i klawesynowe
Rondo w swej klasycznej postaci jest bardzo złożoną formą trzyczęściowej pieśni.
Polega na przeplataniu jednego tematu głównego (lub całej grupy tematycznej), kilkakrotnie powracającego, innymi myślami, kontrastującymi z tematem i w rozmaity sposób przygotowującymi jego powrót.
Schematy:
· A-B-A1-B-A
· A-B-A-C-A
· A-B-A-C-A-B1-A
· A-B-A-C-A-D-A itp.
· A-B-A-C-A-D..., typowy dla francuskiej muzyki klawesynowej XVIII wieku
Temat główny – ritornel (lub refren)
Myśli poboczne – epizody (inaczej kuplety)
Rondo starofrancuskie:
· F. Couperin, ronda w Suitach klawesynowych
· J.-Ph. Rameu, ronda klawesynowe ze zbioru Pièces de clavecin
· J. Haydn – finały Sonat na fortepian:
o e-moll (wg wyd. Petersa nr 2)
o C-dur (nr 5)
o D-dur (nr 7)
· J. Haydn, finał Koncertu D-dur na fortepian (Rondo All’ungherese)
· W.A. Mozart, Ronda D-dur i a-moll na fortepian
· W.A. Mozart, finał serenady Eine kleine Nachtmusik
· L. van Beethoven, Ronda C-dur I G-dur, op. 51 na fortepian
· L. van Beethoven, finały wielu sonat na fortepian, m.in.:
o A-dur, op. 2 nr 2
o Es-dur op. 7
o D-dur op. 7
Rondo romantyczne i nowsze:
· C.M. Weber, finał Sonaty C-dur, op. 27 na fortepian
· C.M. Weber, Rondo brillante Es-dur, op. 62 na fortepian
· N. Paganini, finały Koncertów na skrzypce D-dur op. 6, h-moll na fortepian
· F. Chopin, Ronda na fortepian
· B. Woytowicz, Rondo rustico z 12 etiud na fortepian (nr 6)
Klasyczna forma sonaty kształtowała się w XVII i XVIII wieku.
Do jej powstania przyczyniły się różne formy dawniejsze, np. canzona, sonata da chiesa, czyli sonata kościelna, w końcu XVIII wieku składała się z czterech części: adagio – allegro – grave – allegro, oraz sonata da camera o budowie suity. Wzajemna wymiana elementów tych form oraz wpływy form innych, jak np. uwertury włoskiej i francuskiej, doprowadziły do powstania w połowie XVIII wieku formy już bardziej zbliżonej do sonaty. Dokonała się ona w twórczości Haydna i Mozarta w połowie XVIII wieku. Mówimy zatem oddzielnie o sonacie staroklasycznej lub przedklasycznej oraz o sonacie klasycznej, takiej jaka skrystalizowała się u klasyków wiedeńskich, a potem podlegała dalszemu rozwojowi.
Formy allegra sonatowego nie należy utożsamiać z sonatą, która jest formą cykliczną, tj. składa się z kilku zamkniętych w sobie i oddzielnych części, wiążących się w całość cyklu. Allegro sonatowe tworzy I część cyklu sonatowego. Opiera się ono w zasadzie na szeroko rozbudowanej trzyczęściowej formie pieśni.
Allegro sonatowe składa się z trzech części organicznie ze sobą powiązanych: ekspozycji, przetworzenia i repryzy. Zasadą tej formy jest dualizm tematyczny, tj. kontrast dwóch tematów, które w rozmaitym ustosunkowaniu wzajemnym przewijają się przez ekspozycję, przetworzenie i repryzę.
Ekspozycja – wprowadza słuchacza w materiał tematyczny utworu, przedstawia mu dwa zasadnicze tematy całości. Tematy te mogą mieć formę dwu- lub trzyczęściowej małej pieśni, tzn. być całą grupą tematyczną. Oba tematy kontrastują ze sobą tonacją i ogólnym charakterem.
Pomiędzy obu tematami rozwija się łącznik – ustęp przejściowy, niesemantycznie, motywicznie niekiedy zależny od tematu pierwszego i modulujący do tonacji tematu drugiego.
Ponieważ ekspozycja jest zwykle powtarzana, występujący po drugim temacie ustęp zwany epilogiem, czasem bardzo obszerny, nawiązuje do początkowej ekspozycji.
Przetworzenie – operuje elementami obu tematów, rozbija je na motywy, przeciwstawia je sobie, a głównie przechodzi modulacyjnie przez rozliczne tonacje. Niekiedy w punkcie największego odchylenia modulacyjnego wprowadza zupełnie nowy temat.
Repryza – wraca do tonacji głównej i do obu tematów, które jednak teraz są utrzymane w tej samej tonacji. Może kończyć się kodą, która wprowadza nieraz nowy temat lub też rozwija w charakterze przetworzenia, co nadaje jej bardziej samoistny charakter.
Schemat:
element pierwszy i drugi tematu, ewentualnie nowy temat, modulacje
Cykl sonatowy tworzy podstawę formy solistyczno-orkiestrowej, tj. koncertu.
Koncert klasyczny – 3 części: allegro sonatowe, adagio, allegro.
Dla budowy koncertu charakterystyczna jest wirtuozowska kadencja przed końcem allegra sonatowego.
Cykl wariacyjny składa się z licznych, krótkich ustępów w nieokreślonej ilości, z których każdy opera się na tym samym temacie, wariacyjnie zmienianym.
Wariacje to forma w zasadzie czysto instrumentalna, właściwa utworom solowym, kameralnym i orkiestrowym. Występuje bardzo często jako pierwsza, druga lub ostatnia część cyklu sonatowego, kwartetu lub nawet symfonii...
aloha2p