Historia Twierdzy Modlin
Pierwsze umocnienia w Modlinie zbudowali Szwedzi w 1655 roku, na północnym brzegu u ujścia Bugo - Narwi do Wisły. Tzw. Bugskansen był obszernym prostokątnym obozem szańcowym o narysie typowym dla tego typu założeń - wał z dwuramiennikami, o rozpiętości kilkuset metrów, jednym bokiem oparty o brzeg Bugu. Podobne obozy powstały w Łęczycy, Łowiczu, Tykocinie, Warszawie. W Modlinie niewielkie umocnienia zbudowano ponadto na drugim brzegu Wisły, na tzw. Szwedzkiej Wyspie (umocnienia przyczółka mostowego były w ogóle pierwszymi fortyfikacjami Modlina) oraz niewielkie umocnienia wysunięte na wschód. Resztki obozu szańcowego przetrwały jeszcze do lat 20-tych XIX wieku, i zniesione zostały ostatecznie dopiero przez Rosjan w latach 30-tych.
W historii budowy twierdzy bastionowo-poligonalnej można wyodrębnić kilka okresów: francuski 1806-07 (Chasseloup-Laubat), polski 1810-13 (Mallet), rosyjski 1832-41 (Dehn) oraz okres po 1864. Historia fortowej twierdzy Modlin to zupełnie inna historia i na razie zostawimy ją w spokoju.
Okres francuski 1806-07 wg planów Chasseloup-Laubat.
Trójkąt twierdz Warszawa – Modlin - Serock miał służyć armii Księstwa na śródszaniec oporu oraz punkt wypadowy w kierunku Galicji. Uzupełnieniem tego trójkąta miała być wysunięta daleko na wschód twierdza Zamość (zdobyta w 1809) oraz zachodni Toruń, jednak do Torunia cesarz nie przywiązywał specjalnej wagi, w Zamość chciano nawet początkowo rozebrać!
Pierwsze umocnienia twierdzy zbudowano szybko, bo były ziemno-drewniane i składały się z następujących elementów:
· na prawym brzegu Wisły i Bugo-Narwi 5-bastionowego rdzenia z umocnieniami zewnętrznymi (rawelinem i 3 dwuramiennikami w placach broni) oraz trzema bramami (zapewne dość prymitywnymi)
· przyczółka mostowego na lewym brzegu Wisły w Kazuniu - dzieła koronowego bez rawelinów
· przyczółka mostowego w widłach Wisły i Bugo - Narwi - dzieła rogowego
Umocnienia spięte były zapewne mostami pontonowymi - jeden z nich przez Bugo - Narew łączył rdzeń z Wyspą Szwedzką w widłach rzek (sama wyspa połączona ze stałym lądem i dziełem rogowym także mostem), drugi prowadził przez Wisłę do Kazunia - niewykluczone, że mosty budowano tylko okresowo - zwłaszcza przez szeroką Wisłę (np. na planie z 1822 nie widać mostu przez Wisłę).
Okres polski 1811-13 wg planów Malleta z 1810.
W okresie Księstwa Warszawskiego nastąpiła rozbudowa twierdzy, integralnie związana z okresem poprzednim - ukończono rozpoczęte wcześniej umocnienia. Prace rozpoczęte w 1811 (podobnie jak w Zamościu) przerwał wybuch wojny w 1812. Na dobrą sprawę trudno powiedzieć, co dokładnie rozpoczęto budować w latach 1806-07, a co parę lat później, co jest oryginalnym pomysłem Chasseloup-Laubata, a co wkładem Malleta. Z całą pewnością za Malleta rozpoczęto budowę nowych wysuniętych dzieł zewnętrznych przed rdzeniem - trzech dzieł koronowych. Zachował się plan z 1822 roku ukazujący zrealizowaną francusko-polską twierdzę, która składała się z następujących elementów:
W okresie po 1815 w twierdzy panował zastój, a ona sama podupadała. Jedyne poważniejsze prace, to budowa po 1815 wspomnianego "trwałego i ozdobnego" mostu.
Okres rosyjski 1832-41 wg planów Dehna.
Wg J.Bogdanowskiego I.I.Dehn był raczej miernym fortyfikatorem. Rzeczywiście można odnieść takie wrażenie, zwłaszcza, jeśli wziąć pod uwagę, że wszystkie jego poczynania dokonane zostały na bazie wcześniejszych - narys twierdzy w zasadzie nie uległ w czasach rosyjskich zmianie, choć oczywiście nowy bastionowo-poligonalny obwód zewnętrzny wokół rdzenia jest dość zadziwiającym osiągnięciem. W 1834 roku twierdza została przemianowana na Nowogieorgijewsk, którą to nazwę nosiła do 1918 roku.
Narys bastionowego rdzenia twierdzy pozostawiono bez zmian, tylko wały podwyższono i otoczono murem Carnota z ośmioma murowanymi bateriami na barkach bastionów. Rawelin także pozostawiono, jednak wyposażono w półokrągłą (na planie wycinka pierścienia) reditę w szyi oraz kaponiery barkowe. Trzy słabe francuskie lunety w przedstoku zniesiono. W placach broni przed kurtynami I-II, II-III, IV-V, oraz w miejscu zachodniego dzieła rogowego zbudowano posadowione w fosie dwukondygnacyjne półokrągłe redity - śródszańce placów broni, oddzielone wąskimi fosami (razem pięć). Dwie działobitnie zbudowane przed zachodnim frontem rdzenia otrzymały szczególną formę i rolę - jedna z nich (Działobitnia Dehna z 1839) na osi bastionu V powstała na planie 3/4 pierścienia, w fosie miała małe kaponiery i galerię w przeciwstoku. Druga, na skarpie wiślanej pomieściła elewator zbożowy i młyn, a od strony rzeki miała dźwig do rozładunku barek i statków. Miała murowaną przeciwskarpę oraz most prowadzący na górną kondygnację. Obie zachowane są w dobrym stanie i są jednym z ciekawszych zakątków twierdzy. Jeszcze jedna (szósta) działobitnia zbudowana została na szpicy rawelinu. Reduty placów broni Dehn także odziedziczył po Chasseloup-Laubat - i to zarówno reduty w zatokach mi ędzy bationami i rawelinach oraz na osi rawelinów. Są one jednym z bardziej charakterystycznych elementów fortyfikacji Francuza, w swoim traktacie z 1805 zawarł on kilkanaście projektów różnych redut, które od Dehnowskich różnią się tylko tym, że są wieloboczne, a nie okrągłe. Działobitnie typu modlińskiego są z kolei charakterystyczne dla fortyfikacji rosyjskich, pojawiły się w Cytadeli Warszawskiej, warszawskim Forcie Śliwickiego oraz w Dęblinie.
Sporo zmian zaszło "w temacie" bram: trzy bramy w rdzeniu przebudowano nadając im klasycystyczne formy, a jedną z nich (Północy) zamurowano i zamieniono na działobitnię. Przed bramami zbudowano dwa długie mosty na kilkunastu murowanych filarach (zachowały się resztki mostu północno-wschodniego), a same bramy oczywiście przemianowano - północno-zachodnią (Poniatowskiego) na Michajłowską, a jak drugą (Dąbrowskiego) - nie wiem. Na skarpie wiślanej istniały, jak wspomniano, przynajmniej dwie bramy - Chasseloup-Laubat (obecnie zwana Ciemną, jak po rosyjsku nie wiadomo). Druga brama, prowadząca w stronę mostu została całkowicie przebudowana w roku 1836 i nosiła wówczas nazwę Konstantynowskiej (obecnie Napoleona). Przypomnijmy jeszcze raz, że najwyraźniej obie bramy istniały na długo przed budową koszar - obie usytuowane były w obniżeniach terenu, a Konstantynowska w parowie.
Całkowitej i gruntownej przebudowie poddano dzieła zewnętrzne - trzy 20-letnie korony. Pomiędzy nimi wybudowano dwa odcinki poligonalne, tworząc zamknięty obwód obronny, otaczający łukiem rdzeń twierdzy. Nowe bliźniacze odcinki poligonalne otrzymały charakterystyczny narys z silną dwustronną jednokondygnacyjną kaponierą na osi. W przedpole wysunięty została detaszowana luneta z reditą i kaponierą w szyi, kaponierami barkowymi oraz osiową działobitną na szpicy. Zachowane do dziś stanowią ozdobę twierdzy. Nowe odcinki nazwano: zachodni - Księcia Warszawskiego (znany pod niewłaściwie tłumaczoną nazwą Księstwa Warszawskiego), a północny - św.Jerzego. Stare korony przebudowano zachowując ich narys, wyposażając w mur Carnota z bateriami barkowymi oraz charakterystyczne półokrągłe śródszańce placów broni - dwa w koronie zachodniej oraz po 5 w pozostałych koronach. Przed kurtynami korony północnej i północno-wschodniej zbudowano trapezowe barkany z kaponierami barkowymi i niewielkimi redutami (prochowniami) w szyi, od przedpola osłonięte dwuramiennikami.
Nowy obwód składał się zatem (licząc od zachodu) z Frontu Parysowskiego (d. Korona Utracka), Frontu Ks. Warszawskiego, Frontu Borodino (d. Korona Środkowa), Frontu Św. Jerzego, Frontu Połtawskiego (d. Korona Modlińska). Od wschodu lukę między obwodem a brzegiem Bugo-Narwi zamknięto Frontem Ostrołeckim - kleszczowym narożnikiem wygiętym w stronę przedpola.
Zbudowano także nowe bramy - wąską poternę w lewym bastionie zachodniego Frontu Parysowskiego - Saperską, dwie bramy po obu stronach kaponiery głównej Frontu Ks.Warszawskiego (obecnie nazywane Zakroczymską i Ledóchowskiego, parę obok kaponiery Frontu św.Jerzego - Północna i Szulca) oraz na wschodnim nadrzecznym końcu wału wspaniałą jednoprzelotową Bramę Ostrołecką (1836). W starej Koronie Utrackiej znajdowała się jeszcze jedna stara brama (obecnie zamurowana) - nie wiem jak się nazywała.
Gruntownej przebudowie uległ także przyczółek mostowy w Kazuniu - otrzymał dużą reditę koszarową, szyję zamkniętą murem z kaponierą dwustronną, po bokach dwa wypadowe place broni osłonięte szeroko rozrzuconymi barkanami.
Przyczółek nowodworski oraz wschodnie dwie lunety pozostały bez zmian.
Zbudowano nowe dzieło na wschód od rdzenia - detaszowane Ostrołęckie dzieło rogowe, później (1880) przebudowane w poligonalny fort.
W latach 40-tych i 50-tych nastąpiła stabilizacja. W roku 1844 naprzeciw twierdzy w widłach rzek zbudowano wspaniały wielki spichlerz (w miejscu dawnej Wyspy Szwedzkiej). Zamieszanie nastąpiło dopiero około roku 1860 w związku z budową linii kolejowej Warszawa – Modlin - Ciechanów, odnogi Linii Petersburskiej. W roku 1862 oddano do użytku most kolejowo-drogowy, położony na wschód od twierdzy. Ten most w roku 1882 na pewno był dwupoziomowy - z torem kolejowym na dole. Wybiegając nieco w przód powiedzmy od razu, że w bliżej nieokreślonym czasie (lata 70-te, 80-te?) na cyplu nowodworskim (między spichlerzem a torami) zbudowano port, park pontonowy, wojskowy dworzec kolejowy oraz koszary, w związku z czym zniesiono stary rogowy przyczółek mostowy.
Okres 1864-71 - rozbudowa zgodnie z zaleceniami Todtlebena.
W latach 1864-71 zbudowano wewnątrz bastionowego rdzenia gigantyczne koszary obronne - na planie nieregularnego wieloboku, którego kształt został zdeterminowany przez narys rdzenia. Podczas budowy włączono niektóre starsze budynki, m.in. mieszczące Bramę Konntantynowską oraz Ciemną. Nie zrównano terenu dziedzińca wewnątrz rdzenia, zatem koszary składały się z kilku budynków o różnej ilości kondygnacji (2 do 5), wzniesionych na różnych poziomach, połączonych za sobą i tworzących rzekomo (o czym dalej) zamknięty obwód. Budynki miały bomboodporny strop i nakryte były dachem dwuspadowym. Mieściły koszary, magazyny, kuchnię itp.
Budynki wschodni, północny, zachodni i południowy łączą się ze sobą, jednak wschodni kraniec budynku południowego i południowy wschodniego - nie! Przerwa między nimi jest obecnie zamurowana, jednak zapewne prowadził tamtędy szeroki zjazd nad rzekę w stronę Bramy Ostrołęckiej, flankowany przez silny trójkondygnacyjny budynek kazamatowy, położony obok wschodniego ramienia koszar - budynek wiążący jednocześnie koszary z obwodem wewnętrznym (a dokładnie ze skrajnym wschodnio-południowym bastionem I dawnego rdzenia). Jeśli okaże się, że owa przerwa między budynkami nie jest późniejszą przebudową, niestety nieprawdą okażą się także powszechne twierdzenia o ciągłym odwodzie koszar - choć oczywiście nawet ta przerwa nie zmieni faktu, że koszary "w zasadzie" były zamknięte i jako takie pozostaną na zawsze jednym z najwspanialszych dzieł obronnych XIX wieku.
W tym okresie przebudowano starą lunetę na wschodzie twierdzy, która po wybudowaniu linii kolejowej znalazła się po jej wschodniej stronie, tuż obok mostu przez Bugo - Narew - w związku z tym zamieniona została w dwukondygnacyjną dużą działobitnię artyleryjską z dziedzińcem, osłoniętą od wschodu barkanowym wałem. Dzieło to nazywano Basztą lub Fortem Michajłowskim.
Położona w pobliżu druga francuska luneta znalazła się po drugiej stronie torów i w latach 1878-80 zamieniona została w lunetowy pięcioboczny fort o prostej szyi, zwany Wiślanym lub Nowodworskim. Osłaniał on pobliski most drogowy przez Wisłę.
Lata 80-te XIX wieku - rozbudowa i nowe dzieła.
Na razie nie się nie chce liczyć, zaznaczę tylko, że około 1870 na dziedzińcu koszar zbudowano neogotycką wieżę ciśnień, trzy latryny, a w obwodzie wewnętrznym przebudowano prochownie. Przebudowy prochowni w obwodach wewnętrznym i zewnętrznym trwały zresztą aż do wojny światowej, podobnie jak modernizacje podwalni. Między obwodem wewnętrznym i zewnętrznym powstały osiedla wojskowe, kasyno oraz inne budynki - lazaret, magazyny pontonierów.
W roku 1880 przebudowano stare detaszowane wschodnie rogowe Dzieło Ostrołęckie w poligonalny fort połączony z obwodem zewnętrznym poterną, co więcej - między fortem a Bugo - Narwią zbudowano kurtynowy kleszczowy (wygięty w stronę przedpola) wał w którym umieszczono dwie sklepione bramy - kolejową oraz drogową. Na powstałym między Bramą Ostrołęcką a wałem obszernym placu zmieszczono bocznice i zabudowania dworca towarowego. Wał i bramy nie zachowały się. Dworzec osobowy mieściły się na wschód od twierdzy, poza tym wałem. W okresie międzywojennym jedną z bocznic poprowadzono na zachód i przekopem przebito obwód zewnętrzny tworząc kolejną bramę kolejową.
W na razie nieustalonym okresie przebudowano również odcinek zachodni twierdzy - na wzniesieniu zbudowano nieregularny Fort Schildera z reditą, połączony poterną z dużą kaponierą (nie zachowaną) przy lewym czole Frontu Parysowskiego, który to fort osłaniał.
Koncepcja Napoleona
Napoleon nie lekceważył fortyfikacji, choć nie miały być celem głównym wojny. Przypisał im m.in ważną rolę zabezpieczania przepraw, składów i punktów etapowych w operacjach armii. Napoleon ukształtował swą doktrynę fortyfikacyjną w latach 1806-11. Różniła się on od doktryn tradycyjnych przede wszystkim skalą. O ile zazwyczaj elementem szczegółowym było dzieło forteczne, o tyle w systemie napoleońskim elementami były całe twierdze. "Cytadelą" układu obronnego w Europie miała być Francja, zaś otaczające je państwa sprzymierzone bądź kontrolowane miały być "redutami" w postaci tzw. "twierdz centralnych" (magazynowych) oraz "fortów zewnętrznych" (twierdze graniczne i nadmorskie) tworzących "bariery fortyfikacyjne". Grupy twierdz mogły z powodzeniem zapewniać stosunkowo niewielkim siłom oparcie w zajętych przez francuskie wojska krajach. Taką bazą przeciw Austrii był czworobok twierdz włoskich (twierdze te odegrały swą rolę dopiero w wyzwoleńczej wojnie włoskiej w 1849 roku - czworobok twierdz włoskich stanowił najpierw schronienie, a później bazę wypadową wojsk austriackich pod dowództwem gen. Radetzky'ego przeciw rewolucyjnym wojskom wenecko-mediolańskim) i przeciwko Rosji trójkąt twierdz Warszawa - Modlin - Serock
Modlin był we francuskich planach jednym z najważniejszych punktów strategicznych. W roku 1805 Napoleon przysłał do Polski gen. Chasseloup-Laubat, który opracował projekty (jest możliwe, że autorem projektu twierdzy Modlin z lat 1811-12 opracowanego przez Malleta i Haxo jest sam Napoleon, podobnie jak jest autorem ceglanej działobitni w Utrackim dziele koronowym z lat 1811-12 - od baszt Montalemberta różni się ona tylko tym, że jest kwadratowa, a nie okrągła), przedmościa toruńskiego praskiego w Warszawie, modlińskiego i serockiego. Fortyfikacje Modlina składać miały się z czterech części: głównego obwodu obronnego na prawym brzegu Wisły i Narwi (4 fronty bastionowe i 3 dzieła koronowe - Utrackie, Środkowe i Modlińskie wysunięte przed bastionowy rdzeń około 800-1000 metrów), przedmościa Kazuńskiego na lewym brzegu Wisły (dzieło koronowe), dzieła rogowego między Wisłą i Narwią i działobitni na Wyspie Szwedzkiej. Pracami w Modlinie kierowali polscy inżynierowie Ignacy Prądzyński (1792-1850), Jan Malletski (Jean Mallet, 1777-1846), Mięciszewski oraz francuscy generałowie Prevo-Vernois i Haxo. W projekcie twierdzy Modlin widać charakterystyczne cechy systemu Chasseloup-Laubat:
· niekiedy brak rawelinów zastąpionych redutami w placu broni i lunetami wysuniętymi w przedstok,
· ziemne przeciwskarpy fosy na wzór Carnota, dla ułatwienia wypadów z twierdzy.
Oblężenie Modlina
Twierdze na ziemiach polskich odegrały niebagatelną rolę w wojnach napoleońskich. W roku 1813 nieukończona twierdza Modlin była długo broniona przez 4000 Polaków i 1500 Francuzów, Sasów i Wirtemberczyków dowodzonych przez Kosseckiego i Daendelsa przed 10 tysiącami Rosjan pod dowództwem Paskiewicza.
Prace Malleta 1809-13
Mallet zaproponował wzmocnienie obrony bastionów przez zwiększenie liczby stanowisk dział i wzmocnienie bram poprzez budowę rawelinów, słoniczół (przed bastionami 3 i 4) i nadszańców (w bastionach 4,6 i 7). Raweliny były nieregularne, posiadały słoniczoła. W 1810 roku osłonięto słoniczołami zbudowane już raweliny przed frontem 5-6. Front 6-7 otrzymał wysuniętą przed przeciwstok lunetę, nieco podobną do lunety Arçon, utrzymaną w stylu Bousmarda z załamanymi czołami tworzącymi barki. Rawelin przed Bramą Lwowską osłonięto półksiężycem, bastion 1 redanem i słoniczołem, bastion piatta forma osłonięto lunetą ziemno-drewnianą, a front 3-4 dwiema lunetami. Bastiony 4,6,7 otrzymały ziemne nadszańce w szyjach, a bastiony 5 i 6 kazamaty w cofniętych barkach. Dzieła te były pośpiesznie i wadliwie założone.
Rosja w pierwszej połowie XIX wieku
Podstawowym dla Rosji w pierwszej połowie XIX wieku teatrem działań wojennych były tereny zachodniej granicy od Bałtyku do Karpat. Główny teatr wojenny dzielił się na rejony: centralny (nadwiślański), północny (między Bałtykiem i Polesiem), południowy (między Polesiem i Karpatami) oraz samo Polesie, jako rozdzielenie rejonów. Rejon nadwiślański obejmował tereny polskie, był silnie wysunięty i objęty na flankach przez tereny pruskie i austriackie. Na północy ograniczony był Bugo-Narwią i Biebrzą, na zachodzie Wisłą, na południu dorzeczem Sanu. Rejon stanowił na wypadek wojny jakby wielki plac broni rosyjskiej armii. Po roku 1815 Rosja uznała za konieczne ufortyfikowanie przepraw na rzekach - zaplanowano twierdze w Warszawie, Modlinie i Dęblinie. Nad granicą austriacką znajdowała się strategicznie położona twierdza Zamość. Planowano cofniętą twierdzę w Brześciu, ważnym węźle komunikacyjnym. Trzecią linię miały stanowić twierdze w Kijowie, Bobrujsku i Dyneburgu (twierdza Dyneburg nad Dźwiną budowana była od roku 1829). Rozważano potrzebę budowy twierdzy w Grodnie. Bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia prac stało się powstanie listopadowe. Przystąpiono do gruntownej modernizacji Modlina i Brześcia, wznoszenia twierdzy w Dęblinie, pośpiesznie wybudowano cytadelę w Warszawie (w Warszawie, z obawy przed niepewną ludnością, nie planowano budowy twierdzy, dopiero w latach osiemdziesiątych wzniesiono twierdzę fortową), Malletski kontynuował prace rozpoczęte w Zamościu. Wznoszone i modernizowane twierdze były tradycyjnie bastionowe, jakkolwiek wprowadzano w życie ideę Montalemberta rozdzielenia obrony na bliską (kaponiery) i daleką (działobitnie), stosowano mur Carnota i w ograniczonym zakresie forty oddzielone.
W dziejach fortyfikacji w Rosji wyraźnie można wyodrębnić dwa okresy, których datą graniczną jest obrona Sewastopola w latach 1854-55. W okresie pierwszym do roku 1854 działali w Rosji zwolennicy Montalemberta: Diedieniew, von Suchtelen, Opperman i Dehn. Po roku 1854 wiodącą rolę przejął obrońca Sewastopola - gen. Todtleben, który czerpał ze swoich bogatych doświadczeń wojny krymskiej, choć nie stosował ich dogmatycznie.
Źródeł rosyjskich koncepcji z XIX wieku trzeba szukać w wieku XVIII. Około roku 1794, Holender w służbie rosyjskiej, von Suchtelen wykonał projekty twierdz Serock i Zakroczym, zawierające m.in. piętrowe kaponiery osłonięte rawelinami, w fosie mur ze strzelnicami, forty oddzielone o wspólnym stoku. Zakroczym miał być obozem warownym w stylu Rogniata. W roku 1758 (!) inż. Diedieniew zastosował system poligonalny w przyczółku mostowym w Rydze. Być może Montalembert, który w latach 1754-60 był attach( wojskowym w Rosji, zetknął się z pracami Diedieniewa.
Budowniczowie Twierdzy
François de Chasseloup-Laubat
Hrabia François de Chasseloup-Laubat [1754, Saint-Sornin - 1833, Paryż], francuski generał, fortyfikator i inżynier wojskowy, absolwent szkoły inżynierskiej w Méziéres (1778-81), 1792 udział w obronie Montmedy, 1794 udział w oblężeniu Maastricht, 1795 szef brygady oblegającej Moguncję, a potem od 1795 dowódca inżynierii (général Comandant du Génie) Armii Włoskiej. 1800 udział w oblężeniu Mantui i Pechiery. 1801-02 projekty różnych dzieł w prowincji Veneto, m.in: Rocca d'Anfo, Peschiera, Mantua, Legnano, Pizzighettone, Alessandria. 1801-05 projektowanie i nadzór nad wszystkimi pracami w północnych Włoszech, w tym czworobok twierdz Mantua - Peschiera - Werona - Legnano oraz twierdza Alessandria. 1805 opublikowany w Mediolanie traktat o fortyfikacji i artylerii "Essai sur quelques parties de l'artillerie et des fortifications" (Szkic o niektórych problemach artylerii i fortyfikacji). Zwrócił w nim szczególną uwagę na ochronę bastionów, siłę ognia obrońców i ochronę artylerii w kazamatach. 1806 szefem inżynierii Wielkiej Armii, udział w kampanii w Prusach i ...
hidyna1