Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki
Nazwa tej ważnej dla ziołolecznictwa rośliny — Archangelica — owiana jest legendą, według której sam archanioł Gabriel w czasie epidemii dziesiątkującej ludzi zstąpił z niebios na ziemię i objawił się pewnemu zacnemu medykowi, któremu przekazał wiadomość, że wystarczy żuć korzeń dzięgla, aby uchronić się przed chorobami. Tak głosi legenda, ale faktem jest, że anżelika wcześnie wprowadzona została do licznych obrzędów i kultów religijnych.
Arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis Hoffm.), zwany także arcydzięglem lekarskim, anżeliką lub po prostu dzięglem. To roślina należąca do rodziny selerowatych (Apiaceae).
Od bardzo dawna z powodzeniem stosowały dzięgla ludy północne (np. Lapończycy), jak i nasi przodkowie (wykopaliska w Biskupinie). Wiadomo, że w X w. handlowano nim na targowiskach w Skandynawii. W krajach nordyckich arcydzięgiel zyskał tak wielką popularność, że wprowadzono jego ochronę, co niewątpliwie dało początek uprawom tego cennego zioła. Z XII-wiecznych zapisków wynika jasno, że dzierżawca opuszczający gospodarstwo zgodnie z obowiązującym prawem powinien pozostawić połowę upraw dzięgla swojemu następcy, co było również elementem kompleksowej ochrony rośliny.
Wiemy też, że już w XII wieku uprawą litworu w ogródkach przyklasztornych środkowej Europy zajęli się zakonnicy, nazywający roślinę zielem św. Ducha, według których żucie korzenia miało stanowić gwarancję długowieczności. Korzeń był jednym z sześćdziesięciu składników słynnego średniowiecznego leku nazywanego teriakiem, który stosowano jako odtrutkę i środek na wszelkie dolegliwości. Wkładano go również niemowlakom i dzieciom do kołyski, aby strzegł je przed jadem i zarazą. Bywał stosowany w rytuałach odpędzających, a przede wszystkim w odpędzaniu złych duchów, które kogoś opanowały - a więc do egzorcyzmów. W Grenlandii jest to niemal jedyna miejscowa jarzyna. Gotowano tam świeże baldachy arcydzięgla w mleku reniferów, aż uzyskały konsystencję sera i w takiej postaci spożywano. W czasie epidemii dżumy, która szalała w Mediolanie w 1510 r., Paracelsus zwrócił uwagę na korzystne działanie żutego korzenia arcydzięgla. Hodowany w ogródkach przyklasztornych, rozpowszechnił się następnie w całej Europie. Bodard (1810) uważał, że arcydzięgiel jest równie cenny dla Europejczyków jak żeń-szeń dla Chińczyków.
Jak wygląda arcydzięgiel?
Arcydzięgiel jest rośliną dwuletnią, dorastającą do 150 cm wysokości. Łodygę ma bruzdowaną, mocną, dętą, a jego liście są 2-3 – krotnie pierzaste, o listkach sercowatojajowatych. Kwiaty są drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich posiada pięć niewyraźnych ząbków, pięć płatków korony, o długości ok. 1,5 mm. i pięć pręcików. Słupek jest dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie są długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze). Drobny owoc to rozłupnia rozpadająca się na dwie rozłupki.
Cała roślina przyjemnie pachnie. Liście dolne są bardzo duże. Kłącze jest krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie. Kłącze i korzenie wewnątrz są białe i gąbczaste. Roślina rośnie przy wodach, na glebach wilgotnych lub podmokłych, głównie na pogórzu i w górach. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. U nas spotykany w Tatrach, Pieninach, Sudetach, czasem uprawiany także w ogródkach i na działkach, w niektórych krajach Europy uprawiany na większą skalę.
Co cennego zawiera anżelika?
Korzeń arcydzięgla jest aromatycznym surowcem olejkowym, zawierającym do 1,5% olejku eterycznego, w którego skład wchodzą D-alfa-felandren, alfa-pinen, p-cymen, kwas walerianowy oraz azotowe pochodne felandrenu np. 2-nitro-alfa-felandren. Ponadto zawiera związki kumarynowe (ksantotoksol, ksantotoksyna, imperatoryna, angelicyna, umbeliferon, ostol i inne), kwasy chlorogenowy. W surowcu występują ponadto małe ilości garbników i flawonoidów, m.in. pochodne naryngeniny oraz estry β-sitosterolu z kwasem palmitynowym i arachidowym. Oprócz olejku owoce zawierają również tłusty olej.
Jako surowca w lecznictwie wykorzystuje się: Radix Angelicae korzeń arcydzięgla, zbierany jesienią lub na wiosnę pierwszego roku wegetacyjnego, Fructus Angelicae owoc arcydzięgla oraz Folium Angelicae liść arcydzięgla, używane są głównie w medycynie ludowej i homeopatii.
Arcydzięgiel działa uspokajająco, rozkurczowo, wiatropędnie, moczopędnie, napotnie, wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczno, przeciwzapalnie i żółciopędnie. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, poprawia pracę wątroby i wzmacnia układ trawienny. W medycynie stosuje się wyciągi wodne i alkoholowe w dolegliwościach trawiennych, wzdęciach, stanach skurczowych żołądka, dróg żółciowych, przy niewydolności wątroby, osłabieniu ruchów perystaltycznych jelit, braku łaknienia, w zaburzeniach przemiany materii, w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, dróg moczowych, układu oddechowego, przy przeziębieniach i ogólnym osłabieniu. Działa wykrztuśnie i napotnie. Uspokaja przy umiarkowanym pobudzeniu nerwowym.
Zewnętrznie okłady z wyciągów wodnych dzięgla oraz olejku działają miejscowo przeciwbólowo, przeciwzapalnie, poprawiają miejscowe ukrwienie, rozgrzewają, pomagają w bólach mięśniowych i nerwobólach. Okłady i przemywania stosuje się w schorzeniach skórnych. Wyciągami płucze się jamę ustną i gardło w stanach zapalnych.
Zastosowanie w kosmetyce
W kosmetyce arcydzięgiel używany jest do wyrobu szamponów do włosów o działaniu przeciwzapalnym i przeciwświądowym. Używany jest też do aromatyzowania mydeł, kosmetyków, środków chemii gospodarczej. Ze względu na ciekawy zapach olejek z dzięgla jest szeroko stosowany w przemyśle perfumeryjnym.
Wino z korzenia arcydzięgla litworu
Składniki:
· Rozdrobniony korzeń arcydzięgla 5 łyżek
· Białe wino 2 szklanki
Surowiec zalewamy białym winem. Odstawiamy w szczelnie zamkniętym naczyniu na dwa tygodnie a następnie całość przecedzamy. Pijemy dwa razy dziennie po 2 łyżki stołowe przy nerwicy wegetatywnej, stanach skurczowych przewodu pokarmowego i braku łaknienia na tle nerwowym.
Napar z korzenia arcydzięgla litworu
Rozdrobniony korzeń arcydzięgla 15,0
Woda 500,0
15,0 g ziela zalać 500,0 g wrzątku. Odstawić na 15-20 minut do naciągnięcia i ostudzenia, przecedzić. Pity przed jedzeniem zwiększa wydzielanie soków żołądkowych, wypity po jedzeniu działa przeciwwzdęciowo. Mocny napar z 200 g korzenia wlany do kąpieli działa uspokajająco.
Odwar z korzenia arcydzięgla litworu
Rozdrobniony korzeń arcydzięgla 60,0
Woda 200,0
Odwar z korzenia dzięgla może być stosowany w kuracjach odwykowych od narkotyków, po zatruciach alkoholem, nikotyną i w wyczerpaniu pochorobowym. W tych sytuacjach używa się odwaru z 60,0 g drobno pociętego korzenia, gotowanych pod przykryciem na wolnym ogniu przez godzinę. Gotowy odwar dodaje się do kąpieli. W celu regulacji cyklu miesiączkowego stosuje się odwar z 15,0 g korzenia gotowanej w 200,0 g wody i pije się go dwa razy dziennie.
dankow