Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki
Klimakterium, czyli przekwitanie jest fizjologicznym etapem w życiu każdej kobiety między 45. a 50. rokiem życia.
U podstawy tego zjawiska leży osłabienie czynności rozrodczej i wegetatywnej jajników oraz pojawiają się dolegliwości somatyczne, hormonalne oraz psychiczne, które niekiedy mogą być bardzo dokuczliwe.Klimakterium dzielone jest na okres premenopauzalny poprzedzający wystąpienie ostatniej miesiączki, okres okołomenopauzalny z ostatnim krwawieniem miesięcznym oraz okres postmenopauzalny. Obecnie ostatnia miesiączka wstępuje średnio w wieku około 50 lat, a w związku z wydłużeniem średniej długości życia kobiety w Polsce do około 75 lat, na okres po menopauzie przypada 1/3 okresu jej życia.Okres premenopauzalny W okresie premenopauzalnym na skutek zakłócenia funkcjonowania osi podwzgórze - przysadka - jajniki i pojawiającej się niestabilności hormonalnej stopniowo ustaje czynność rozrodcza oraz wydzielnicza jajników. W okresie tym obserwuje się postępujące zmniejszanie się wydzielania steroidów, początkowo głównie progesteronu, a następnie estradiolu, co związane jest z zaburzeniem dojrzewania pęcherzyków. Wynikające stąd zaburzenie regularności wydzielania estradiolu powodować może: cykle bazowulacyjne, nieprawidłowe krwawienia miesięczne, wzrost przepuszczalności naczyń i zaostrzenie się objawów zespołu przedmiesiączkowego, wzrost aktywności mitotycznej komórek gruczołu sutkowego i endometrium oraz pojawienie się charakterystycznego śluzu szyjkowego.Okres okołomenopauzalny Menopauza to ostatnia miesiączka w życiu kobiety, po której przez 12 miesięcy nie występują krwawienia. Ustala się wówczas stan równowagi hormonalnej charakteryzujący się: spadkiem stężenia estradiolu i zwiększeniem stężenia gonadotropin przysadkowych. Zmieniony poziom hormonów może przebiegać bezobjawowo. W niektórych przypadkach powodować może niekorzystne objawy kliniczne jak: uderzenia gorąca, zaburzenia naczynioruchowe, niewielkie zaburzenia psychiczne, bóle głowy, zmęczenie, wyczerpanie, zaburzenia czucia rąk, przybór masy ciała.
Najczęstszą dolegliwością zgłaszaną przez pacjentki w wieku menopauzalnym są zaburzenia naczynioruchowe objawiające się uderzeniami gorąca, nagłymi potami zwłaszcza nocnymi, zaczerwienieniem pojawiającym się na twarzy, szyi i torsie. Rzadszymi objawami na tym podłożu są: zaburzenia czucia rąk, bóle mięśniowe, mrowienie, kłucie w kończynach, bóle stawowe, zmęczenie oraz ból głowy. Mechanizm tych zaburzeń związany jest ze spadkiem stężenia estrogenów i wzrostem napięcia adrenergicznego, co wywołuje zaburzenia przepływu neurotransmiterów i termoregulacji.
Dolegliwości te zazwyczaj ustępują samoistnie po kilku, kilkunastu miesiącach. Zaburzenia psychiczne okresu menopauzy to głównie: nerwowość, drażliwość, zespół depresyjny, bezsenność. Skóra, szczególnie twarzy jest bogata w receptory estradiolu. Spadek jego stężenia powoduje mniejszą syntezę kolagenu i zanik gruczołów łojowych, przez co skóra staje się sucha i cienka. Zwiększone wypadanie włosów związane jest również z niedoborem estrogenów i nadmiarem androgenów. Występuje atrofia sromu i pochwy. Objawia się zblednięciem skóry i śluzówki, zmniejszeniem ilości komórek glikogenowych oraz ilości bakteryjnej flory ochronnej. Powoduje to świąd, bolesność, podatność na zakażenia i stany zapalne, mogą pojawić się zaburzenia seksualne. Zaburzenia urologiczne wynikają z zaburzeń statyki miednicy mniejszej, atrofii tkanek trójkąta pęcherzowego, zwężenia odcinka dystalnego cewki moczowej oraz w wyniku zaburzeń funkcji zwieraczy.Kobiety w wieku menopauzalnym obarczone są większym ryzykiem zapadalności na choroby sercowo-naczyniowe w tym na zawał mięśnia sercowego. Powodem tego są zmiany metabolizmu lipidów tj. wzrost stężenia cholesterolu całkowitego, spadek frakcji HDL, zmiany czynników krzepnięcia i zwiększenie krzepliwości, otyłość i nadciśnienie.Jednym z groźniejszych powikłań menopauzy jest osteporoza (zrzeszotnienie kości) będąca przyczyną złamań nadgarstka, szyjki kości udowej i osiadania kręgosłupa. To fizjologiczne zjawisko utraty masy kostnej wynika ze starzenia się ustroju, jednakże zaburzenia hormonalne w menopauzie znacznie przyspieszają ten proces.Naturalne metody łagodzenia objawów menopauzyW okresie menopauzy na uderzenia gorąca, nadmierne pocenie się, kołatania serca, zaburzenia snu i koncentracji, osłabienie pamięci, oraz zmienność nastrojów skarży się ponad 85% Amerykanek i Europejek, lecz zaledwie tylko 30% Japonek. Różnica w odczuwalności objawów menopauzy (a także w zapadalności na choroby serca, osteoporozę, raka sutka, raka endometrium i szybkości procesów starzenia się skóry) wynikać może z odrębności kulturowych a także z różnic w sposobie odżywiania. Ponieważ klimakterium to nie choroba, nie można mówić o leczeniu, lecz jedynie o łagodzeniu przykrych symptomów, także za pomocą środków roślinnych.Jedną z najbardziej popularnych roślin stosowanych w tym celu jest soja zwyczajna. W aptekach dostępne są również preparaty z niepokalanka i pluskawicy. W łagodzeniu skutków klimakterium zaleca się stosowanie standaryzowanych preparatów dostępnych w aptekach i sklepach zielarskich.Soja zwyczajna Japońska dieta oparta jest w dużej mierze na spożywaniu soi. Zawarte w jej ziarnach fitoestrogeny równoważą niedobór estrogenów endogennych, których zmniejszony poziom występuje u kobiet w okresie menopauzy i powoduje opisane wyżej objawy.Soja zwyczajna (Glycine max syn. Soja hispida), soja owłosiona, soja uprawna oprócz fitoestrogenów zawiera również białka (ok. 40%) z kompletem egzogennych aminokwasów, nienasycone kwasy tłuszczowe, fosfor, wapń, żelazo, błonnik, flawonoidy, saponiny, cholinę, sitosterole, witaminy z grupy B, witaminę A, PP, E oraz lecytynę. Nasiona soi i olej sojowy działają przeciwmiażdżycowo, przeciwnowotworowo, przeciwzakrzepowo, przeciwzapalnie, regulują poziom cukru we krwi, uzupełniają poziom estrogenów, zapobiegają powstawaniu kamieni żółciowych i nerkowych, przeciwdziałają zaparciom.Fitoestrogeny to naturalne związki sterolowe o działaniu zbliżonym do estrogenu. Zaliczamy do nich: izoflawony (genistein i daidzeina - występujące głównie w ziarnach soi i innych strączkowych), lignany (występujące w nasionach zbóż), kumestany (z nasion słonecznika i kiełków fasoli). Działanie fitoestrogenów nie jest do końca zbadane. Uważa się, że mają one powinowactwo do receptorów estrogenowych organów efektorowych, a wiązanie z receptorem zależy od poziomu estrogenów endogennych i fitoestrogenów.
Udowodniono, że zwiększona podaż izoflawonów zmienia wydzielanie endogennych hormonów. Zwiększa się również ilość białek wiążących hormony sterydowe. Zawarty w soi błonnik nasila motorykę przewodu pokarmowego co hamuje krążenie wątrobowo-jelitowe kwasów żółciowych - prekursorów endogennych estrogenów. Olej z nasion obniża poziom cholesterolu, stosuje się go zapobiegawczo i leczniczo, używany jest do odżywiania pozajelitowego. Lecytyna otrzymywana z soi leczy zaburzenia pamięci, osłabioną koncentrację, nadmierną pobudliwość, opóźnia procesy starzenia organizmu.Niepokalanek pieprzowyNiepokalanek pieprzowy (Vitex agnus-castus), krzew z rodziny werbenowatych z obszaru śródziemnomorskiego rosnący w stanie dzikim na stanowiskach wilgotnych, często sadzony jako krzew ozdobny. Osiąga wysokość do 5 metrów, ma liście dłoniastozłożone o zaostrzonych, lancetowatych z wierzchu zielonych listkach, pod spodem pokrytych białym kutnerem. Na końcach pędów tworzy gęste, kłosokształtne kwiatostany z drobnymi kwiatami barwy fioletowej. Owocem jest czerwonoczarny, mięsisty pestkowiec o średnicy 3 do 5 milimetrów. Owoce mają ostry smak i są używane jako namiastka pieprzu. Zawierają one olejek eteryczny, glikozydy irydoidowe i saponiny. Są surowcem do wytwarzania leków homeopatycznych stosowanych w leczeniu zaburzeń męskiej potencji. Niepokalanek występuje w Południowej Europie i w zachodniej Azji.Do celów leczniczych zbierane jest ziele i owoc niepokalanka - Herba et Fructus Agni casti (seu Herba et Fructus Viticis). Z surowców sporządzane są nalewka, ekstrakt i napar. Niepokolanaek zawiera glikozydy irydoidowe (agnozyd - 0,6%, eurostozyd - 0,07%, aukubinę - 0,3%), flawonoidy (kastycynę, witeksyna, orientyna, kempferol), alkaloidy (witycyna), olejek eteryczny - ok. 1,5% (sabinen - 22%, 1,8-cyneol - 20%, alfa-pinen - 6%, beta-pinen, linalol, mircen, kariofilen), seskwiterpeny, beta-sitosterol, beta-sitosterol-3-O-glikozyd, kwas kawowy, kwas hydroksybenzoesowy, diterpeny (witeksylakton = vitexilactone, 6ß,7ß-diacetoxy-13-hydroxy-labda-8, 14-diene, rotundifuran.
Wykazuje działanie moczopędne, napotne, przeciwgorączkowe, rozkurczowe, regulujące układ dokrewny, antylaktogenne, odkażające, uspokajające, przeciwdepresyjne, żółciopędne. Hamuje wydzielanie prolaktyny. Pobudza receptory dopaminergiczne. Przywraca prawidłową równowagę hormonalną: progesteron-estrogeny. Zapobiega zmianom zwłóknieniowym piersi. Zapobiega i leczy endometriozę (zapalenie błony śluzowej macicy). Znosi zespół napięcia przedmiesiączkowego. Stabilizuje cykl menstruacyjny. Usuwa przykre objawy przekwitania związane z zaburzeniami hormonalnymi na osi: podwzgórze-przysadka-jajnik oraz niedoborem progesteronu. Obniża stężenie cholesterolu we krwi.Pluskwica groniastaPluskwica groniasta (Cimicifuga racemosa Nutt.), świecznica groniasta to gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae Juss.). Jest to zimotrwała bylina występująca w Ameryce Północnej. Uprawiana jako roślina ozdobna i zielarska. Pluskawica jest obficie ulistniona i dorasta do 2 m wysokości. Liście są klapowane, dłoniastowcinane. Kwiaty są drobne kremowobiałe, o zmiennej liczbie działek kielicha (od 3 do 8), silnie pachnące, tworzą dość gęste grono, nie rozwijają sie jednocześnie - tworzą efekt "płonącej świecy", skąd nazwa pospolita (świecznica), kwitnie w sierpniu-wrześniu. Kwiatostany osiągają 50-60 cm długości.Surowcem zielarskim jest korzeń pluskwicy groniastej - Cimicifugae radix. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego lub uprawy. Korzeń pluskwicy zawiera glikozydy triterpenowe (m. in. akteinę, cimifuginę, deoksydinę), glikozydy goryczowe (najważniejszy to ranunkulidyna, która w czasie suszenia przechodzi w anemoninę). Ponadto korzeń zawiera, żywice, kwas salicylowy i izoflawony. Korzeń ma działanie rozkurczowe i przeciwzapalne. Działa również na kobiecy układ rozrodczy, aktywizując działanie żeńskich hormonów płciowych. Jednocześnie ma działanie estrogenne - łagodzące objawy menopauzy. Związkami odpowiedzialnymi za estrogenie działanie korzenia są głównie glikozydy trój terpenowe, które przyczyniają się do złagodzenia objawów związanych z klimakterium, takich jak: zlewne poty, uderzenia gorąca, nadmierna nerwowość i chwiejność emocjonalna. Korzeń pluskawicy groniastej jest starym lekiem Indian zamieszkujących Kanadę, którzy stosowali go w przypadku ukąszeń węży i dla ułatwienia porodu. Obecnie jest on używany przy dolegliwościach związanych z klimakterium, a także w zespole napięcia przedmiesiączkowego i zaburzeń miesiączkowania.
dankow