Święta ukraińskie.doc

Trudno jest sobie wyobrazić Ukrainę bez naszych symboli – wierzby i kaliny, haftowanego ręcznika i koszuli, bez porywających serce pieśni: kolęd, szczedriwok, śpiewanych w okresie Bożego Narodzenia, czy wesnianok, przywołujących przyjście wiosny. Kultura ukraińska nie byłaby pełna bez wertepu (jasełek) i winszuwań, bez pasek, słonecznych pisanek czy magicznej nocy Iwana Kupała...

Już od początku swego istnienia na Ziemi człowiek próbował tłumaczyć i porządkować bezkresny Wszechświat, a przede wszystkim odnaleźć w nim swoje miejsce. Nasi przodkowie, nie znając jeszcze żadnych naukowych teorii, zaufali własnej intuicji i spostrzegawczości. Dołączyli do nich doświadczenia życiowe i stworzyli Kodeks Życia, w którym zostały uwzględnione wszystkie jego sakramentalne wartości. Ten tysiącletni zbiór niepisanych, ale dotrzymywanych praw to nic innego, jak zwyczaje i tradycje, które razem z językiem ojczystym tworzą dusze każdego narodu, także Ukraińców.

Na styku kultur

Ukraińcy to bardzo stara nacja. Podstawy kultury duchowej nasi przodkowie stworzyli jeszcze przed przyjęciem chrześcijaństwa. Wraz z jego wprowadzeniem, Bizancjum przyniosło nowe elementy kultury, a nie kulturę w ogóle, gdyż na Ukrainie takowa już istniała. Cechy charakterystyczne tych dwóch światów – chrześcijańskiego i staroukraińskiego (pogańskiego) – do tej pory są obecne w zwyczajach i ustnej twórczości ludowej. Jednak my, Ukraińcy, jesteśmy tak z tym oswojeni, że czasem sami nie potrafimy rozpoznać, gdzie w ludowych obyczajach kończą się wpływy staroukraińskie, a gdzie zaczynają się chrześcijańskie.

Ukraiński kalendarz

Są dwa rodzaje ukraińskich obrzędów: rodzinne i kalendarzowe. Obrzędowość rodzinna związana jest z momentami przejściowymi w życiu człowieka, kalendarzowa natomiast – z przemianami natury i uzależnionymi od niej okresami ludzkiej aktywności.

Obrzędowość kalendarzowa składa się z czterech podstawowych cykli: zimowego, wiosennego, letniego i jesiennego. Jej formowanie odbywało się w ciągu całego tysiąclecia, dlatego każdy jej cykl był poświęcony, z jednej strony, zjawiskom natury, a z drugiej, odpowiednim pracom rolniczo-gospodarczym.

Letni cykl obrzędowy zaczyna się pod koniec maja i trwa aż do początku września. Ukraińcy obchodzą wtedy następujące święta: Święto Św. Trójcy (Zielone Święta); Iwana Kupała (narodziny Św. Jana) – 7 lipca; święto Piotra i Pawła – 12 lipca; święto Makowija – 14 sierpnia oraz Spasa – 19 sierpnia.

Największe święta jesiennego cyklu, obchodzone przez Ukraińców, to: Pokrowa – 14 października, Św. Mychajła (św. Michała) – 21 listopada, Wwedennia (wprowadzenie Matki Boskiej do świątyni) – 3 grudnia, Św. Mikołaja – 19 grudnia. Zimowy cykl ludowej kalendarzowej obrzędowości Ukraińców zaczyna się Świętami Bożego Narodzenia: Wigilia (Swiat Weczir) – 6 stycznia, Boże Narodzenie – 7 stycznia, Stary Nowy Rok (Małanki albo św. Wasylija Wielkiego), Objawienie Pańskie (Wodochreszcza) – 19 stycznia, a kończy się Stritenniam – 15 lutego.

Wielkanoc (Wełykdeń – Wielki dzień) uważa się za największe święto wiosenne, święto Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Jego najważniejszymi elementami są: Werbna Niedziela (wierzbowa niedziela) – Niedziela Palmowa, Strasny Tydzień (Tydzień Męki Pańskiej) – Wielki Tydzień, Wełykdeń (Paska) – Wielkanoc i Switły Tydzień (Jasny Tydzień) – Tydzień Wielkanocny.

W oczekiwaniu na Wielki Dzień

Wiosną na Ukrainie obchodzone jest jedno z największych świąt chrześcijańskich – Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. W ludowej tradycji określano je jako Paska albo Wełykdeń (dosłownie – Wielki Dzień) – Wielkanoc. Ta ostatnia nazwa pochodzi z czasów pogańskich. Powiązane były z nią obrzędy świętowania wiosennego słońca. Pod wpływem chrześcijańskiego kalendarza, pogańskie obrzędy zasadniczo pokryły się w czasie z Tygodniem Wielkanocnym. Częściowo tylko uległy przesunięciu ze względu na Wielki Post, którego pokutny charakter jest przeciwieństwem wiosennej radości. W wielkanocnych obyczajach widoczne są ślady trzech różnych kultów: kultu rodu, kultu wiosennego słońca i kultu Chrystusa, który przyniósł ze sobą ideę zmartwychwstania - odrodzenia duchowego i fizycznego.

Świętowanie Wełykodnia poprzedza czterdziestodniowy Wielki Post. Szósta, a zarazem ostatnia niedziela Wielkiego Postu zwana jest Niedzielą Wierzbową (Niedzielą Palmową), podobnie jak cały poprzedzający ją tydzień. To nazewnictwo wywodzi się z czasów pogańskich, kiedy to przed świętem wiosennego odnowienia przyrody przez cały tydzień adorowano Matkę Wszechświata - wierzbę. Ta wierzba stała się potem częścią chrześcijańskiej tradycji. Według legend, gałęzie wierzbowe rzucano pod nogi Jezusa Chrystusa, kiedy po raz ostatni wkraczał do Jerozolimy. W Niedzielę Wierzbową w cerkwiach odbywają się świąteczne msze z obowiązkowym święceniem gałązek wierzby. Po powrocie do domu krewni symbolicznie uderzają się nawzajem gałązkami, mówiąc: „Nie ja bije – wierzba bije, za tydzień – Wełykdeń, niedaleko święcone jajko”.

Ostatni tydzień przed Wełykodnem (Paską) nazywany jest Strasnyj Tydzień (Tydzień Męki Pańskiej), w Polsce – Wielki Tydzie ń. Szczególne znaczenie ma Strasny Czwartek (Wielki Czwartek), dzień, w którym Jezus razem ze swoimi uczniami uczestniczył w Świętej Wieczerzy. Inna nazwa to Czysty Czwartek, gdyż w tym dniu wszyscy wierzący starają się przyjąć komunię św. Wieczorem czyta się w cerkwi 12 Ewangelii, które opowiadają historię Męki Pańskiej. Gospodarze robią porządki w domu i na podwórku, a gospodynie pieką paski – chleb wielkanocny.

W Strasny Piątek (Wielki Piątek) z cerkwi wynosi się całun – materiał, w który zawinięto ciało Chrystusa po zdjęciu go z krzyża. Jest on również symbolem grobu Pańskiego. W tym dniu chrześcijanie przestrzegają postu. W noc Zmartwychwstania Jezusa odprawiane są msze świąteczne, święci się paski, jajka i inne potrawy. W taki sposób cerkiew błogosławi chrześcijan na czas sytych posiłków po długotrwałym poście.

Bogaty wielkanocny stół był zawsze symbolem niebieskiej radości i Świętej Wieczerzy. Ale zanim domownicy usiedli przy świątecznym stole, gospodarz najpierw niósł bydłu poświęcone potrawy i, oznajmiając o Zmartwychwstaniu Jezusa, dotykał trzy razy bydło święconym jedzeniem. Mówił przy tym: „Żeby nic nie wzięło podstępem owcy (krowy), tak jak wszystko omija święconą paskę”. Później obchodził całe gospodarstwo, odmawiał odpowiednie formuły, po czym z całą rodziną wracał do domu. Tam błogosławił dzieci i wszyscy siadali przy wielkanocnym stole. Po posiłku młodzież umawiała się pod cerkwią i zaczynała wielkanocne zabawy – śpiewano wesnianoki, stare słowiańskie pieśni obrzędowe, związane z początkiem wiosny, wykonywane razem z tańcami i zabawami. Ich celem było „przywołanie” wiosny i dobrego urodzaju. Niestety, obecnie obyczaj śpiewania wesnianok już prawie nie istnieje.

Podczas Wielkanocy wszyscy powinni się cieszyć, radować, a kto będzie smutny w tym dniu, pozostanie smutnym przez cały rok. Jeśli ktoś umiera w czasie Wielkanocy, uważa się, że jego szczęśliwa dusza od razu pójdzie do nieba, bo w tym dniu niebiosa są otwarte. Wielkanocny poniedziałek jest nazywany Lanym Poniedziałkiem. W tym dniu chłopcy oblewają wodą dziewczęta, za co one mogą się im „odwdzięczyć” we wtorek.

W centrum wielkanocnego stołu

Trudno jest wyobrazić sobie Wielkanoc bez pisanek. Jajko u pogan uważane było za symbol narodzin i źródło życia. Żółtko jajka przypominało słońce, które odbierano jako najpotężniejsze zjawisko natury. Z wprowadzeniem na Ukrainie chrześcijaństwa jajko stało się ważnym elementem wielkanocnych rytuałów.

Symboliczna moc wielkanocnego jajka zapewniała ochronę przed złem. Wiele ludowych legend, przekazywanych z pokolenia na pokolenie, mówiło o pochodzeniu jajek wielkanocnych. Jedna z nich brzmiała w przybliżeniu tak: Kiedy Jezus umierał na krzyżu, krople krwi wyciekające z jego ran, padały na ziemię, natychmiast przemieniając się w czerwone jajka wielkanocne. Matka Boska stojąca pod krzyżem płakała. Jajka, na które spadły Jej łzy stawały się pisankami wielkanocnymi. Ludzie zebrali je w chustę i poszli do Poncjusza Piłata prosić, by ten zezwolił na pogrzeb Chrystusa. Po drodze, Maria rozdawała dzieciom po jajku i nauczała, by żyć w pokoju. Przyszedłszy do pałacu Poncjusza Piłata, straciła przytomność, a jajka wielkanocne wypadły z jej chusty i poturlały się po całym świecie. Od tego czasu ludzie z różnych krajów dekorują i malują jajka przed Wielkanocą, by potem dawać je sobie nawzajem, głosząc pokój i miłość.

W taki sposób pogański ludowy rytuał stał się częścią chrześcijańskiej tradycji. Symbole i ornamenty, którymi upiększano jajka, nie zmieniły się. Zmieniła się natomiast interpretacja tego zwyczaju, który z pogańskiego stał się chrześcijańskim. Do najważniejszych symboli, malowanych na jajkach wielkanocnych, należy słońce, przedstawiane w formie okręgu z promieniami lub bez. Na jajkach wielkanocnych umieszcza się również znak ośmiokątnej gwiazdy, która w pogańskiej przeszłości również symbolizowała słońce. W każdym regionie Ukrainy pisanki mają inne, charakterystyczne ornamenty. Na wschodzie wykorzystywane są głównie motywy roślinne, na zachodzie częściej wzory geometryczne i zwierzęce. Pisanki tradycyjnie malowane były przez kobiety.

… i po świętach

Pięćdziesiątego dnia po Wełykodniu cerkiew prawosławna obchodzi święto Pięćdziesiątnicy, która w kalendarzu ludowym nazywa się świętem Trójcy Świętej. Biblia mówi, że właśnie w tym dniu na apostołów zstąpił Duch Święty. Zgodnie z tradycją święto to jest obchodzone przez trzy dni. Pierwszy z nich to Niedziela Zielona lub Niedziela Kłeczalna. W tym dniu domy i podwórka Ukraińców dekorowane są zielonymi gałązkami. Kiedyś uważano, że chroni to od złych duchów. Trzeci dzień święta Trójcy był dawniej obchodzony głównie przez dziewczęta, które w tym dniu urządzały różne zabawy, na przykład „wodzenie Topoli”. Zabawa polegała na tym, że wybierano najpiękniejszą dziewczynę, zakładano jej wianek na g łowę i z tą chwilą zaczynała pełnić rolę Topoli. W wesołym gronie Topola odwiedzała domy i każdy gospodarz musiał ją szczodrze wynagrodzić. W dniu tym święcono również studnie. Skok przez ognisko

Jednym z najbardziej romantycznych świąt ukraińskiego kalendarza obrzędowego jest święto Iwana Kupała. Cerkiew prawosławna w tym dniu obchodzi urodziny Jana Chrzciciela. Jeszcze w czasach pogańskich Słowianie obchodzili o tej porze święto Kupajła, czyli Słońca. Z połączenia chrześcijańskich i pogańskich tradycji powstało święto Iwana Kupała.

Główną rozrywką wieczoru Iwana Kupała są skoki przez ognisko, które wykonuje się do dziś. W starożytnych czasach rytuał ten miał magiczne znaczenie. Uważano, że najsprytniejszy skok przyniesie dużo zdrowia, a udany skok zakochanych świadczy o tym, że wkrótce wezmą ślub. Nieudany skok w ogień miałby oznaczać całoroczne kłopoty. Od dawna wierzono, że raz do roku, w tę właśnie noc kwitnie magiczny kwiat paproci, a ten, kto go odnajdzie, zdobędzie wszystkie skarby ziemskie. Ta noc w niektórych regionach Ukrainy tradycyjnie wykorzystywana jest przez młodzież do robienia psikusów. Jednym z najbardziej popularnych jest zdejmowanie przez chłopców bram z zawiasów u tych gospodarzy, którzy mają córki.

Wierzono również, że na Iwana Kupała rosa ma uzdrawiającą moc. Dlatego trzeba wcześnie wstać i przechadzać się boso po leczniczej kupalskiej rosie. W tym dniu warto zbierać zioła, zwłaszcza przed wschodem słońca, wtedy bowiem ich dobroczynna moc jest szczególnie silna.

Święta cyklu jesiennego

Święto Przemienienia Pańskiego (druga nazwa – Spas), obchodzone 19 sierpnia, należy do dwunastu największych świąt prawosławnych na Ukrainie. Jego ludowa nazwa to Drugi Spas. Jest to tradycyjne święto urodzaju. W tym dniu w cerkwiach święcone są dary ziemi – jabłka, gruszki, śliwki itd. Najbardziej popularnym i szanowanym owocem jest jabłko, dlatego święto nazywano również Jabłkowym Spasem. Na święcenie jabłek najbardziej czekają matki, którym zmarły dzieci, i córki, którym zmarły matki, gdyż według legendy mogą one spożywać jabłka tylko po Spasie. Szczególnie przygotowują się do tego święta pszczelarze, święcą swoje ule i częstują miodem sąsiadów, w szczególności sieroty i schorowanych.

Jednym z największych jesiennych świąt kalendarza ukraińskiego jest Pokrowa (14 października). O pochodzeniu tego święta legenda mówi tak: w roku 903 wojsko Saracenów napadło na Cesarstwo Bizantyjskie i otoczyło Konstantynopol. Miasto znalazło się w bardzo trudnej sytuacji. Podczas jednej z mszy w cerkwi włacherskiej ludziom proszącym Matkę Boską o ratunek, ukazała się Przenajświętsza Maria, zdjęła nakrycie głowy i ukryła pod nim wszystkich modlących się wraz z całym miastem. Wkrótce wojsko Saracenów zostało zwyciężone. Na pamiątkę tego wydarzenia cerkiew prawosławna obchodzi święto Pokrowy (dosłownie znaczy „ukrycie, ukrywanie”). Obraz Matki Bożej Pokrowskiej zawsze był symbolem Ukrainy, szczególnie szanowanym przez Kozaków, którzy właśnie przed nim składali swoje przysięgi. Z wielką niecierpliwością na święto Pokrowy czekają dziewczęta, ponieważ po tym święcie zaczyna się czas wesel. Tym, które jeszcze nie znalazły swej drugiej połówki, zaleca się modlitwy do św. Pokrowy: „Pokrówko, Pokrówko, ukryj moją główkę”.

Obrzędy przejścia

Rodzinna obrzędowość ukraińska to zwyczaje powiązane z ważnymi punktami w życiu człowieka takimi jak narodziny, zawarcie małżeństwa, czy śmierć.

Po narodzinach dziecka do domu nie wolno wpuszczać obcych ludzi aż do momentu chrztu. Uważa się bowiem, że osoby te mogą mieć zły wpływ na bezbronną duszę dziecka. Nie wolno nic nikomu pożyczać, szczególnie wieczorem, jeśli w domu jest dziecko, które nie ukończyło jeszcze pierwszego roku życia. Żeby dziecko było zdrowe, kąpie się je z dodatkiem święconych ziół i kwiatów. Dla piękna, do kąpieli dziewczynki dolewa się miód, czasem mleko, a dla mądrości, pod wanienkę dziecka kładzie się książki.

Ukraińskie wesele to prawdziwe widowisko z tańcami, śpiewem i zabawami. Tradycyjnie wszystko zaczynało się od zaślubin, kiedy to rodziny przyszłej panny młodej i pana młodego uzgadniały szczegóły wesela. Dopiero później odbywały się zaręczyny, które.dzisiaj są raczej formalnością, ale kiedyś zaczynały się uroczystą, ceremonią, w czasie której rodziny młodej pary zgadzały się na ślub. Symbolami takiej uroczystości były chleb i haftowany ręcznik. Na stół kładło się chleb, który nakrywano ręcznikiem. Pierwszy starosta weselny kładł na chleb rękę dziewczyny, na nią rękę chłopca i tak ułożone przewiązywał ręcznikiem. Potem, przyszła panna młoda przewiązywała ręcznikami resztę starostów weselnych, a wszystkich obecnych obdarowywała apaszkami, chustami, płótnem lub koszulami.

Czas między zaręczynami a weselem to przygotowania do uczty, którym towarzyszą odpowiednie obrzędy. I tak w Galicji, w przeddzień wese la, odbywają się „winkopłetyny”, czyli spotkanie młodzieży, z udziałem pana młodego i panny młodej. Dekorują oni miejsce, w którym odbędzie się wesele, robią specjalne bukieciki dla gości weselnych, a zamężne kobiety pomagają w przygotowaniu potraw weselnych. Podczas zawijania gołąbków śpiewają charakterystyczne pieśni weselne – „łatkanky”. Ceremonia ślubu w cerkwi nadal pozostaje najważniejszym elementem weselnej obrzędowości na Ukrainie.

Obrzędy pogrzebowe dotyczą nie tylko samego pogrzebu, ale również okresu żałoby. Kiedy umiera człowiek, zostają o tym poinformowani jego krewni, bliscy, znajomi. W cerkwi biją dzwony. W domu zmarłego otwierane są bramy, zasłaniane są lustra. Na Ukrainie ciała zmarłych zazwyczaj trzymane są w domu, a nie w kostnicy. Do pogrzebu przygotowują je sąsiedzi lub krewni, ale nie najbliższa rodzina.

Wieczorem ksiądz, bliscy i znajomi zmarłego modlą się za jego duszę, śpiewają religijne pieśni. Nazywa się to „panachyda”. Podczas wynoszenia trumny z domu, stół, na którym stała, jest przewracany, a drzwi wejściowe zamyka się na chwilę, by nikt więcej w tej rodzinie nie umarł. Pod domem zmarłego ksiądz wygłasza pożegnalne przemówienie i cała rodzina, bliscy, krewni i znajomi żegnają się ze zmarłym, całując go. Następnie trumna zostaje zamknięta i przewieziona do cerkwi. Ksiądz odprawia krótką mszę pogrzebową, a później cały pochód rusza na cmentarz, gdzie ksiądz polewa wykopany dół święconą wodą przy śpiewie pogrzebowych pieśni. Następnie trumna zostaje opuszczona do ziemi. Ksiądz odmawia modlitwy i z pomocą łopaty kreśli krzyż po bokach rowu – obrzęd zwany„opieczętowaniem grobu” – a później posypuje trumnę ziemią, robiąc znak krzyża. Za nim, to samo czynią wszyscy zgromadzeni.

Po pogrzebie krewni, znajomi i przyjaciele zmarłego zapraszani są na stypę, podczas której na parapecie okna stawiany jest kieliszek wódki, kawałek chleba i zapalona świeczka. Przeznaczone są one dla duszy zmarłego. Następnego dnia rodzina odwiedza grób i od tego momentu zaczyna się okres żałoby. Ukraińcy zazwyczaj wspominają zmarłego, modlą się i zamawiają msze za jego duszę na trzeci, dziewiąty i czterdziesty dzień po śmierci oraz w jej rocznicę.

Zmienność i trwanie

Obyczaje i obrzędy są inne w różnych regionach Ukrainy. Część z nich została już zapomniana, części grozi wyginięcie wraz z odejściem do wieczności siwych babć i dziadków – strażników narodowej autentyczności.

Wielką krzywdę naszej kulturze narodowej wyrządził radziecki system totalitarny, niszcząc „nasz najlepszy kwiat” – ludzi kochających własną ziemię i tradycję, zabraniając przestrzegać tysiącletnich obyczajów, obrzędów znanych od niepamiętnych czasów. Ideologia komunistyczna przekonywała, że zwyczaje przodków to przeżytek przeszłości, który będzie przeszkadzać w budowaniu idealnego społeczeństwa. W taki sposób niszczono duszę narodu, jego świadomość i godność.

W efekcie tych działań część społeczeństwa ukraińskiego nie wie, kim jest i jakie są jej korzenie. Nie udało się jednak zniszczyć tysiącletniej pamięci narodu, która jest wieczna, jak ogień i uzdrawiająca woda. Dopóki Ukraińcy będą pielęgnować własne obyczaje i obrzędy, dopóty będą posiadać wewnętrzną duchową moc. Bo właśnie w obyczajach i tradycjach odzwierciedlone są miłość i szacunek do Boga, rodziców, rodziny, ziemi ojczystej, natury oraz dążenia naszych przodków do piękna, harmonii i wolności. To, że nam, Ukraińcom udało się przetrwać niewolę, wojny, totalitaryzm i wciąż istnieć jako naród w XXI wieku, zawdzięczamy naszym przodkom i stworzonemu przez nich Kodeksowi Życia.