np_4-2007_srodki_int.pdf

W NUMERZE:

Nr 4/2007

formy i organizacja zajęć

JANUSZ WALIGÓRA, PATRYCJA CYGANEK

Z uczniem w księgarni. Rozmowy o „starszych” i „młodszych”

nowościach literackich ......................................................................................................... 3

KRZYSZTOF KOC

Europejskie memento .......................................................................................................... 11

ALICJA ROSA, MARTA SZYMAŃSKA

Wycieczka po Krakowie śladami Stanisława Wyspiańskiego ........................ 18

ILONA LASOTA

Kurtyny dla Teatru im. Juliusza Słowackiego ......................................................... 24

JUSTYNA MIKUŁA

Od próby rekonstrukcji wizji scenicznej do adaptacji filmowej.

„Noc listopadowa”… ............................................................................................................. 31

królestwo za pomysł

MAŁGORZATA IBEK-MOCNIAK

Lektura „z myszką” czytana ze współczesnej perspektywy .......................... 38

PAWEŁ SPOREK

Kapitan Blood kontra Jack Sparrow… ......................................................................... 39

KRZYSZTOF T. PIOTROWSKI

Aktywność pamięci ............................................................................................................. 40

garderoba słów i znaczeń

MARCIN MATUZIK

Pamiętnik zagubiony w sieci ........................................................................................... 44

JOANNA WRYCZA

Dzieło otwarte i jego granice ........................................................................................... 48

AGATA BOREK: Pamiętnik Literacki z Teksty Drugie ....................................... 55

JANUSZ WALIGÓRA: Ruch Literacki ......................................................................... 55

Izabela Zeller: Teatr z Dialog ..................................................................................... 56

PAWEŁ SPOREK: Między słowem a obrazem… (Barbara Dyduch:

„Między słowem a obrazem. Dylematy współczesnej polonistyki”) ...... 57

JAN JAKÓBCZYK: Niesamowita/samowita Maria Janion (Maria

Janion: „Niesamowita słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury”) ............ 59

Książki nadesłane ............................................................................................................. 62

WIESŁAWA PENC-CHMIEL: Biblia w literaturze polskiej. Ogólnopolska

konferencja polonistów w Świnoujściu ................................................................. 61

NOWA POLSZCZYZNA

Drodzy Czytelnicy,

główną „bohaterką” tego numeru „Nowej Polszczyzny” jest… pamięć.

Autorzy podstawowego bloku tekstów z działu „W stronę praktyki” dają tu więc świadectwa pamię-

ci o Wyspiańskim i jego twórczości w 100. rocznicę śmierci artysty i proponują rozmaite formy zajęć

dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych (wycieczka po Krakowie śladami Wyspiańskiego; porównawcza

analiza teatralnej i filmowej realizacji dramatu „Noc listopadowa”; analiza projektu malowanej kurty-

ny teatralnej zaprojektowanej przez Wyspiańskiego z myślą o krakowskim teatrze, który dziś nosi imię

Juliusza Słowackiego).

W tym samym dziale zainteresowani znajdą również artykuły, które ukazują możliwości organizo-

wania lekcyjnych i pozalekcyjnych zajęć nastawionych na obserwację mechanizmów, jakimi rządzą

się artyści, przetwarzając „przędziwo pamięci” na materię i temat w sztuce („Europejskie memento”,

„Z uczniem w księgarni”, „Lektura «z myszką»”).

W „Warsztatowych kontekstach” oferujemy z kolei między innymi porcję aktualnej wiedzy, która do-

tyczy pytań o to, czym się w ogóle charakteryzuje pamięć, jak działa, co w istocie oznacza możliwość pa-

miętania, a także jak to się dzieje, że „pamięć płata ludziom figle”, podsuwając obrazy i zdarzenia, które

w rzeczywistości nie miały miejsca, a przywoływane bywają jako dobrze zapamiętane twarde fakty, co

do prawdziwości i przebiegu których można by sobie „dać głowę uciąć” („Aktywność pamięci”). Łatwo

będzie zauważyć, że z tak ukierunkowanej ref leksji wynikają konkretne sugestie na temat organizacji

nauczycielskiego warsztatu pracy.

W mitologii starożytnych Greków personifikacją pamięci była Mnemosyne i nie bez kozery przypisy-

wano jej rolę matki wszystkich Muz. Poruszająco przypomina o tym profesor Andrzej Szczeklik w nowo

wydanej pracy o znaczącym tytule „Kore”. Wędruje w tej książce autor z humanistycznym rozmachem po

śladach najrozmaitszych swych lektur, przepatruje swe medyczne i życiowe doświadczenia, a wszystko

w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o znaki ludzkiej tożsamości i – ni mniej, ni więcej – tylko o du-

szę ludzką. W rozdziale o mózgu pisze przy tym: „O tożsamości rozstrzygać musi pamięć” – grecka „Mne-

mosyne, mater Musarum”. I za chwilę opowiada o chorym na Alzheimera, którego „pamięć rozpadła się,

a z nią cały świat rozpadał się na oderwane części”.

W konkluzji tej ref leksji retorycznie pyta: „Jak mam leczyć rozpad pamięci […] , kiedy o samej pamięci

wiemy tak mało? Od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku izoluje się coraz więcej cząsteczek chemicz-

nych, które mogłyby odgrywać rolę w funkcjonowaniu pamięci nie tylko u nas, lecz i w tak odległych

gatunkach, jak ślimaki, muszki owocowe czy gryzonie. Odnosi się wrażenie, iż krótkotrwała pamięć,

obejmująca kilkanaście minut, zasadza się na zmianach chemicznych, które wzmacniają istniejące po-

łączenia (synapsy) między komórkami nerwowymi, podczas gdy pamięć długotrwała, pokrywająca dni

i tygodnie, wymaga produkcji nowych białek i tworzenia nowych złączy między synapsami”.

Ze względu na naszą nauczycielską profesję można by przeformułować pytanie profesora i pytać, jak

kogoś uczyć, kiedy ciągle tak mało wiemy o pamięci…, jak kształtować swój warsztat, by praca nasza mo-

gła służyć kształtowaniu tożsamości uczniów mimo wszystko, by pomagała dostarczać im narzędzi, które

chronią przed meandrami pamięci własnej i pamięci innych… Narzędzi, które pomagają samodzielnie

rozeznawać się w świecie mimo zakusów tych, którzy zbyt łatwo gotowi są „oddawać głowy pod topór”

w przekonaniu o swej nieomylności… Jak przekładać coraz jednak bogatszą wiedzę o istocie i funkcjo-

nowaniu pamięci na działania odpowiednie dla uczniów w określonym wieku… Tym właśnie zajmujemy

się w numerze, którego lekturę dziś Państwu polecam.

Z wyrazami szacunku

NOWA POLSZCZYZNA 3

PP: Mnie się zdawało, że to, nie wiem, może

jedna osoba na dwieście.

P: Nie, z młodzieżą nie jest tak źle…

PP: Ale mi ulżyło… No dobrze, a ty przeczy-

tałaś tomik Szymborskiej dopiero wtedy, gdy się

umówiliśmy, że będziemy o tym rozmawiać. No

i jak tę poezję odbierałaś? Męcząca lektura?

P: Nie, to jest bardzo lekka lektura, wszystkie

wiersze Szymborskiej są takie lekkie, a ta ksią-

żeczka wciągała mnie w miarę czytania. Pierwszy

wiersz był taki, nie chcę powiedzieć nijaki, bo to

w końcu Szymborska, ale nie spodobał mi się. Do-

piero czytając kolejne wiersze, odnajdywałam ja-

kiś sens w nich i jakąś taką „głębię głębszą”…

PP: No rzeczywiście, ja też jak czytałem Chwi-

lę , akurat pierwszy wiersz, którego tytuł nadaje

także tytuł całości, muszę powiedzieć, że specjal-

nie mnie nie urzekł. Jest tam w ogóle kilka takich

tekstów, które nie zrobiły na mnie specjalnego

wrażenia, ale są też wiersze naprawdę urocze.

Zresztą nie wiem: urocze czy mądre? Jakie okre-

ślenie byłoby trafniejsze? Jest tutaj jakiś mądry

wiersz według ciebie, najmądrzejszy?

P: Ja zwróciłam uwagę, że niektóre wiersze

są takie pesymistyczne, w nastroju schyłkowo-

ści, pełne rozmyślań o śmierci, tak jakby właśnie

Szymborska oswajała się z tą myślą. Śmierć jest

dla niej taka – z jednej strony przerażająca, ale

z drugiej – normalna.

PP: Też miałem podobne odczucie, nawet

sobie gdzieś odnotowałem, że jest jakiś ton no-

wy w jej wierszach, że pisze z większą powa-

gą i z większym zainteresowaniem o śmierci, że

więcej uwagi faktycznie poświęca śmierci. Cho-

ciaż były wcześniej jej teksty na ten temat rozma-

ite, zwłaszcza jak umarł Kornel Filipowicz, przyja-

ciel Wisławy Szymborskiej, bliska osoba bardzo,

no i jeden z najlepszych wierszy o śmierci to jest

Kot w pustym mieszkaniu . Znasz ten utwór?

P: Tak, znam.

PP: Tylko że tam chyba jest przewaga pomy-

słu, jakiegoś konceptu, żartu nad dramatyzmem,

mimo wszystko, chociaż jest to oczywiście świet-

ny wiersz. A tutaj jest parę tekstów cięższych ga-

tunkowo.

P: Właśnie, na przykład Fotograﬁ a z 11 wrześ-

nia . To jest wiersz, wszyscy wiedzą o czym, na-

wet sama Szymborska mówiła, że ona autentycz-

nie ujrzała w jakimś czasopiśmie zdjęcie…

formy i organizacja zajęć

Z uczniem

w księgarni

Rozmowy o „starszych

i młodszych” nowościach

literackich

OSOBY:

PP – Pan Profesor

P – Patrycja

PP: Oczywiście najlepiej byłoby zapytać, czy

ci się podobała Chwila Wisławy Szymborskiej,

ale to byłoby zbyt banalne… Więc może zasta-

nówmy się nad tym, czy w ogóle ktoś czyta taką

poezję dla przyjemności, jak sądzisz?

P: Wśród ludzi mojego pokolenia?

PP: Ta k .

P: Ja myślę, jak by ująć to w statystyki, to sie-

demdziesiąt procent moich znajomych nie czyta,

a trzydzieści czyta.

PP: Aż trzydzieści?

P: Tak, właśnie mam sporo znajomych, którzy

uwielbiają poezję i zachwycają się, niekoniecznie

Szymborską, ale ogólnie poezją jak najbardziej.

* Rozmówcy reprezentują tu VIII Prywatne Liceum Ogól-

nokształcące w Krakowie.

JANUSZ WALIGÓRA

PATRYCJA CYGANEK*

NOWA POLSZCZYZNA

wiem, jakie na tobie zrobił wrażenie, bo to jest

o przechadzce po cmentarzu, wśród dziecięcych

grobów.

P: Może też dlatego robi wrażenie, że ona

opisuje tu dzieci.

PP: Bagaż powrotny – właściwie pomysł jest

dlatego zręczny, ciekawy, że jest to rozważanie

o tym, co zabiorą dzieci, które się pojawiły na mo-

ment, co zabiorą z powrotem do niebytu, z którego

się wyłoniły. No i niewiele zabierają. Niektóre się

pojawiły na kilka chwil, niektóre na kilka lat, a nie-

które tylko na jeden błysk – „oka czy żarówki”, jak

pisze Szymborska. Ten bagaż jest po prostu bar-

dzo skromniutki. Najbardziej mi się podoba stro-

fa o dziewczynce, która to jest strona? Aha, 36.

„Małgorzatka, lat cztery, / z czego dwa na leżąco

i patrząco w suﬁ t”.

P: Ta k .

PP: Po prostu dwie linijki i cała opowieść

o dramacie jakiegoś chorego dziecka, które leży

w szpitalu i cały jego kontakt ze światem to jest

suﬁ t nad głową.

P: Świetne, wstrząsające. Ale otwarł mi się

inny dobry wiersz – Wczesna godzina , choć nie

jest o śmierci, ale nie wiem,

ostatnie słowa: „i zaranność

mistrzowsko zmieniona w po-

ranność”…

PP: Tak, to wyłanianie się

świata z pomroki jest znakomi-

cie opisane.

P: Bo Szymborska potraﬁ

się zachwycać zwykłymi rze-

czami i odnajdywać w nich ja-

kiś sens, tłumaczyć, dlaczego

tak się dzieje. Czasami, czyta-

jąc podobny wiersz, myślę so-

bie: przecież ja nigdy nad tym

się nie zastanawiałam i do-

piero ona uświadomiła mi, że

przecież można o tym myśleć,

prawda? Ona jest taką poetką,

która zwraca uwagę na drob-

ne, małe rzeczy, których nor-

malnie ludzie nie dostrzegają,

a to jest wokół nas.

PP: Tak, od początku chyba

w swojej twórczości Szymbor-

ska jest taką poetką, która się

formy i organizacja zajęć

W. Szymborska, Chwila , Wydaw-

nictwo Znak, Kraków 2002.

PP: Tych skaczących z wieżowca…?

P: …tak, tak, zatrzymanych w kadrze… I po

prostu postanowiła napisać o tym wiersz. Nie był

to taki pomysł, że ona pisze wiersz o fotograﬁ i,

tylko rzeczywiście ona tę fotograﬁ ę widziała. To

ją zainspirowało.

PP: Pamiętam, kiedy ten wiersz ukazał się

najpierw w jakieś gazecie i to niedługo po za-

machu, rzeczywiście, robił wrażenie. Jakoś tak

dotknęła ludzkiego dramatu, że potraﬁ wzruszyć

ten wiersz.

P: Szczególnie zakończenie jest takie… mo-

że zacytuję: „Tylko dwie rzeczy mogę dla nich

zrobić – / opisać ten lot / i nie dodawać ostatnie-

go zdania”.

PP: No i zatrzymani w kadrze gdzieś tam so-

bie trwają.

P: Ta k , t r a ﬁ ła w sedno.

PP: Myślę, że to jest charakterystyczny dla

Szymborskiej pomysł, bo podobny motyw jest

na przykład w Radości pisania , tyle że tam jest

świat wykreowany, nad którym ma władzę, na-

tomiast tutaj jest świat rzeczywisty, który może

tylko… może to uchwycić, ale niestety, oni prze-

cież spadli.

P: Właśnie, ja to tak od-

bieram: gdy czytam ten wiersz,

czuję niedosyt, tak chciałabym,

żeby ona jeszcze coś mi o tym

opowiedziała, bo jednak to jest

przejmujące, prawda, cała ta

katastrofa, przecież mówiono

o tym w każdej stacji telewi-

zyjnej, wiele pisano, ludzie

chcieli o tym wiedzieć, czytać,

i tutaj ona kończy, i czuję nie-

dosyt…

PP: Urywa chyba w najwłaś-

ciwszym momencie, cała sy-

tuacja jest zawieszona i na-

sza ciekawość też. Ale puenta

jest świetna i potwierdza, że

Szymborska jest mistrzynią

takiej puenty: wyrazistej, cel-

nej, domkniętej… I zaraz obok

tego wiersza, mignęło mi, jak

tak przewracałaś kartki, jest

też o śmierci przygnębiający

wiersz Bagaż powrotny . Nie

NOWA POLSZCZYZNA 5

PP: Tak, i dopiero na koniec objawia się punkt

docelowy całych rozważań, czyli: „śmiertelnych

– / stu na stu”. I tutaj do tej pory nic nie uległo

zmianie, prawda? No więc właściwie puenta jest

smutnym podsumowaniem i znowu w niej mowa

o śmierci.

P: A we wcześniejszej twórczości Szymbor-

skiej były jakieś wiersze o śmierci czy nie?

PP: Oczywiście, były o przemijaniu czy o śmier-

ci, ale tutaj są ciemniejsze…

P: Na przykład taki wiersz – Negatyw .

PP: Tak, tu jest taka smutna gra, jakby nie-

byt, nie-życie było negatywem, jakimś odbiciem

istnienia, tak jak fotograﬁ a. I ten chwyt jest wy-

korzystany w całym wierszu, i całość jest uka-

zana właśnie z perspektywy niebytu, z tej „dru-

giej strony”. To widać pod koniec, jak się zjawia

zmarły i rozmowa przebiega jakby na odwrót.

Ona mu mówi: „powinnam mu się zjawić…”, jak-

by to zmarły wywoływał ją, duch wywołuje żywe-

go do rozmowy i wszystko jest potem na odwrót.

„Powinnam mu się zjawić i wystukać:/ dobranoc,

czyli dzień dobry,/ żegnaj, czyli witaj./ I nie ską-

pić mu pytań na żadną odpowiedź,/ jeśli dotyczą

życia,/ czyli burzy przed ciszą”. I najlepszy jest

właśnie ten zdeformowany, odwrócony frazeolo-

gizm: życie jako burza przed ciszą. Szymborska

jest mistrzynią takiej gry frazeologizmami i za-

wsze z tego wydobywa jakiś ciekawy sens i od-

świeża język. Zastanawia celność tego odwró-

cenia, życie można nazwać: burzą przed ciszą,

prawda? Tak jak używamy często formuły: cisza

przed burzą, to tutaj można by taką deﬁ nicję zbu-

dować i to jest świetne, to jest takie… tu jestem

urzeczony. Ale też to jest smutny wiersz, zanu-

rzony w reﬂ eksji o śmierci.

P: Faktycznie, ten odwrócony frazeologizm

jest podsumowaniem tego, co chciała powie-

dzieć.

PP: Ale może by wystarczyło już o tej śmierci,

bo zaczęliśmy od najsmutniejszego chyba tema-

tu, chociaż zahaczyliśmy o mnóstwo rzeczy.

P: Więc powiem, że bardzo spodobał mi się

wiersz Trzy słowa najdziwniejsze . Krótki, najkrót-

szy oprócz ostatniego, pod tytułem Wszystko.

PP: Bo w ogóle Szymborska ma taką tenden-

cję, że z czasem pisze generalnie wiersze coraz

dłuższe, chociaż w tym tomie, w Chwili , już nie

są takie długie, ale poprzednie tomiki, zwłaszcza

formy i organizacja zajęć

skupia na czynności dziwienia się światu i w każ-

dym jej kolejnym zbiorze ten wątek jest podtrzy-

mywany, zresztą jest też wiersz w tym tomie, nie

pamiętam tytułu, w którym pisze, że mogłaby być

inną istotą, na przykład taką, która się nie dziwi,

ale wtedy nie byłaby sobą. Jej cechą tożsamości

zasadniczą jest właśnie zdolność dziwienia się.

P: W zatrzęsieniu : „Mogłam być sobą – ale

bez zdziwienia, / a to by oznaczało, / że kimś

całkiem innym”.

PP: No właśnie. Czyli zdolność dziwienia się

jest najcenniejsza. I tu mi się przypomina pio-

senka Myslovitz, w której śpiewają, i to jest jak-

by wprost z Szymborskiej wyjęte, że przestaje-

my istnieć, kiedy życie przestaje być codziennym

zdziwieniem [chodzi o cytat z utworu Mieć czy

być : „Upadamy wtedy, gdy nasze życie przestaje

być codziennym zdumieniem” – red.]…

P: A co do tych wierszy o śmierci, jest jeszcze

Przyczynek do statystyki . To jest wiersz bardzo

smutny i właściwie byłam zdziwiona, czytając

Szymborską, że znalazłam tutaj smutne wier-

sze, szczerze mówiąc…

PP: Ale wiesz co, zauważ, że gdy się zaczyna

czytać ten wiersz, to trudno się domyślić, że pu-

entą będzie reﬂ eksja o nieuchronnej śmierci, bo

to dopiero się objawia pod koniec. Natomiast ca-

ły wywód jest w ogóle klasyﬁ kacją różnych ludzi,

jakby oceną ludzkości…

P: Tak, właśnie o tym, o czym teraz pan mó-

wi, jest wiersz Pierwsza miłość . Ona opisuje tutaj

pierwszą miłość, że nie był to romantyczny przy-

padek, tak jak powinno być, a na koniec mówi,

że jednak taka ta miłość i oswaja ją ze śmiercią.

To mnie właśnie uderzyło.

PP: Ten wiersz jest w ogóle dość zagadko-

wy, podczas gdy Przyczynek do statystyki wy-

daje się uchwytny i zrozumiały. W ogóle jest to

chyba najlepszy wiersz w tym tomie. Najbardziej

podoba mi się podział na takich, którzy są goto-

wi pomóc, o ile to nie potrwa za długo, i ich jest

aż czterdziestu dziewięciu na stu, oraz takich do-

brych zawsze, bo nie potraﬁ ą inaczej, i tych jest

tylko czterech, a może pięciu na stu. Albo o tych

skłonnych do zła w tłumie: „niegroźnych pojedyn-

czo,/ dziczejących w tłumie”, że ich jest ponad

połowa na pewno…

P: Za to „godnych współczucia – / dziewięć-

dziesięciu dziewięciu”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: