Glaukopis_11-12_artykuly.pdf

Artykuły

109

Sybiracy.PolscyilitewscyobywateleRzeczypospolitejnasyberyjskimzesłaniu...

Jakub Brodacki

Sybiracy.

PolscyilitewscyobywateleRzeczypospolitejnasyberyjskimzesłaniu

Motto:

„Anabis rozwijała się z chełpliwym, radosnym zapałem istoty niż-

szego rzędu, pewnej swego wspaniałego przeznaczenia.

Bo Anabis była nisko urodzona. W zamierzchłych początkach sta-

nowiła po prostu gaz ulatniający się z zamglonych bagien. [...] Szybko

śmignęła nad błotnistymi, mulistymi wodami, z których się wylęgła,

i wijąc się, opuszczając, wzbijając, podążała odtąd nieprzerwanie z co-

raz większą czujnością, z coraz większym pragnieniem wszędzie tam,

gdzie coś – wszystko jedno co – umierało.

Bo do życia potrzebowała czyjejś śmierci”.

A. E. Van Vogt, Misja międzyplanetarna . 1

110

Według Powieści minionych lat przed upływem XII w. polskie plemię Wia-

tyczów wyemigrowało z terenów dzisiejszej Polski i osiedliło się na Ziemi Riazań-

skiej nad Oką, której dorzecze słynęło z urodzajnych gleb. 2 Choć nie byli prze-

ważającym elementem etnicznym na tych obszarach, jednak nie sposób oprzeć

się wrażeniu, że w kilkaset lat później Polacy znów odbywali tę samą drogę, tyle,

że pod przymusem i zazwyczaj do kraju znacznie mniej gościnnego – na Syberię

i dalej, aż na Kamczatkę.

Księstwo Moskiewskie również wyrosło na niegościnnej ziemi. Dorzecze

rzeki Moskwy, lewego dopływu Oki, było w średniowieczu pasem granicznym

czterech księstw ruskich: rostowsko-suzdalskiego, riazańskiego, czernichowskiego

i smoleńskiego. Pokrywały je puszcze, bagna i gęsta sieć rzek. Gleba była piaszczy-

sta, nieurodzajna, brakowało bogactw naturalnych. Tatarzy doskonale znali panu-

jące tu warunki naturalne, stąd też wyprawy na Moskwę urządzali zimą, gdy woda

zamarzła. Kilkakrotnie Moskwa została doszczętnie złupiona, jednak początkowo

nie opłacało się jej najeżdżać w celu innym niż ostrzegawczy, bo była słaba i biedna.

Ocalała, bo była „nisko urodzona”. Żaden z książąt rywalizujących o władzę w Księ-

stwie Włodzimierskim nie widział w niej rywala. Stała się więc zagrożeniem niepo-

natlestosunkówPolskiiLitwyzMoskwą(XV–XIXw.)

Artykuły

strzeżenie i dopiero wielki książę litewski Olgierd uznał za stosowne „zapukać” do

jej bram w 1368 r., a gdy zmuszony został do odwrotu, oświadczył dumnie: „Kniazie

wielikij moskowskij, pamiętaj, szto kopije litowskoje stojało pod Moskwoju!”. 3

Od tego momentu zaczyna się historia wzajemnych konliktów litewsko-

moskiewskich, a po unii polsko-litewskiej także polsko-moskiewskich. Jako pań-

stwo peryferyjne i prowadzące politykę zbójecką, położona na pograniczu głuszy

i cywilizacji Moskwa nie była zbyt atrakcyjna dla intelektualistów i rzemieślników.

Była bardzo słabo zaludniona i stale poddawana niszczącym najazdom Tatarów.

Wyjście na arenę europejską umożliwiłyby jej nowe ręce do pracy oraz intelektualne

know how . Drogą do tego było porywanie niewolników i osadzanie ich w głębi włas-

nego terytorium.

Na Rusi Włodzimierskiej (której Moskwa była częścią) instytucja niewol-

ników – zwanych czeladzią ( familia ) lub chołopami ( servi ) – była znana od dawna.

Mianem czeladzi określano niewolników pracujących na ziemi pańskiej, w pańskim

dworze i pozostających na pańskim wikcie. Chołopi natomiast byli osadzonymi na

osobnych gruntach. Ponadto w państwie moskiewskim istniały inne kategorie takie

jak: ludzie starzy, ludzie nadani, ludzie stradni, ludzie dziedziczni, ludzie roboczy,

ludzie pełni itp. Niewolników rodzaju męskiego nazywano parobkami, zaś niewol-

nice – żonkami lub dziewkami. Niewolnictwo było znane także na Rusi Nowo-

grodzkiej.

W niewolę można było wpaść na wiele sposobów. Po pierwsze można było

być pojmanym. W niewolnictwo wpadało się poprzez ożenek z niewolnym, niektó-

re rodzaje pożyczek, najem, przestępstwo, dobrowolne poddaństwo oraz pochodne

od nich – kupno i urodzenie w chłopstwie. 4

Ambicje niewolniczego państewka moskiewskiego były nad wyraz wygó-

rowane. Gdy Bizantyjczycy zawarli z zachodnim chrześcijaństwem unię lorencką

w 1439 r., Moskale uznali się za jedynych strażników ortodoksji i prawych spad-

kobierców idei Cesarstwa Powszechnego. Upadek Konstantynopola (1453) tylko

umocnił irracjonalne przekonanie o posłannictwie dziejowym Moskwy jako je-

dynego ocalałego suwerennego państwa prawosławnego. Zostało to przypieczę-

towane w 1472 r. przez małżeństwo wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III

z dziedziczką tronu w Konstantynopolu Zoe Paleolog. 5 Nawet chan Mengli-Girej

przestał tytułować Iwana III „chołopem” (niewolnikiem) i pisał do niego „bracie”.

Ciągle jednak brakowało realnej tkanki społecznej, substancji ludzkiej tworzącej

przyszłe imperium. Chciwe oko zbirów padło więc na dwa zamożne i wpływowe

kraje: zajmujące niemal całe dorzecze Dniepru: Wielkie Księstwo Litewskie i poło-

żony na północy Gospodin Wielikij Nowgorod (Pan Nowogród Wielki – czyli repub-

likę nowogrodzką).

111

Sybiracy.PolscyilitewscyobywateleRzeczypospolitejnasyberyjskimzesłaniu...

112

Przyczyn upadku Nowogrodu i Tweru było kilka. Republikański Nowogród,

próbujący rozgrywać Litwę przeciw Moskwie i Moskwę przeciw Litwie, nie był dla

Jagiellonów pożądanym partnerem. 6 Bez wątpienia zarówno po jednej, jak i po dru-

giej stronie płynęła krew Giedymina. 7 Początkowo Litwini traktowali spory z Moskwą

jako „kłótnie w rodzinie”, a dążenia Moskwy do kumulacji terytorium i centraliza-

cji władzy spotykały się z pewnym zrozumieniem Kazimierza Jagiellończyka, który

sam dążył do centralizacji władzy. W interesie Litwy nie leżało również zaognianie

stosunków z Rusią północno-wschodnią, z uwagi na niepewną postawę Rusinów li-

tewskich. 8 Paradoksalnie także poważnym utrudnieniem w dalszej ekspansji Litwy na

wschód była decyzja Kazimierza Jagiellończyka o przyjęciu korony polskiej. Sprawy

polskie tak go pochłonęły, że uniemożliwiły aktywną politykę wschodnią. Traktat za-

warty przez Litwę z Moskwą 31 lipca 1449 r. stawiał oba państwa na równi i dzielił

strefy wpływów. W streie moskiewskiej znalazł się Psków i Nowogród, zaś w stre-

ie litewskiej – Twer. Ustalono także wzajemną opiekę nad dziećmi obu monarchów.

Traktat ten był kosztem, jaki Litwa poniosła na rzecz unii z Polską.

W swej życzliwości wobec Moskwy Litwa posunęła się jeszcze dalej, czy-

niąc metropolitę moskiewskiego Jonasza metropolitą Rusi litewskiej. Nie trzeba

było długo czekać, by Moskwa rozpoczęła kolejny etap „zbierania ziem ruskich”.

Stąd, gdy uwaga Jagiellonów skierowała się na sprawy wojny z islamską Turcją, Mos-

kwa rzuciła na kolana Nowogród Wielki (1479) i popierany dotąd przez Litwę Twer

(1485). Rozpoczął się okres, który Natanson-Leski nazwał „wojną kresową podczas

pokoju”. Charakteryzował się on niemal corocznymi napaściami wojsk moskiew-

skich na pograniczne lenna księstwa litewskiego bez formalnego wypowiedzenia

wojny. Napaści te prawie zawsze oznaczały branie w niewolę jeńców i uprowadzanie

ich do państwa moskiewskiego. 9 Niestety poselstwa króla Kazimierza Jagiellończy-

ka ograniczyły się do protestów i łagodnych pogróżek. Na to wszystko Iwan odpo-

wiadał: najeżdżam włości litewskie? – Nie! To jest „naszi zemli”. Przyjmuję zdraj-

ców? To moi słudzy, bo ich przodkowie moim przodkom (Rurykowiczom) służyli.

A ty, bracie, w ich ziemie „nie wstupajsja”.

Śmierć króla w 1492 r. sprowokowała Moskwę do otwartej wojny z Litwą

i przyjęcia przez Iwana tytułu „hosudara wseja Rusi”. Mceńsk i Lubuck zostały spa-

lone, masy ludu z księciem Trubeckim uprowadzono. Ten sam los spotkał kniaziów

Mosalskich i ich poddanych oraz dzielnego i wiernego Litwie kniazia Michała Wia-

ziemskiego. Rokowania pokojowe prowadzono w 1494 r. w Moskwie, co stało się

odtąd stałym zwyczajem. Litwa utraciła Wiazemszczyznę i księstwa wierchowskie.

Granica pozostała jednak niewyznaczona, co dało Moskwie pretekst do kolejnej

„wojny kresowej podczas pokoju” (1494–1499). Małżeństwo Aleksandra z córką

Iwana Heleną, mające w zamierzeniu pogodzić oba państwa, okazało się koniem

Artykuły

trojańskim. Iwan bowiem skarżył się, że Helena nie może kultywować swojej religii

na dworze litewskim. 10 W chwili, gdy Aleksander odmówił Iwanowi tytułu „hosu-

dara wseja Rusi” doszło do drugiej wojny moskiewskiej (1499–1503), toczonej przez

Iwana rzekomo w obronie wiary córki i litewskich prawosławnych. Od Litwy czaso-

wo lub na stałe odpadły kolejne grody: Dorohobuż, Toropiec, Brańsk, Starodub, No-

wogród Siewierski, Rylsk, Putywl, Radohoszcz, Homel i Lubecz. Mimo zawartego

pokoju wybuchła kolejna „wojna czasów pokoju”. W 1514 r. padł Smoleńsk, lecz

pochód Moskwy na zachód został powstrzymany przez oddziały polsko-litewskie

pod wodzą kniazia Konstantego Wasyla Ostrogskiego w zwycięskiej bitwie pod Or-

szą 8 września 1514 r. 11 Na jakiś czas – po utracie 1/3 terytorium – Litwa zyskała od-

dech. Moskale wykorzystali ten czas na „strawienie” zdobytych terytoriów i pełne

wcielenie do własnego państwa.

W czasie tych wojen Moskale porywali i wywozili w głąb swego państwa jeń-

ców wszelakiej kondycji. Badania Artura Kijasa, wskazują, że co najmniej do połowy

XVI w. (jeśli nie przez cały XVI w.) majątki bojarskie opierały się głównie na pracy

niewolniczej całych rodzin osadzonych tam od kilku do kilkunastu pokoleń. 12

113

1.OdkryciebogactwSyberii

Kupcy moskiewscy Strogonowowie byli pierwszymi, którzy zainteresowa-

li się ludami i ziemiami położonymi za Uralem. W 1558 r. otrzymali od Iwana IV

Groźnego przywilej na „kamskie bogate miejsca”. W 1582 r. zorganizowali wielką

wyprawę w głąb Syberii, którą od tej pory Moskwa będzie stopniowo podbijać i wy-

niszczać miejscowe ludy poprzez sieć „ostróżków” czyli fortów obsadzonych Ko-

zakami lub zesłańcami – w tym także Polakami i Litwinami. W 1584 r. rocznikarze

syberyjscy odnotowali po raz pierwszy obecność „litewskich ludzi”. Kolonizowali

oni brzegi Tobola i Omy. 13 Legenda głosi, że na dworze chana syberyjskiego Kuczu-

ma sekretarzem był pewien Polak z armii Batorego, pojmany podczas jednej z jego

wypraw. Po ostatecznej klęsce Kuczuma w 1598 r. Polak ów miał się dostać do niewo-

li moskiewskiej, gdzie napisał anonimową Kronikę Polaka, opublikowaną w 1874 r.

w zbiorowym wydawnictwie Moskowija ili izwiestija iz Moskowii . 14

2. N ajazdIwanaIVGroźnegonaInlanty

Car Iwan IV Groźny jest do dziś obiektem nieskrywanego kultu i zachwy-

tu w Rosji, znajdując kontynuatorów i naśladowców. Jest to o tyle zastanawiające,

iż o mały włos nie doprowadził on do zagłady państwa moskiewskiego. W latach

1558–1564 toczył z Litwinami wojnę o Inlanty, jednak mimo początkowych sukce-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: