1. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości.
Publius Juventius Celsus (II w.p.n.e.) sparafrazowane przez Ulpiana – ius est ars boni et aequi
ars – jako sztuka stosowania tego co dobre i słuszne – boni et aequi
Zasady prawa praecepta iuris – honeste vivere (uczciwie żyć) alterum non laedere (drugiemu nie wyrządzać szkody) suum cuique tribuere
Iustitia – sprawiedliwość.
Ulpian : Constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi – stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia.
Oddzielenie tego co:
Słuszne – aequum i niesłuszne – initium
Dozwolone – licitum i niedozwolone illicitum.
Z zachowaniem jednak zasady, że nie wszystko co dozwolone jest uczciwe (Non omne quod licet honestum est). + zasada Summum ius, summa iniuria.
2. Ius est ars boni et aequi.(patrz wyżej).
3. Prawo publiczne i prawo prywatne.
Titus Liwiusz pisał o Ustawie XII Tablic, jako o źródle wszelkiego prawa prywatnego i publicznego (fons omnis publici privatique iuris).
Cyceron dzielił na prawo publiczne – prawodawstwo, uchwal senatu i traktatów państwowych, a prywatnego – testamenty, umowy i kontrakty.
Ulpian III w.p.n.e. Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat privatum, quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, qauedam privatim. Jest to podział wg kryterium utilitas – korzyści publicznej lub prywatnej.
4. Systematyka rzymskiego prawa prywatnego.
Systematyka wg instytucji (pierwsze w U. XII T. i edyktach pretorskich).
Instytutiones – Gaius II w.n.e. – Podział personae (prawo osobowe i rodzinne) – res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) – actiones (postępowanie sądowe). – (Omne ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones ), oraz w instytucjach justyniańskich (533r.n.e.)
Systematyka pandektowa XVIII/XIX w. Recepcja prawa rzymskiego przez niemieckich pandektystów – podział prawa na część ogólną prawa cywilnego (podmioty prawa i czynności prawne (dawne prawo osobowe) oraz rzeczy jako przedmioty prawa.; prawo rodzinne; prawo rzeczowe (bez pojęcia i rodzajów rzeczy); zobowiązania; prawo spadkowe.
5. Personae – res – actiones. (patrz wyżej+ pyt.13)
6. Ius civile – ius gentium – ius honorarium.
Ius civile – wytworzone przez obywateli rzymskich na „własny” użytek powstałe na skutek działalności jurysprudencji kapłanów i prawników rzymskich, a obowiązujące z woli narodu.
Prawo Kwirytów – ius Quiritium.
Ius gentium - instytucje prawne powszechnie znane i stosowane wśród ludów basenu Morza Śródziemnego, regulujące gł. stosunki obrotu majątkowego (kupno sprzedaż, spółki, najem, niewolnictwo). Prawo nieformalne – wynikające z naturalnego porządku, oparte na poczuciu słuszności, splatające się z normami prawa cywilnego (pokrewieństwo w linii prostej jako przeszkoda małżeńska, zawłaszczenie- occupatio – jako forma nabycia własności.
Przeciwieństwo prawa cywilnego rzymskiego – dostępnego jedynie rzymianom – ius strictum. U jego podłoża leży IUS NATURALE (naturalis ratio) – wynikające z nakazów moralności i słuszności, niezmienne i obowiązujące wszystkich ludzi. - Cicero.
...quod natura omnia animalia docuit – prawo właściwe wszystkim stworzeniom żyjącym –Ulpianus.
Hierarchia prawa: {ius naturale[ius gentium(ius civile)]}
Ius honorarium – prawo pretorskie- powstałe z edyktów pretorskich, edylów, namiestników prowincji (działalności magistratur). Pretor – urzędnik organizujący proces, udzielał (lub nie) ochrony procesowej roszczeniom osób prywatnych, nawet tym nie uregulowanym jeszcze w prawie cywilnym (na zasadach słuszności). Co roku wydawał on zbiór skarg procesowych zwane edyktem pretorskim. Marcianus III w.n.e. określił edykty żywym głosem prawa cywilnego viva vox iuris civile. Wykształca się w ten sposób DUALIZMA PRAWA – ius civile i ius honorarium. Stosunek ten określano jako adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia – Papinianus –wspomaganie (adiuvandi), uzupełnianiu (supplere) bądź korygowaniu (corrigere) przez praktykę sądową. Prawo pretorskie wprowadzało także zasady ius gentium.
Unifikacja prawa następowała wskutek działalności jurysprudencji , a później dzięki ustawodawstwu cesarzy za dominatu oraz przez upraszczanie prawa (wulgaryzacji prawa rzymskiego) – kodyfikacja justyniańska – później uzupełniana nowelami.
7. Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego.
Okres rządów królewskich – 753 r. p.n.e.- 509r. p.n.e. – włada króla – rex senat (rada starszych, organ doradczy), a także zgromadzenia ludowe comitia curiata (rody i kurie).
Okres republiki 509 r p.n.e. – 27 r. p.n.e. dwóch konsulów, urzędnicy magistraturalni, senat (najważniejsze sprawy państwowe) + ustawodawstwo i wybór magistratur – zgromadzenia ludowe (komicja) - kurialne i comitia centuriata (wojskowe i cenz. majątkowy) i comitia tributa - (okręgi terytorialne) .
Okres pryncypatu 27 r. p.n.e. – 284 r.n.e. połączenie w ręku princepsa najważniejszych funkcji państwowych (przewodził senatowi) zgromadzenia ludowe funkcjonowały do końca I w.n.e., pojawiły się nowe urzędy cesarskie – obok magistratur.
Okres dominatu 284 r.n.e. – 476 r.n.e.(395r.n.e. podział Cesarstwa) absolutna władza cesarska, urzędy cesarskie scentralizowane i zbiurokratyzowane.
Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego:
– prawo archaiczne – do poł. III w.p.n.e. (słabo rozwinięte ale skodyfikowane Ustawa XII Tablic 451-450r.p.n.e.)
– rozwój i prawo przedklasyczne poł. III w.p.n.e. do końca republiki – rozwój obok ius civile i ius gentium prawa pretorskiego – ius honorarium.
– prawo klasyczne od pocz. Pryncypatu do 235r.n.e. (koniec panowania dynastii Sewerów) rozwój ius civile dzięki jurysprudencji prawników rzymskich – jurysprudencja klasyczna (szczyt świetności).
– schyłkowy (prawo poklasyczne) i prawo justyniańskie – 235 r.n.e. – 565r (śmierć cesarza Justyniana) – kryzys w III w.n.e. upadek kultury, gł. Źródłem prawa były ustawy cesarskie dominatu, nastąpiła wulgaryzacja prawa klasycznego. Prawo rzymskie znalazło wtedy zastosowania w Leges Romanae Barbarorum. W cesarstwie wschodnim dzięki szkołom w Barycie i Konstantynopolu odrodziło się zainteresowanie prawem klasycznym, pozwoliło to Justynianowi na skodyfikowanie prawa (528-534r.n.e.), uzupełnianego później w Nowelach, a zwane prawem justyniańskim. (zniszczył on jednak większość źródeł prawa klasycznego!!!)
8. Źródła tworzenia prawa rzymskiego.
Źródła poznania prawa (fontes iuris cognescendi) – bezpośrednie i pośrednie:
– źródła jurydyczne (teksty: Instytucje Gaiusa, kodyfikacja edyktu pretorskiego, kodyfikacje justyniańskie i inne)
– źródła literackie (Cicero, Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz, Kwintylian, Wergiliusz, Horacy)
– źródła epigraficzne – inskrypcje na materiale trwałym (kamień, metal)
– źródła papirologiczne (papirusy)
– wykopaliska archeologiczne
Źródła tworzenia prawa rzymskiego (fontes iuris oriundi) – organy i wydawane przez nie akty prawne:
– prawo zwyczajowe
– ustawy (leges rogatae) – zgromadzeń ludowych
– uchwały senatu senatus consulta (z czasem uzyskały moc ustawy)
– konstytucje cesarskie za pryncypatu (constitutiones) – dekrety, edykty, reskrypty, mandaty.
– edykty magistratur (pretora, edylów, namiestników prowincji)
– opinie uczonych (responda na zapytania prawne)- jurysprudencja.
– ustawy (leges) cesarskie (dominat) i ich zbiory – kodeksy
– kodyfikacja justyniańska i Novellae leges
9. Ustawa XII Tablic.
451r.p.n.e. powołano 10 mężów decemviri legibus scribundis (samych patrycjuszy), sprawując najwyższą władzę w państwie spisali na 10 tablicach prawa dla patrycjuszy jak i plebejuszy; następni decemwirowie (także plebejusze) dodali jeszcze dwie tablice, co zebrawszy ogłoszono do publicznej wiadomości. U.XII T. zniszczona podczas najazdu Gallów, później prawd. zrekonstruowano.
Cicero (I w.p.n.e.) opisując odczucia Rzymian pisał o niej jako o źródle wszelkiego prawa publicznego i prywatnego – fons omnis publici privatiqe iuris.
U XII T. – (nie ma pełnej wersji) – zbiór krótkich reguł z zakresu prawa karnego, prywatnego (rodzinne, spadkowe, ochrona własności, przepisy o mancypacji i nexum), postępowanie sądowe, prawo adm. nieliczne sakralne.
Prawo surowe i formalistyczne, obowiązuje tylko obywateli rzymskich Quirites.
Ustawa XII Tablic nigdy nie została formalnie zniesiona.
10. Magistratury rzymskie.
W czasach republiki – urzędy oraz sprawujący je urzędnicy (magistraturalni). Dzieliły się na:
wyższe – konsulowie, pretorzy, cenzorzy;
niższe – kwestorzy, edylowie, oraz urzędnicy pomocniczy.
Dodatkowo istniał podział na urzędy kurulne od specjalnego krzesła – (sella curuli) – konsulowie, pretorzy, edylowie kurulni.
Mogli być powoływani także urzędnicy nadzwyczajni: dyktator, interrex, trybuni wojskowi z władzą konsularną)
Urzędnicy wyżsi wyposażeni byli we władzę wyższą – IMPERIUM (prawo zwoływania senatu, zgromadzeń ludowych, uprawnienia wojskowe, jurysdykcyjne; a także możność uchylania decyzji niższych magistratur; tzw. POTESTAS – władza niższych magistratur w zakresie wydawania edyktów – rozporządzeń, nakładania kar adm., a także prawo karcenia ius coercendi.
Magistratury zwyczajne wybierane na zgromadzeniach ludowych na 1 rok – sprawowane kolegialnie – dwie osoby – bezpłatne; zasada cursus honorum – kolejność obejmowania urzędu od niższego do wyższego oraz wiek prawa „biernego”.
– Konsulowie – powoływani od pocz. Republiki – najwyższa władza – imperium maius (administracyjne, wojskowa i po części sądownicza (sprawy cywilne przekazali pretorom, z zachowaniem jurysdykcji niespornej), sprawy karne – najwyższe i nadzwyczajne. Po końcu kadencji często obejmowali urzędy prowincjonalne- prokonsulów.
– Pretor – urz. powołany w 367r.p.n.e. – pretor miejski pretor urbanus, 242r.p.n.e. pretor dla cudzoziemców praetor preregrinus. Wł. sądownicza – cywilna + wydawanie edyktów w tym zakresie (początek rocznej kadencji – edictium perpetuum, + edictium tralaticium – e. poprzednich pretorów i własne)- wykształcił się system prawa pretorskiego; bonorum possesio – kognatyczne dziedziczenie; przewodniczyli też trybunałom karnym; przez interdykty i dekrety zakazywał lub nakazywał jakieś działanie. II w.p.n.e. uznano postępowanie formułkowe – dało to pretorowi kolejne narzędzia oddziaływania na prawo, regulując nowe stosunki życiowe. Wykształciło to dualizm prawa cywilnego; wnikanie ius gentium do prawa cywilnego –prawo dla peregrynów.Liczba - 8 za czasów Sulli, za Cezara – zwiększono do 16. Po kadencji mogli objąć władzę w prowincji jako propretorzy.
– Cenzorzy - 443 r.p.n.e. dla przeprowadzania spisów obywateli (lustrum), od lex Lovinia pocz IV w.p.n.e. wybierani spośród senatorów do kontroli obyczajności politycznej i publicznej regimen marum karą były tzw. noty cenzorskie pozbawiające czci obywatelskiej i zaufania publicznego. Mieli także kompetencje w zakresie majątku państwowego.
– Kwestorzy – w okresie królewskim prowadzili dochodzenia w najcięższych sprawach karnych (morderstwa), później objęli adm. skarbu państw.
– Edylowie – plebejscy aedilies plebis lub kurulni aediles curules. Edylowie plebejscy powoływani pocz. (V w.p.n.e.) jako pomocnicy trybunów lud. – jurysdykcja karna – później zrównani z e. kurulnymi. E. kurulni 367r.p.n.e. nadzór nad porządkiem i bezb. publicznym w Rzymie cura urbis. Mieli prawo wymierzania kar – grzywny, chłosta, zajęcie przedmiotów. Nadzorowali dostawy zboża, ścigali spekulację, przestępstwa targowe; organizowali igrzyska. Jurysdykcja cywilna – sprawy handlowe i wydawanie edyktów w tym zakresie.
– niższe magistratury m.in. tresviri capitales – bezpieczeństwo w Rzymie, ściganie przestępców, nadzór nad więźniami, egzekucja wyr. śmierci.
11. Jurysprudencja rzymska.
Drogi rozwoju prawa prywatnego w czasach wczesnej rzeczypospolitej:
– działalność jurysprudencji
– ustawodawstwo zgromadzeń ludowych
Jurysprudencja kapłańska – kapłani ponficies – znali prawo (czynności procesowe – formalne), kalendarz – dies fasti (przeciwieństwo dies nefasci)- dzień, w którym można dokonać czynności procesowej. Interpretowali U. XII T. dla podporządkowania jej do zmieniających się realiów życia społecznego, wzbogacając je o nowe instytucje prawa cywilnego.
Jurysprudencja świecka –późny okres republiki – działalność naukowa i i...
uksw2011