8. Pomiar w psychologii stresu Łosiak, r.8
§ Lazarus – stresu nie można zmierzyć – jest wspólnym określeniem dla wielu procesów i zmiennych
1. Pomiar stresu
§ Główny problem – brak konkretnego określenia jakiego typu zmienną jest stres
§ Wygodne rozróżnienie – zmienne latentne i obserwowane
∞ Zm. obserwowane - procesy/zjawiska dostępne bezpośrednio
∞ Zm. latentne – nieobserwowalne bezpośrednio ale dające się mierzyć za pomocą zm. obs., które są ich wskaźnikami; pomiar jest rzetelniejszy gdy jest oparty na kilku wskaźnikach
§ Uzasadnione wydaje się być traktowanie stresu jako zmiennej latentnej (podobieństwo do Lazarusa à korzystanie z wielu wskaźników i zmiennychJ)
§ Dobór procedur zależy od sposobu ujmowania stresu:
∞ ujęcie podmiotowe – analiza procesów zachodzących w człowieku (np.wahania hormonów)
∞ ujęcie systemowe/relacyjne – rejestrowanie procesów oceny sytuacji relacjonowanych przez człowieka w określonych warunkach
§ Wskaźniki stresu à 4 kategorie:
∞ wskaźniki fizjologiczne – proc.somatyczne: poziom hormonów, ciśnienie, napięcie mięśni
najczęściej uwzględnia się poziom hormonów, szczególnie glukokortykoidów (np.kortyzol, katelocholaminy).
Pomiary te mają charakter względny – porównuje się w szczególnych momentach (stresujących, np.tuż po występie), z poziomem przeciętnym dla danej osoby
∞ w. behawioralne – zmiany w zachowaniu lub pojawianie się nowych (= bezpośrednie/ wczesne następstwa stresu) (drżenie kończyn, napięcie mięśni, załamanie głosu, przyspieszone tempo chodzenia i jedzenia, częste kontrolowanie czasu)
- rejestracja za pomocą obserwacji i kwestionariuszy
∞ w. doznaniowe –subiektywne doznania – stany afektywne, emocje, nastrój.
Problem z emocjami(szczególnie negatyw.): czy są składnikami stresu czy jego następstwem?
Skala PANAS (5-cio stopniowa skala – w jakim stopniu os.odczuwa zwykle dany stan emoc)
∞ w. poznawcze – oceny różnych aspektów sytuacji dokonywane przez osobę
- gdy stres jest ujmowany w kategoriach poznawczo-relacyjnych
- Lazarus:stres-relacja podmiot-otoczenie; o jej charakt. decyduje. ocena poznawcza à wtedy mierząc ocenę sytuacji mierzymy stres;
à gdy przyjmiemy, że przyczyną stresu są procesy poznawcze to ocena poznawcza dotyczy wskaźników stresu a nie jego samego.
Wybór wskaźników zależy od przyjętej teorii, możliwości i preferencji badacza.
§ ad. Wskaźniki fizjologiczne:
Kortyzol – wydzielany przez korę nadnerczy;
- kontrolowany przez sprzężenie zwrotne, z udziałem struktur mózg. (hipokamp i wzgórze)
- reguluje procesy nadnerczy
- cykl dobowy: jego poziom przyrasta gwałtownie od rana do południa, a potem stopniowo opada (najniższy o północy) (dlatego jego jednorazowy pomiar jest bez sensu J)
- znajduje się w osoczu krwi, moczu i ślinie
Kortyzolowa reakcja przebudzenia – do pomiaru stresu przewlekłego
- pomiar: wielkość przyrostu poziomu kortyzonu tuż po obudzeniu i po 30 minutach;
Również należy porównywać z poziomem normalnym dla danej osoby à wielkość przyrostu jest stała dla osoby
Katelocholaminy – np. adrenalina i noradrenalina – pomiar też względny ale trudny bo mają szybki czas rozpadu (we krwi - 1-3 minuty)
- poziom katecholamin we krwi jest wskaźnikiem zwiększonej aktywności sympatycznej częściu autonomicznego UN bezpośrednio przed pomiarem więc użyteczność metody ogranicza się do krótkotrwałego stresu doświadczanego w warunkach laboratoryjnych.
- lepszym wskaźnikiem jest ich poziom w moczu à przy przewlekłym stresie
- użyteczność mniejsza niż w przypadku wskaźnika kortyzolu à odpowiedzialna za ich wydzielanie aktywność osi SAM nie jest jednoznacznie związana z doświadczaniem stresu
Reakcje układu sercowo-naczyniowego – pomiar ciśnienia krwi, częstości uderzeń serca, aktywności elektrycznej serca i przepływu krwi w naczyniach peryferycznych
- różne wzorce reakcji sercowo-naczyniowych w zależności od rodzaju stresorów à specyficzność sytuacyjna à ograniczenie stosowania tego jako wskaźnika stresu, ale może być wskaźnikiem występowania poszczególnych emocji.
§ ad. Wskaźniki doznaniowe:
Traktowanie stanów afektywnych oraz emocji i nastroju jako wskaźników stresu wymaga 2 rozstrzygnięć:
∞ Walencja – umożliwia rozróżnienie między afektem pozytywnym a negatywnym, jest podstawą uporządkowania stanów afektywnych;
(stres wiąże się z negatywnymi – podobieństwo biologiczne)
Wiąże się z nią modalność, czyli treść/jakość emocji.
Lazarus: emocje stresowe: gniew, zawiść, zazdrość, lęk, strach, poczucie winy, wstyd, smutek
W badaniach używa się głownie lęku, strachu, smutku, rzadziej gniewu
∞ Czas trwania stanów afektywnych – emocje trwają krótko (do kilku minut) więc mogą być traktowane jedynie jako wskaźniki krótkotrwałego stresu
Do pomiaru stresu długotrwałego lepiej nadają się nastrój i stan lub pomiar częstości występowania określonych stanów emocjonalnych w dłuższym przedziale czasu („jak często w ciągu tygodnia osobna doświadczała strachu?” à dłuższy odcinek czasu jest mniej rzetelny à błędy retrospekcji).
§ granica między przyczynami stresu a stresem ulega zatarciu à skala mierząca wydarzenia życiowe jest uznawana często za miarę stresu
§ pomiar wskaźników stresu:
∞samoobserwacja (=papier, ołówek; listy przymiotników = skala MAACL, PANAS; opisy; skale wizualno=analogowe = os.zaznacza miejsce na osi między dwoma skrajnymi okresleniami); samoobs. można stosować we wsk.doznaniowych, poznawczych i behawioralnych (tu-kwestionariusze,np. PSM)
MAACL – 89 przymiotn.dot.smutku, lęku i gniewu; pomiar stanu chwilowego i przewlekłego
PANAS – mierzy 2 stany (afekt + i -)
∞ obserwacja – obs.zachowania, a w doznaniowych wyrazów mimicznych
∞ metody fizyko-chemiczne – wsk.fizjologiczne – pomiar aktywności elektromagnetycznej i składu chemicznego płynów ustrojowych
2. Pomiar radzenia sobie ze stresem
§ strategia radzenia sobie ze stresem – sposób radzenia sobie w konkretnej sytuacji (mierzy się za pomocą wskaźników)
§ styl radzenia sobie ze stresem – utrwalony, charakterystyczny dla danej osoby sposób radzenia sobie (mierzy się częstość występowania określonych wskaźników w różnych sytuacjach, przez dłuższy czas; jest to zm. latentna)
§Łosiak: hierarchiczny model radzenia sobie ze stresem à
poziom konkretnych zachowań,
poziom strategii obejmujących grupy zachowań oraz
poziom stylu, na który może składać się 1 lub kilka strategii działania.
§ badanie strategii: samoopisy : co wtedy robisz? / co byś zrobił?; wywiady oraz skala BEFO
3. Podsumowanie
§ Do pomiaru stresu potrzebne są: teoria, wybór wskaźników i metoda badania.
§ Szczególny charakter ma pomiar stresu poprzez identyfikację czynników, które go wywołują = wydarzeń życiowych
alfonsyna