S. Łoziński, Instytucje i tożsamość etniczna. Ślązacy i Kaszubi wobec Narodowego Spisu Powszechnego Ludności (2002 r.) i ustawy o mniejszościach (2005 r.)[w:]A. Sakson, Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy, Instytut Zachodni, Poznań 2008.
1. Wstęp.
Dla debaty n/t statusu etnicznego Ślązaków i Kaszubów 2 wydarzenia były b. ważne:>> Narodowy Spis Powszechny z 2002 r. (NSP 2002), gdzie ujawniły się „narodowe opcje” kaszubska i śląska
>> prace nad ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych, przyjętą przez Sejm w 2005 r. (ustawa 2005)
W wyniku ustawy 2005:
- Kaszubi uzyskali status regionalnej społeczności językowej, ale Ślązacy nie)
- zmiana organizacyjnej polityki państwa wobec mniejszości
- powołanie Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych
- stworzyła podstawy do realizacji swoich uprawnień przez mniejszości.
Przyniosło to samorefleksję tych grup nad swoim statusem i konieczność dostosowania się do nowego prawa, a także wpływ na jednostkowe wybory identyfikacyjne.
2. Instytucje i tożsamość etniczna. Wokół problemów „polityki uznania” po 1989 r.
Pytania o status prawny etc. to tak naprawdę element debaty o to, które mniejszości powinny być akceptowane i chronione przez państwo etc.
Przy tym pojawia się b. ważny problem definicyjny: rozróżnienia między mniejszością narodową a etniczną (!!!). To problematyczne w naukach społ., ale przyjmuje się, że:
>> mniejszość narodowa - może starać się o suwerenność państwową, najczęściej związana z mniejszością państwową, czyli jej członkowie związani są z jakimś państwem poza granicami którego żyją (np. niemiecka w Pl)
>> mniejszość etniczna – bezpaństwowa, nie związana z innym państwem (np. kaszubska).
W Europie:
- w Ramowej Konwencji Rady Europy o Ochronie Mniejszości Narodowych (’95) używają mniejszości narodowej, ale go nie definiują
- przynależność do danej mniejszości to swobodny wybór jednostki („opcja subiektywna”)
- wolność samookreślenia związana jest z obiektywnymi kryteriami decydującymi o tożsamości narod. (np. znajomość języka, kultury lub tradycji danej grupy)
- mniejszość jest rozumiana wąsko (czyli ograniczana do obywateli danej mniejszości).
Rodzi to „samowolkę” państw europejskich, różnie rozwiązują problem mniejszości (niektóre uznają, inne nie).
A to, która mniejszość jest uznana przez państwo jest b. ważne è podstawa do zabezpieczenia ich różnych praw (np. wspomagania finansowego, uznania języka), co przekłada się na afirmację ich tożsamości.
W Polsce po 1989 r.:
- od początku definicja subiektywna (=zasada swobody samookreślenia narodowego)
- ale ograniczona do mniejszości „starych” (Białorusini, Ukraińcy, Łemkowie, Czesi, Litwini, Niemcy, Karaimi, Rosjanie, Ormianie, Romowie, Słowacy, Tatarzy, Żydzi) których uznano
- a mniejszości autochtoniczne (czyli imigranckie, np. Grecy, Wietnamczycy) wykluczeni z ochrony
- taki podział łatwo został zaakceptowany, bez sporów i debat w większości
- poza mniejszością niemiecką – spór do 1991 r., łemkowską oraz śląską i kaszubska!
- pojęcie mniejszości etnicznej / narodowej à ochrona zapewniona w konstytucji
- ostateczne uregulowanie prawne w ustawie 2005 (zawiera m.in. definicje mniejszości)
- wg ustawy ochrona prawna RP nie dla wszystkich!!! , ale dla tradycyjnych mniejszości narodowych (Biał., Czesi, Lit., Niem., Orm., Ros., Słow., Ukr., Żyd.) i etnicznych (karaimska, łemkowska, romska i tatarska) oraz posługującej się językiem regionalnym (=Kaszubi)
3. Ślązacy i Kaszubi wobec NSP 2002 r.
à NSP 2002 jako 1. po II WW podjął temat struktury etnicznej PL à 2 PYTANIA!
1. Do jakiej narodowości zalicza się Pan(i)?
2. W jakim języku (językach) rozmawia Pani najczęściej w domu?
à Pytania, ich wynik oraz debata w sejmie o ustawie 2005 wywołały ożywioną dyskusję, szczeg. że nie uwzględniono Kaszubów i Ślązaków
!!! kwestionariusz NSP nie dawał możliwości na podwójną tożsamość (=podania 2 narodowości)
Ślązacy wobec NSP 2002:
- NSP wpisał się w spór o śląskość zapoczątkowany odmową zarejestrowania Zw. Ludności Narodowości Śląskiej (ZLNŚ) wywołały ożywioną dyskusję w Katowicach (kontrowersje, sprawa w sądach etc., ostatecznie Sąd Najwyższy odmówił bo to dałoby podstawę do roszczeń o prawa i byłoby niesprawiedliwie wobec innych mniejszości np. Mazurów i Górali, sprawa w Strasburgu gdzie wyrok przychylny Polsce, a nie Związkowi)
- obok Romów, to właśnie Ślązacy współpracowali z GUS przy tworzeniu NSP, inne narodowości b. negatywnie nastawione (strategia legitymizacji przez spis, manifestacja odrębności, duża akcja promująca)
- i rzeczywiście: 173 000 określiło się jako Ślązaków, 153 tys. jako Niemcy
- traktują to Ślązacy jako dowód na to, że są mniejszością narodową, w dodatku największą w Polsce
- powoduje to spór, przeciwnicy uważają, że chcą wywalczyć autonomię i korzyści, a Ślązacy zawsze byli Polakami
Kaszubi wobec NSP 2002:
- Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie (ZKP) monitorowało powstawanie NSP à krytyka, bo można było się określić tylko narodowo, a nie wg statusu etnicznego i regionalnego
à 5100 deklaracja narodowości kaszubskiej, 52,6 tys. mówi po kaszubsku w domu (wg niektórych à postrzegają samych siebie nie w kategoriach narod., a etnicz. lub regionalnych)
- różne dyskusje, opinie, ale ZKP sprzeciwiło się temu, by być rzecznikiem „kaszubskiej opcji narodowej”
*
NSP to: - aktywizująca rola tożsamościowa pytań etnicznych w NSP
- ważny element grupowych strategii o oficjalne uznanie
- ważne wydarzenie administracyjne (pokazał istotę sposobu zadawania pytań n/t identyfikacji tożsam. I klasyfikacji)
4. Ślązacy i Kaszubi wobec ustawy 2005
Ustawa o mniejszościach (z 6 stycznia 2005 r.)
- b. długo przygotowywana i dyskutowana, przyspieszył ją NSP
- kompromis między oczekiwaniami organizacji narod. a administracją państw.
- potwierdziła istniejące prawa mniejszości, ale i nadała im nowe (ws. dwujęzyczności i kontaktu z administracją)
- wprowadzenie pojęcia język regionalny - za taki uznano m.in. kaszubski!! (=podstawa do przyjęcia Europejskiej Karty Języków Regionalnych i Mniejszościowych w 2003, wciąż nie ratyfikowana)
- def. mniejszości narodowej i etnicznej, lista grup oficjalnie uznanych przez RP, zasady wprowadzenia dwujęzyczności, sposoby realizacji praw oświatowych i kulturowych, o zadaniach administr. i konsultacji
Ślązacy wobec ustawy 2005
- długo nie podejmowali działań ws. uwzględnienia siebie w ustawie, najważniejsze to rejestracja ZLNŚ
- dopiero po wynikach spisu z 2003 zwrócili się do sejmowej Komisji Mniejszości.... o uwzględnienie ich w ustawie
- ale komisja nie wpisała narodowości śląskiej jako mniejszości etnicznej do ustawy powołując się na 1. ustalenia etnografów i socjologów, Ślązacy mają odrębność, ale nie są jednolici – wśród Ślązaków identyfikacji jest wiele z PL, ale i Czechami, Niemcami 2. mowa Ślązaków to dialekt języka polskiego, a nie odrębny język regionalny jak kaszubski
- sprawa wróciła w 2004, K. Kutz określił ustawę haniebną, wiele dyskusji ale bez zmian
- w 2004 ZLNŚ (w ramach Ruchu Autonomii Śląska) à ponownie odrzucony jego wniosek o rejestrację
Kaszubi wobec ustawy 2005
- ich status po 1989 r. ewoluował od grupy etnicznej do osoby posługujące się j. regionalnym
- nie mieli statusu mniejszości narod./etnicz. ale korzystali z części ich praw (gł. W kwestii nauczania języka i obecności w mediach)
- Kaszubi określali się jako ‘regionalna grupa etniczna’
- prace nad ustawą è uaktywnienienie dyskusji,
- 2002 – spotkanie ZKP z Komisją Mniejszości... à Kaszubi chcą być jednak mniejszością (choć do tej pory „czuli się u siebie”), by mieć bezpieczeństwo praw
- Komisja obawiając się podobnych żądań Ślązaków, wymyśliła inaczej: przyjęła do ustawy pojęcie języka regionalnego (i uznała za taki kaszubski) = gwarancja nauczania języka w szkole, wspieranie jego rozwoju
- dzięki uregulowaniu kwestii kaszubskiej: mogą mieć $$ wsparcie na rozwój kultury, prawa oświatowe; ale ograniczenie do kwestii języka nie pozwala na pełny rozwój kultury, nie zaspokaja aspiracji; Kaszubi uważają ją za minimum
à zasadę dwujęzyczności (j. pomocniczy i nazwy) można wprowadzić w gminie, gdzie liczba osób posługujących się j. regionalnym to min. 20%
Ustawa 2005 = ważna próba instytucjonalizacji różnorodności etnicznej w PL zg. z tendencjami w prawie mn
- ma charakter włączający jak i wykluczający
- nie przewiduje możliwości (procedury) uznania za mniejszość nowej grupy, gdy ta się tego domaga (pozostaje tylko nowelizacja)
5. Zakończenie
-wyniki NSP = ważne źródło uprawomocnienia dążeń narodowych Ślązaków, dla Kaszubów = źródło wew. podziałów
- ustawa odwrotnie – Kaszubi otrzymali pewne prawa, Ślązacy skazani na siebie
- te debaty i dyskusje pokazują znaczenie instytucji publ. dla budowy/umocnienia tożsamości; władza może nie tylko reagować na zastaną sytuację, ale i aktywnie ją kształtować
- antropologicznie widać tutaj jak etniczność wpływa na zachowania ludzi i organizacji, związki z otoczeniem wpływają na to, jak będzie przedstawiana publicznie, czy ludzie będą się do niej przyznawać etc.
- polskie przypadki wpisują się w liczne przykłady europejskich autochtonicznych, to element kształtowania UE, nowego regionalizmu.
3
goffu