1. Czym jest, a czym nie jest teoria socjologiczna?
Waters: „Teoria socjologiczna składa się z określonego zespołu twierdzeń, które powinny spełniać następujące kryteria:
- muszą być abstrakcyjne i niezależne od społecznych praktyk
- muszą odnosić się do określonego zespołu zjawisk i problemów
- muszą być logicznie spójne
- muszą formułować tezy lub dowody, które wyjaśniają treść, formę lub sposób istnienia zjawisk społecznych
- muszą być ogólne – czyli odnosić się do całej klasy zjawisk, które wyjaśniają
- muszą być autonomiczne, czyli nie mogą być redukowalne do wyjaśnień samych uczestników życia społecznego;
- muszą być treściowo potwierdzalne, czyli zgodne z tym, co sami uczestnicy życia społecznego wiedzą o świecie i życiu społecznym.
Szacki: „Teorią socjologiczną jest wszelki zespół pojęć i stosunkowo ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej mający porządkować dostępną wiedzę na jej temat oraz dostarczać wytycznych dla dalszych obserwacji i badań”
2. Ewolucja teorii socjologicznej w XX wieku
B. Wyczerpywanie się klasycznego paradygmatu socjologii: ku nowemu paradygmatowi (dylemat podmiot – przedmiot i zagadki paradygmatyczne, swoistość refleksji socjologicznej i wielość podejść, krytyka obiektywizmu i realizmu ontologicznego; wyjaśnianie a rozumienie, mit socjologii wolnej od wartości);
C. Teoria socjologiczna jako krytyka społeczna (normatywizm i zaangażowanie, , krytyczna autorefleksja w obrębie dyscypliny; odkrywanie ukrytych przesłanek wartościujących w procesie poznania, krytyczna analiza celów, którym służy poznanie i inżynieria społeczna, demaskowanie opresyjnych właściwości instytucji i stosunków społecznych, formułowanie postulatów przebudowy społeczeństwa);
D. Teoria socjologiczna jako praktyka społeczna: (Charles Taylor: socjologia jako praktyka społeczna wyższego rzędu: wydobywa na jaw samorozumienia, kwestionuje nasze samorozumienia, poszerza kontekst samorozumień; problem prawomocności teorii socjologicznej jako praktyki społecznej)
3. Społeczny kontekst współczesnych teorii socjologicznych a stan refleksji teoretycznej na początku XXI wieku
- zmierzch wielkich narracji: Natury, Boga, Rozumu, Historii – cywilizacja po Auswitz i Gułag
- wzrost wrażliwości na przemoc i konflikty, władzę i manipulację
- wzrost społecznej samoświadomości i podmiotowości
- procesy emancypacji społecznej i obywatelskiej
- rekonfiguracja tradycyjnych form życia i aktywności
C. globalizacja:
- upowszechnienie wartości kulturowych euro - amerykańskiego kręgu kulturowego: wolności i godności osoby ludzkiej,
- ujawnienie się wielokulturowości i multimodalności świata społecznego
D. konsekwencje z punktu widzenia przedmiotu badań:
- wzrost zainteresowania zagadnieniami podmiotowości i świata przeżywanego
- zainteresowanie zagadnieniami społeczno-kulturowych przyczyn konfliktów i przemocy
- ujawnienie historycznej zmienności instytucji społecznych oraz ich konwencjonalności
- wzrost zainteresowania społeczną komunikacją i consensusem
E. konsekwencje dla stanu refleksji teoretycznej (Szacki):
- rozmycie granic socjologii tradycyjnej
- odwrót od wzorów nauk przyrodniczych (zwrot językowy)
- burzenie muru pomiędzy podmiotem a przedmiotem (konstruktywizm i relatywizm)
- postrzeganie świata społecznego jako nieuporządkowanego, niestabilnego pełnego napięć i ryzyka
4. Teoria socjologiczna a spór o naturę rzeczywistości społecznej
A. Konstrukcja teorii socjologicznej w kontekście sporu o naturę świata społecznego: założenia ontologiczne – metodologia – pojęcia i twierdzenia. Rozstrzygnięcie sporu o naturę świata społecznego przesądza o podejściu epistemologicznym oraz o stosowanym instrumentarium badawczym.
B. Podstawowe dylematy teorii socjologicznej (na poziomie orientacji teoretycznej)
(1) spór metodologiczny – naturalizm czy antynaturalizm
(2) spór ontologiczny i naturę rzeczywistości społecznej – obiektywizm czy konstruktywizm
(3) spór epistemologiczny o naturę rzeczywistości społecznej: wartościowanie czy neutralność wobec wartości
(4) spór holizmu z indywidualizmem metodologicznym
(5) spór determinizmu z aktywizmem
(6) spór o naturę działania ludzkiego – racjonalne czy nieracjonalne
5. Propozycje uporządkowania tradycji teoretycznej wokół podstawowych napięć i dylematów
A. Propozycja podziału generalnych założeń teoretycznych w socjologii wg. Jeffrey’a Alexandra. Nauka jako kontinuum przedsięwzięć badawczych rozpiętych pomiędzy obserwacją empiryczną a generalnymi założeniami teoretycznymi. Tym, co decyduje o różnicach pomiędzy podejściami badawczymi są odmienne założenia teoretyczne co do: (1) obserwacji ludzkiego zachowania (świadome/nieświadome) (2) uwarunkowań tego zachowania (determinizm/indeterminizm). Te dwa rodzaje założeń są stosowane na dwóch poziomach analizy: indywidualnym (związek pomiędzy środkami a celami) oraz zbiorowym (natura porządku społecznego).
Założenia
Subiektywność Obiektywność
Woluntaryzm Determinizm
Normatywizm
(nieracjonalność)
Instrumentalizm
(racjonalność)
Socjologiczny idealizm
Socjologiczny materializm
Działanie
Poziom
analizy Porządek
społeczny
Konstruktywizm, utylitaryzm, funkcjonalizm, krytyczny strukturalizm i ich współczesne kontynuacje. Podstawowe pojęcia; działanie społeczne, struktura, system, racjonalność. Faza klasyczna, faza nowoczesna i faza współczesna socjologii.
Natura elementów konstytutywnych
Subiektywna Obiektywna
Konstruktywizm
Utylitaryzm
Funkcjonalizm
Krytyczny
Strukturalizm
indywidual.
Sposoby
wyjaśniania
holistyczny
(koncepcja Malcolma Watersa)
Pojęcie
Typ
Teorii
Fazy rozwoju teorii socjologicznej
klasyczna
nowoczesna
współczesna
Działanie społeczne
M. Weber
G. Simmel
Interakcjonizm
symboliczny
Fenomenologia Etnometodologia
Teoria strukturacji
A. Giddens
Nowy instytucjonalizm
Socjologiczny
System
H. Spencer
E. Durkheim
Funkcjonalizm strukturalny
T. Parsons, R. Merton
Neofunkcjonalizm
N. Luhmann
J. Alexander
Teoria systemów
(J. Habermas)
Racjonalność
T. Marshall
V. Pareto
Teoria wymiany
G. Homans, P. Blau
goffu