E. Herringel - Zen W Sztuce Lucznictwa.pdf - Buddyzm - gumisx32

Eugen Herrigel

ZEN

W SZTUCE

ŁUCZNICTWA

WSTĘP

Jedną z najbardziej znamiennych cech łucznictwa uprawianego tak, jak

uprawia je się w Japonii - co zresztą dotyczy uprawiania wszystkich dziedzin

sztuki we wszystkich zapewne krajach Dalekiego Wschodu - jest to, że tucznik

nie dąży do celów utylitarnych ani do czysto estetycznej satysfakcji. Celem jest

tu, bowiem ćwiczenie umysłu, a mówiąc ściślej, nawiązanie kontaktu

umysłowego z najwyższą rzeczywistością. Łucznictwa nie uprawia się, zatem po

to tylko, by trafić w tarcze; szermierz nie włada mieczem po to jedynie, aby

pokonać przeciwnika; tancerz nie po to tańczy, aby wykonać pewną ilość

rytmicznych ruchów. Umysł musi zestroić się pierwej z nieświadomością.

Chcąc naprawdę osiągnąć mistrzostwo w jakiejś sztuce, nie można poprzestać

na znajomości techniki. Należy wznieść się na poziom wobec techniki

transcendentny, aby sztuka stała się „sztuką, w której niczego sztuką nie

dokażesz", wyrastającą wprost z nieświadomości.

I tak na przykład w łucznictwie zaciera się przeciwieństwo miedzy celem a

tym, kto weń celuje, ponieważ cel i sam celujący stapiają się w jedną

rzeczywistość. Łucznik traci świadomość samego siebie, przestaje być świadom

tego, że jest kimś, kto ma trafić w środek tarczy, która przed nim stoi. Taki stan

nieświadomości osiągnie on wtedy tylko, gdy będąc całkowicie pustym,

wyzbytym własnego ja, stanie się jednym z doskonaleniem swej sprawności

technicznej, Co prawda, wchodzą tu też w grę zjawiska z zupełnie innego

poziomu, na który nie sposób wznieść się drogą jakichkolwiek stopniowych

rozłożonych w czasie studiów nad sztuką łucznictwa.

Zen tym przede wszystkim rożni się od innych szkół religijnych, filozoficznych

czy tez mistycznych, ze nie opuszczając ani na chwile sfery życia codziennego

będąc tak praktycznym i konkretnym, ma jednak w sobie cos, co wynosi go

ponad wszelkie plugastwo i niepokoje tego świata.

I tak dochodzimy do punktu, w którym pojawia się związek miedzy

buddyzmem zen a łucznictwem, oraz takimi dziedzinami sztuki, jak szermierka,

układanie bukietów, ceremoniał podawania herbaty, taniec czy sztuki piękne.

Baso (Ma-tsu, zmarły w roku 788) głosił, iż zen to „umysł, na co dzień”.

„Codzienność” umysłu polega po prostu na tym, by „spać, gdyśmy zmęczeni, i

jeść, kiedyśmy głodni Skoro tylko zaczniemy rozważać, rozmyślać i budować

pojęcia, zatraca się pierwotna nieświadomość, wkrada się myśl, i już nie jemy

jedząc ani spiąć nie śpimy Strzała opuszcza wprawdzie cięciwę, lecz nie frunie

wprost ku tarczy, a samej tarczy tez nie ma tam, gdzie tarcza stoi Zaczynamy

snuć rachuby, one zaś zawsze są biedne Całe to przedsięwzięcie, jakim jest

łucznictwo, zbacza na manowce Panujący w umyśle łucznika zamęt w każdym

kierunku, w każdej dziedzinie działalności zdradza swą obecność.

Człowiek to trzcina myśląca, lecz swych największych czynów dokonuje

wtedy, gdy nie rachuje, nie myśli. Latami ćwicząc się w sztuce zapominania o

sobie, należy odzyskać utraconą „dziecięcość Osiągnąwszy ten stan człowiek

myśli, zarazem jednak nie myśląc. Myli tak, jak ulewy spadające z nieba, myśli

tak, jak fale, które ocean toczy, myśli tak, jak gwiazdy, rozjaśniające nocą

niebiosa, myśli tak, jak zielone liście, strzelające z gałązek w kojącym,

wiosennym powiewie W istocie człowiek taki jest tymi ulewami, tym oceanem,

tymi gwiazdami i liśćmi.

Osiągnąwszy taki etap duchowego rozwoju, człowiek staje się artystą życia na

modłę zen Niepotrzebne mu płótno, pędzle ani farby, których używa malarz

Niepotrzebne mu łuk, strzała, tarcza ani inne przedmioty, którymi posługuje się

łucznik Ma on własne kończyny, tułów, głowę i inne części ciała - ważne

narzędzia, przy pomocy, których przejawia się jego „życie na modłę zen" Jego

ręce i nogi to pędzle, a cały wszechświat jest płótnem, na którym człowiek ten

przez siedemdziesiąt, osiemdziesiąt, albo i dziewięćdziesiąt łat odmalowuje swe

życie Powstały w ten sposób obraz nosi miano „historii".

Hoyen z Gosozen (zmarły w roku 1140) powiada „Oto człowiek, który pustkę

przestrzeni przeistacza w kartkę papieru, fale oceanu w kałamarz, a gorę

Sumeru w pędzel, i pisze tych pięć liter so-shi-sai-rai-i 1 Przed takim człowiekiem

rozpościeram moj zag u 2 i składam niski pokłon”.

Ktoś może spyta „Co znaczy to fantastyczne stwierdzenie ? Czemu kogoś, kto

zdolny jest dokonać takiego wyczynu, darzy się najwyższym szacunkiem" Mistrz

zen odrzekłby zapewne Jem, gdy jestem głodny, śpię, gdy jestem zmęczony"

Mistrz, któremu bliska jest przyroda mógłby powiedzieć „Wczoraj było ładnie, a

dziś pada" Mimo to czytelnik może nadal stać wobec nierozwiązanej zagadki

„Gdzie ten łucznik?"

Pan Herngel, filozof niemiecki, który po przyjeździe do Japonii zaczął ćwiczyć się

w łucznictwie, aby zrozumieć zen, opowiada w tej przepięknej, książeczce o

własnych przeżyciach Czytelnikowi, wychowanemu w kulturze zachodniej,

relacja ta przybliży wschodni sposób odczuwania, który często wydawać się

może dziwny, obcy i jakby niedostępny.

Daisetz T. Suzuki

Ipswich, Massachusetts

maj 1953

1 1 W dosłownym przekładzie tych piec liter oznacza „powód, dla którego pierwszy patriarcha nadszedł z

zachodu Temat ten często stosowany bywa jako wątek przewodni mondo. To tak jakby spytano, co w

buddyzmie zen jest najbardziej istotne Z chwilą, gdy to zostanie zrozumiane, zen okazuje się tym oto ciałem.

2 Zagu to jeden z przedmiotów, które stale ma przy sobie mnich praktykujący buddyzm zen. Kłaniając się

Buddzie bądź nauczycielowi, rozpościera on przed sobą zagu.

* * *

Na pierwszy rzut oka zdawać się musi, że zen - jakikolwiek sens czytelnik

nadawałby temu słowu - przez skojarzenie z czymś tak przyziemnym, jak

łucznictwo, nieznośnie się poniża. Choćby czytelnik, gotów do znacznych

ustępstw, przyznał łucznictwu zaszczytne miano „sztuki", to i tak byłby, co

najwyżej skłonny dopatrywać się w owej sztuce sprawności wybitnie sportowej.

Spodziewa się on, zatem doniesień o zdumiewających wyczynach japońskich

sztukmistrzów, mających to szczęście, że mogą polegać na uświęconej czasem,

nieprzerwanej tradycji posługiwania się łukiem i strzałą. Bo też na Dalekim

Wschodzie dopiero od paru pokoleń nowoczesna broń zastąpiła dawne

uzbrojenie, a umiejętność władania nim bynajmniej nie poszła w niepamięć, lecz

nadal się upowszechnia, pielęgnowana w coraz szerszych kręgach

społeczeństwa. Czy zatem nie wolno czytelnikowi spodziewać się opisu

szczególnych sposobów uprawiania łucznictwa jako narodowego sportu

dzisiejszych Japończyków?

Nic mniej trafnego, niż takie oczekiwania. Tradycyjnie pojmowane łucznictwo,

szanowane jako sztuka, czczone jako element narodowego dziedzictwa, nie jest

dla Japończyka sportem, lecz - jakkolwiek niezwykle zrazu to zabrzmi - rytuałem

religijnym. Toteż określenie „sztuka łucznictwa" nie oznacza w jego pojęciu

sprawności sportowej, dającej się lepiej lub gorzej opanować z pomocą ćwiczeń

cielesnych, lecz umiejętność, mającą swe źródło w ćwiczeniach duchowych,

mierzącą w cel duchowy: w zasadzie strzelec mierzy w samego siebie, a jeśli mu

się powiedzie, może nawet siebie samego ugodzić.

Brzmi to z pewnością niejasno. - Co takiego? -spyta czytelnik. - Mamy wiec

uwierzyć, że łucznictwo, niegdyś uprawiane z myślą o walce na śmierć i życie,

nie przetrwało nawet jako sport, lecz przybrało zwyrodniałą postać ćwiczeń

duchowych? Po cóż wiec łuk, strzała i tarcza? Czyż nie kłóci się to z samą ideą

tej starej, męskiej sztuki, czyż nie przeczy rzetelności łucznictwa, w miejsce,

której pojawia się coś mglistego, jeśli nie wręcz fantastycznego?

Warto jednak mieć to na uwadze, że sztukę posługiwania się łukiem i strzałą

zawsze przesycał szczególny duch, którego zatem nie było potrzeby wskrzeszać

w naszych czasach. Obecnie duch ten przejawia się tym bardziej otwarcie i

przekonująco, że nie musi już sprawdzać się w krwawych bojach. Błędem byłoby

sądzić, że tradycyjna technika łucznictwa, niemająca już zastosowania w walce,

służy miłej rozrywce, a zatem stała się rzeczą najzupełniej niewinną. Stanowisko

Wielkiej Doktryny łucznictwa jest tutaj całkowicie przeciwstawne. W myśl

Wielkiej Doktryny łucznictwo nadal jest sprawą życia lub śmierci, ponieważ

łucznik toczy bój z samym sobą - bój, który nie jest lichą namiastką, lecz

podstawą wszelkich walk zewnętrznych, chociażby z fizycznym przeciwnikiem.

Właśnie w starciu łucznika z samym sobą przejawia się tajemna istota tej sztuki.

W jej nauczaniu nie pomija się niczego istotnego, choć odtrąca się cele

utylitarne, którym niegdyś służyła umiejętność toczenia rycerskich bojów.

Każdy, kto w naszych czasach przystępuje do uprawiania tej sztuki, z jej

historycznego rozwoju odnosi wiec te bezsprzeczną korzyść, że wolny jest od

pokusy, aby zamącać własne pojmowanie Wielkiej Doktryny dążeniem do celów

utylitarnych - choćby tajonym przed samym sobą - które mogłoby wręcz

całkowicie uniemożliwić mu jej zrozumienie. Albowiem mistrzowie łucznictwa

wszystkich epok zgodni są, co do tego, że owa sztuka dostępna jest jedynie dla

tych, którzy serce mają „czyste" i którym obce są uboczne dążenia.

Odpowiedź na zadane z tego punktu widzenia pytanie, jak mianowicie

mistrzowie japońscy pojmują ów bój, który łucznik toczy z samym sobą, i jak go

opisują, zabrzmiałaby niesłychanie tajemniczo. Dla nich, bowiem w boju tym

łucznik mierzy w siebie samego - a jednak nie w siebie samego; trafia w siebie

samego - a jednak nie w siebie samego. W ten sposób staje się on jednocześnie

celem i tym, kto celuje, strzelcem i strzałem. Bądź też - by ująć rzecz w słowach

mistrzom najdroższych - łucznik, chcąc nie chcąc, stać się musi niewzruszonym

centrum. I wtedy zdarza się cud ostateczny, cud najwyższego rzędu: sztuka

staje się „sztuką, w której niczego sztuką nie dokażesz", strzelanie przeradza się

w nie-strzelanie, w strzelanie bez luku i strzały. Nauczyciel znów staje się

uczniem, mistrz początkującym, koniec - początkiem, a początek -doskonałością.

Dla ludzi Wschodu te tajemnicze formuły brzmią przejrzyście, jak wszystkim

znajome prawdy, nas jednak wprawiają one w zupełne osłupienie. Musimy,

zatem głębiej wniknąć w te kwestie. Od dość dawna nie jest tajemnicą - nawet

dla nas, Europejczyków - że wszelka sztuka w Japonii czerpie swą wewnętrzną

formę ze wspólnego dla wszystkich sztuk korzenia, którym jest buddyzm.

Dotyczy to zarówno sztuki łucznictwa, jak malarstwa, teatru nie mniej niż

ceremoniału podawania herbaty, sztuki układania bukietów czy szermierki.

Uprawiając którąkolwiek z tych dyscyplin, należy przeżywać ją na sposób

duchowy. Każda z nich po swojemu kultywuje te właśnie postawę, która - będąc

w swej najwznioślejszej postaci typową dla buddyzmu - określa naturę,

człowieka pokroju kapłańskiego. Nie mam tu na myśli buddyzmu w zwykłym

tego słowa znaczeniu, ani też nie zajmuje się wybitnie spekulatywną jego formą,

którą - dzięki rzekomo przystępnej literaturze - jako jedyną odmianę buddyzmu

znamy w Europie, a nawet chełpimy się jej rozumieniem. Mówię o buddyzmie,

dhyana, znanym w Japonii pod nazwą „zen", niepolegającym bynajmniej na

spekulacji, lecz na bezpośrednim doświadczeniu tego, co jako bezgraniczne tło

istnienia nie daje się pojąć drogą intelektualną, nie poddaje się zrozumieniu ani

interpretacji nawet po najbardziej jednoznacznych i niepodważalnych

przeżyciach: jest to coś, co wiedzieć można tylko bezwiednie. Takie właśnie,

rozstrzygające przeżycia mając na widoku, buddyzm zen wytyczył ścieżki, na

których dziewki metodycznemu zagłębianiu się w samym sobie odnaleźć można

sięgającą samych podstaw duszy świadomość nienazywalnej bezpodstawności i

bez właściwości Więcej: można się z tą świadomością zjednoczyć. Wyrażając się

bardzo oględnie - a tym samym być może wprowadzając czytelnika w błąd -

powiem, że w przypadku łucznictwa znaczy to, iż ćwiczenia duchowe, będące

jedynym sposobem, dzięki któremu technika łucznicza stać się może sztuką (a

jeśli wszystko dobrze pójdzie, udoskonali się, by przerodzić się w „sztukę, w

której niczego sztuką nie dokażesz") są ćwiczeniami mistycznymi. Łucznictwo w

żadnym razie nie może wiec zasadzać się na jakichkolwiek sukcesach

zewnętrznych, osiąganych z pomocą łuku i strzały, lecz polega na osiągnięciach

wewnętrznych, sam na sam z sobą. Łuk i strzała stwarzają pretekst dla czegoś,

co równie dobrze mogłoby się zdarzyć bez nich. Są one jedynie środkiem,

prowadzącym do celu, a nie samym celem; jedynie pomocami, ułatwiającymi

wykonanie ostatniego, rozstrzygającego skoku.

Byłoby, zatem rzeczą ze wszechmiar pożądaną, aby czytelnik zyskał dostęp

do wykładów buddystów zen, ułatwiających zrozumienie. Tekstów takich w

istocie nie brakuje. W książce Essays in Zen Buddhism D.T. Suzuki przekonująco

dowodzi, iż kultura japońska ściśle wiąże się z buddyzmem zen; że japońska

sztuka, postawa duchowa samuraja, japoński styl życia, moralne, estetyczne, a

E. Herringel - Zen W Sztuce Lucznictwa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: