TARCZA KANADYJSKA
Obszar fizycznogeograficzny określony mianem Tarczy Kanadyjskiejpokrywa się z zasięgiem wielkiej jednostki tektonicznej występującejw północno-wschodniej części Ameryki Północnej. Jej granice wyznaczaRzeka Sw. Wawrzyńca, jeziora Huron, Górne, Winnipeg, Athabaska, Wiel-kie Jezioro Niewolnicze i Wielkie Jezioro Niedźwiedzie. Wzdłuż tej liniiskały krystaliczne prekambru zapadają się w głąb pod poziomo leżąceutwory paleozolczne. tworzące na granicy z tarczą krystaliczną krawędźerozyjną, tzw. glint. Krawędź ta zatrzymuje wody płynące z północy, comiędzy innymi uwarunkowało powstanie Wielkich Jezior Ameryki Pół-nocnej.
Podłoże Tarczy Kanadyjskiej zbudowane jest z utworów archaikui proterozoiku (algonku), składających się głównie ze zmetamorfizowa-nych skał wylewnych i tufów wulkanicznych oraz klastycznych skał osa-dowych zawierających znaczne ilości rud żelaza. Utwory te poprzecina-ne są intruzjami magmowymi, z którymi związane są złoża miedzi i kru-szców metali. Skały prekambryjskie zostały silnie pofałdowane, a po-wstałe wówczas orogeny uległy zupełnemu zrównaniu. Stąd obszar tar-czy jest przykładem pełnej peneplenizacji kratonu o prekambryjskiejkonsolidacji.
Powierzchnia starej penepleny uległa nieznacznym przeobrażeniomw okresie plejstoceńskim. Narastające wówczas czasze lodowe z ośrod-kami na Półwyspie Labradorskim i w zachodniej części Zatoki Hudsonaprzejawiały tu swoją działalność egzaracyjną i dalej na południu dzia-łalność akumulacyjną. Działalność egzaracyjną zmierzała do niszczenia
krystalicznego podłoża, tworzenia mis, wyglądów lodowcowych i muto-nów, zaś działalność akumulacyjna osadzania pokryw akumulacyjnych.W wyniku tej działalności powstała świeża glacjalna rzeźba egzaracyjna
i akumulacyjna lądolodów i wód roztopowych, spływających z topnieją-cych lodowców.
Rzeźba typu egzaracyjnego występuje głównie na PółwyspieLabradorskim. Jest to obszar speneplenizowany, wydźwigniętyśrednio do wysokości 500 m i przeobrażony przez lodowce. Mimo znacz-nego wypiętrzenia wyżynna część półwyspu jest słabo porozcinana przezrzeki. Na powierzchni występują formy typu egzaracyjnego i rzadziejspotykane formy akumulacyjne, jak wały morenowe, ozy i sandry. Naj-wyższe wzniesienia na półwyspie osiągają 1128 m w części środkoweji 1676 m m.p.m. w górach Torngat, w części północno-wschodniej. W częściśrodkowej występują liczne jeziora, z których biorą początek rzeki Ha-milton i Moisie. Skupisko jezior tworzy typowy krajobraz pojezierny.Rzeki półwyspu są krótkie, płyną promieniście w głębokich dolinach. Wprofilu podłużnym rzek występują liczne progi i wodospady. Wybrzeżepółwyspu jest urozmaicone, rozcięte zatokami i fiordami. W północnejczęści na północ od niziny rzeki Leaf, znajduje się drugorzędny — pół-wysep Ungava.
Od północy Labrador posiada klimat polarny, dalej subpolarny iumiarkowany chłodny. Średnia temperatura stycznia wynosi od —29°Cna północy, do —l 5° C na południowym wschodzie, lipca od 7°— na pół-nocy do 15° C na południowym zachodzie. Na wschodnie wybrzeża pół-wyspu działa ochładzająco Prąd Labradiorski. Roczna suma opadów atmo-sferycznych wynosi tu od 500 mm na północnym zachodzie do 1000 mmna południowym wschodzie. Na północy panuje bezdrzewna tundra ark-tyczna, która ku południowi przechodzi w lasotundrę, a następnie lasysubarktyczne i lasy borealne ze świerkiem, jodłą balsamiczną i brzozą.
Do głównych bogactw mineralnych Labradoru należą rudy żelaza,niklu i .miedzi. Złoża rud żelaza należą do jednych z najbogatszych wAmeryce Północnej.
Na zachód od nasady Półwyspu Labradorskiego aż po rzekę Albanyrozciąga się równina zastoiskowa, tzw. Ciay Belt, zbudowana napowierzchni z iłów zastoiskowych, jakie wypełniały dno dawnego zasto-iska Ojibway. Równina nachylona jest z południa ku północy, w 'stronęZatoki Jamesa, stanowiącej południowe przedłużenie Zatoki Hudsona.Nad zatoką zalegają późnoczwartorzędowe osady morskie. Powierzchniarówniny zastoiskowej jest płaska, sporadycznie urozmaicona wzgórzamimorenowymi i wzniesieniami, zbudowanymi z utworów krystalicznegopodłoża, wydostającymi się na powierzchnię spod iłów zastoiskowych.Miejscami na powierzchni równina jest zabagniona. Na iłach wytworzyłysię gleby z dużą zawartością związków próchnicznych, jednakże urodzaj-ność ich jest obniżona przez powolną mineralizację substancji organicznych
w surowych warunkach klimatycznych. Średnia temperatura stycz-nia na tym obszarze wynosi około —18°C, lipca +17°C. Znaczna rocznaamplituda temperatury powietrza świadczy o kontynentalizmie klimatu.Suma rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 700 mm, przyczym opady przeważają latem. Prowincja ta znana jest z występowania
licznych złóż metali kolorowych i szlachetnych. W okolicy Timmins i On-tario występują złoża złota i srebra, w rejonie Norandy i Quebec wystę-pują kruszce miedzi, złota i cynku.
Urozmaicony krajobraz posiada południowa część Tarczy Kanadyj-skiej, położona u wybrzeży Jeziora Górnego, H uroń i Ontario. Płytakrystaliczna przykryta jest tu utworami lodowcowymi, które uwarunko-wały rozwój rzeźby powierzchni. Między wzniesieniami występują natym terenie tysiące jezior polodowcowych połączonych systemami rzecz-nymi. Największe skupiska jezior występują na północ od rzeki Ottawy.Na utworach polodowcowych rozwinęły się gleby bielicowe, porośnięteprzez lasy mieszane. Liczne bogactwa mineralne w rejonie Sudburyzwiązane są z intruzją norytów i mineralizacją sąsiednich skał. Wystę-pują tu jedne z większych na świecie złóż niklu, platyny i palladu. Nawybrzeżu Jeziora Górnego zalegają olbrzymie złoża rud żelaza, srebrai miedzi.
Na zachód od rzeki Albany rozciąga się obszar równin pojeziernych,nazywanych regionem Nelson-Patricia. Ciągnie isię on po je-zioro Winnipeg i rzekę Nelson uchodzącą do Zatoki Hudsona. Prowincjata obejmuje tereny polodowcowe z formami akumulacji lodowcoweji fluwioglacjalnej oraz mnóstwem jezior polodowcowych. Spod płytkiejpokrywy osadów polodowcowych wyłania się miejscami stare podłożekrystaliczne. Najwyższe wzniesienia równiny polodowcowej występująmiędzy obniżeniem z wielkimi jeziorami, a zachodnimi wybrzeżami Za-toki Hudsona. Wzdłuż tych wzniesień biegnie dział wodny między rze-kami spływającymi do jezior i Zatoki Hudsona. W obniżeniach wystę-pują rozległe obszary podmokłe.
Południowa część równiny posiada klimat umiarkowany ciepły, wy-bitnie kontynentalny i suchy, ku północy przechodzący w chłodniejszyi subpolarny. Na obszarach tych dominują lasy iglaste i częściowo nadZatoką Hudsona roślinność tundrowa.
Z surowców mineralnych występują złoża cynku, złota i rudy metalikolorowych.
Podobny charakter mają równiny polodowcowe sięgające po MorzeBeauforta i cieśniny Archipelagu Arktycznego. Jest to rozległy obszarpojezierzy, zbudowany 'na powierzchni z utworów polodowcowych. Kli-mat jest tu surowy, na południu umiarkowany chłodny z cechami kon-tynentalizmu, na północy subpolarny i polarny. Obszar równin porastająlasy tajgi kanadyjskiej i roślinność tundrowa.
W rejonie Wielkiego Jeziora Niewolniczego występują złoża złota,cynku oraz największe na świecie zasoby radu i uranu, zawierające kru-szce srebra, miedzi i niklu. Złoża rudy żelaza i metali kolorowych wy-stępują w okolicach jeziora Athabaska.
Maciejka2761