Pacyfikacja Żydów w Leżajsku.pdf

Pacyfikacja Żydów w Leżajsku

DROGI CZYTELNIKU

Z Leżajskiem związany jestem od kilkunastu pokoleń przeto jest mi on szczególnie

bliski. W czasie pacyfikacji miasta w 1943 r. miałem piętnaście lat. W różnych

okolicznościach i z wielu przyczyn musiałem być świadkiem szeregu jej epizodów.

Niektóre z nich pamiętam jak gdyby miały miejsce kilka lat temu. Do dziś mam przed

oczyma sceny wydarzeń, których się nie zapomina, a wśród nich: zwłoki

najbliższych sąsiadów tj. Antoniny Czajki i Stanisławy Markiewicz zastrzelonych

pod własnymi domami, mieszkańców miasta zaaresztowanych i prowadzonych do

sądu w konwojach, patrol żandarmów idących od sąsiada do sąsiada z

nieznanymi zamiarami, Wawrzyńca Kozyrę wiozącego na ręcznym wózku

"biedce" zwłoki zamordowanego syna Mieczysława, przewóz furmankami zwłok

osób pomordowanych i końcowe fragmenty ich grzebania na cmentarzu, miejsce

egzekucji po zabraniu rozstrzelanych z kałużami krwi rozdeptanej butami, rocznicowe

uroczystości na miejscu straceń itp.

Dotychczas ukazało się niewiele publikacji na temat pacyfikacji, a w wielu z

nich znajduje się szereg błędów w odniesieniu do faktów, czasu i nazwisk. To

stało się początkiem chęci poznania i opisania prawdy o najtragiczniejszym

zdarzeniu naszego miasta w okresie okupacji.

Może właśnie ta proponowana Tobie Czytelniku forma opracowania, pozwoli Ci

poznać i zrozumieć przyczyny powielania wśród społeczeństwa często sprzecznych

wiadomości.

Jeżeli w opisie tych zdarzeń nie udało mi się ustrzec przed drobnymi omyłkami czy

błędami to zapewniam, że nie uczyniłem tego świadomie.

Wszystkich zawiedzonych, którzy nie "zdobędą" niniejszego opracowania

serdecznie przepraszam. Nakład wydania jest skromny bo tylko na miarę moich

możliwości.

PO PIĘĆDZIESIĘCIOLECIU

Każdego roku, w ostatnich dniach maja, wykruszeni czasem nieliczni mieszkańcy

Leżajska, głównie wśród starszego pokolenia, powracają pamięcią do tamtego dnia.

W scenerii młodej, rozbudzonej wiosną przyrody, w tragizmie ciężkich, okupacyjnych

dni, dokonał się kolejny akt terroru i przemocy na mieszkańcach leżajskiej ziemi.

Od stuleci "upodobały" ją sobie losy historii do pozostawiania trwałych śladów

zgliszcz, krwi, cierpienia i ofiar.

Nieubłagany czas wykrusza świadków. Zaciera w ich pamięci fakty zdarzeń, ale

spotyka się i takich, którzy nieświadomie a może z premedytacją a może i celowo

przypisują sobie przeżycia, które tylko w ich mniemaniu pozwoliły im otrzeć się o

konspirację, społeczne zaangażowanie i bohaterstwo. W różnych publikacjach

spotkałem relacje i zeznania świadków, które po rozpoznaniu i konfrontacji

muszą być odrzucone jako niezgodne z prawdą. Niektórzy z nich obrażają się

kiedy udowadnia im się, że są w błędzie, a szczególnie wtedy kiedy maleje

możliwość eksponowania ich czynów. Gorzka to prawda, że zawsze byli

bohaterowie bez bohaterstwa, ale za to z orderami na wypiętych piersiach.

Prawda nie zawsze docierała do naszej wiadomości i świadomości.

Najczęściej zwykliśmy pomijać milczeniem to wszystko co nam w pewnych

okolicznościach i sytuacjach jest niewygodne.

Pacyfikacja była dziełem jednostek policji i wojska niemieckiego, które miały za

zadanie zrealizować nakreślone cele polityczne, a także zastraszyć i sterroryzować

społeczeństwo polskie. Niestety w wykonaniu tego zadania swój udział mieli też

nieliczni ludzie z galerii miejscowych, małych przestępców wojennych. Wykazywali

oni w swym działaniu wiele inicjatywy i gorliwości bez której trudne byłoby

wykonanie tak wielkiej zbrodni. Ale współpraca z okupantem to także udział w

komisjach kontygentowych, kwalifikacji do służby w "Junakach" (Baudienscie) i

do robót przymusowych, likwidacja i wyprzedaż sklepów pożydowskich itp.

W pacyfikacji zginęli nie tylko członkowie podziemia w wyniku zdrady ale i

wielu innych z osobistych porachunków i donosów wszelkich mętów, które

znalazły wspólny język z okupantem. Starsze pokolenie pamięta ich twarze,

nazwiska i zdarzenia z ich udziałem.

W karty historii miasta zostały wpisane fakty. Zapewne jest to nieprzyjemne dla

najbliższych, że ojciec, brat czy ktoś z rodziny z najniższych pobudek stał się zdrajcą

własnego narodu i tylko los szczęścia, a może zawahanie sprawiły, że uniknęli

hańbiącego lecz sprawiedliwego wyroku. Ale prawdy tej nikt nie może zmienić. Tak jak

nie można zmienić faktu, że współczesna nasza tragedia rozegrała się u stóp

wzniesienia, które przed laty wybrali nasi pradziadowie na miejsce, na którym miało

powstać nowe miasto, a jego mieszkańcy mieli istnieć i żyć w szczęściu i spokoju.

Jeszcze w okresie międzywojennym, ze szczytu wzniesienia można było ujrzeć

wieże kościoła, bazylikę, kopułę cerkwi i dachy bożnic. Ten mariaż kościelno-

cerkiewno-bożniczy łączący przez wiele lat na różnych płaszczyznach wszystkich

mieszkańców, potrafił nagle przemienić się w konflikt i nienawiść. Stało się to między

innymi za sprawą działania "ludzi" którzy na wieki przeklętymi zostali przez ich ofiary.

Lecą lata, siwieją głowy i rokrocznie coraz mniej uroczyście i coraz mniej świadków

tamtych zdarzeń uczestniczy w rocznicowych obchodach. Jeszcze parę lat i

wspominać będą ten epizod z historii leżajszczyzny tak jak my wspominamy dawne

najazdy Tatarów, klęski pomorów i powstań przed dawnymi laty.

Wśród wielu paradoksów naszego życia jeden skłania do refleksji. Po tych samych

leżajskich ulicach udając, że nic o sobie nie wiedzą, chodzą wnukowie ofiar i

prześladowców.

WOJNA I OKUPACJA

Zapewne nikt z mieszkańców Leżajska nie przewidywał, że zbliżająca się wojna w 1939r.

będzie tak okrutna w swej formie, że śmiertelnym wrogiem może być też sąsiad, kolega z

ławy szkolnej lub znajomy.

Być może, że najbliższymi prawdy, w swych przewidywaniach byli leżajscy Żydzi

bowiem pierwszego września, w piątkowy wieczór szabatowych modłów, grozę

rozpoczętej wojny potęgował wydający się z miejscowych synagog krzyk nie do opisania i

lament córek i synów ich narodu, który już poznał smak hitlerowskich pogromów, a czego

sami doświadczyć mieli już za kilka dni.

Wkrótce nad miastem ukazały się nieprzyjacielskie samoloty, zwiastuny zła. Byli też

pierwsi zabici i ranni. Dramat potęgowały fale cywilnych uciekinierów będących w

chaotycznej i tragicznej wędrówce do "nikąd", a także oddziały polskiego żołnierza

podążającego w przeciwnym kierunku prawdopodobnego frontu. Trzeba było uświadomić

sobie, że "stało się".

W samych działaniach wojennych 1939r. miasto nie poniosło jeszcze zbyt wielkich strat.

Zanotowano nieliczne ofiary nalotów bombowych wśród mieszkańców i niewielkie zniszczenia

domostw. Na czas nalotów, dziwnym zbiegiem okoliczności, malał przepływ

uchodźców i wycofujących się wojsk, co zmniejszało zainteresowanie lotnictwa

nieprzyjacielskiego, a zamierzone i przeprowadzone naloty były ku szczęściu

mieszkańców i miasta mało skuteczne. Próba przygotowanej przez nasze wojsko

czasowej obrony przeprawy przez most na Sanie w Starym Mieście mogła mieć dla

miasta fatalne skutki. Prawidłowa ocena dowództwa o minimalnych szansach

powodzenia przeprawy i podjęta decyzja o opuszczeniu miasta bez walki,

spowodowała uchronienie go od totalnego zniszczenia.

Wszelkimi drogami, w tumanach opadającego kurzu, wśród szpalerów popielatych

przydrożnych drzew, w przepięknej słonecznej i upalnej pogodzie, w kierunku

Sanu, za cofającą się naszą armią, jechali lub szli żołnierze w obcych mundurach,

mówiący obcym językiem. Byli już znienawidzeni, choć czasem stwarzali pozory

zwycięzców szanujących pokonanych.

Na miejskiej tablicy ogłoszeniowej przy ulicy Rzeszowskiej, powitał ich w całej

okazałej krasie, budzący w narodzie tyle nadziei, wymowny w szacie graficznej

afisz. Jego treść "Silni -Zwarci - Gotowi" w zaistniałej sytuacji była już tylko

testamentem do spełnienia przez następne pokolenia. W tym zgiełku tragicznych

odczuć i skojarzeń dla nas Polaków, dziwnym i niezrozumiałym był przypadek kiedy

sąsiad czy znajomy radował się na widok obcego munduru. Nagle zapominał polskiej

mowy bełkocząc coś nieopanowanym niemieckim lub ukraińskim językiem. Później

wszystko stało się zrozumiałe.

Niemiecka okupacja rozpoczęła się w Leżajsku w środę, 13 września 1939r. Od

wczesnych godzin rannych, za ostatnimi wycofującymi się za linię Sanu żołnierzami

Armii "Kraków" do miasta wjechały zmotoryzowane oddziały wojsk niemieckich.

Natychmiast ujawniła swą działalność, miejscowa V Kolumna. Już 15 września,

oficjalną delegację armii niemieckiej z pierwszym Komendantem Miasta przyjął

wraz z miejscowymi Volksdeutscherami w Zarządzie Miasta, ubrany w mundur

członka SA, inż. Weissbrott. Od 1939r. zatrudniony był w Leżajsku przez władze

wojewódzkie, w charakterze geodety jako człowiek godny zaufania i szacunku. Do

współpracy przystąpili także niektórzy Ukraińcy.

W wyniku nowego podziału administracyjnego Generalnego Gubernatorstwa, Leżajsk

znalazł się w starostwie jarosławskim. Przez powstałą w Jarosławiu placówkę Gestapo

przeszło później wielu leżajszczan zanim trafili do więzień, obozów

koncentracyjnych lub miejsc straceń. Miejscowy posterunek żandarmerii niemieckiej

policji granatowej i ukraińskiej mający siedzibę w budynku sądu, przez całą okupację

terroryzował mieszkańców. Stałymi gośćmi tej placówki byli znani z okrucieństwa

jarosławscy gestapowcy.

Jako pierwsi skutków okupacji doświadczyli leżajscy Żydzi. 15 września spłonęły bożnice. W

pierwszych dniach października poza linią demarkacyjną, przebiegającą 11 km od

miasta, wypędzono większość ludności żydowskiej. Ta, która pozostała w mieście i ta

która po wypędzeniu powróciła do miasta, stała się obiektem prześladowań. Praktycznie, z

nielicznymi wyjątkami została wymordowana. Ostatnich dwóch Zeibli, zamieszkałych przy

Placu Szkolnym zastrzelono późną wiosną 1944 r. Znaleziono ich na strychu sąsiedzkiego

pożydowskiego domu zamienionego na magazyn soli, w którym ukrywali się po ucieczce

z obozu pracy w Stalowej Woli.

3 listopada 1939r. przed rocznicowym świętem niepodległości, rozpoczęły się

aresztowania Polaków. Wśród nich znaleźli się nauczyciele szkół średnich i podstawowych.

Była to pierwsza akcja mająca na celu zastraszenie ludności. Wprowadzono obowiązek

okresowego meldowania się na Komendzie Miasta wszystkich oficerów i podoficerów byłej

armii polskiej. Przez całą okupację zmuszano ludność do poniżających prac i wywożono na

roboty przymusowe do Niemiec. Obowiązywał głodowy system kartkowy. Na kontyngent

zabierano praktycznie wszystko. Ograniczono szkolnictwo bez podręczników.

Aresztowania połączone z torturowaniem, rozstrzeliwania, stały się już rzeczą codzienną

w życiu mieszkańców.

Najtragiczniejszym dla ludności polskiej był piątek, 28 maja 1943 roku. Sama nazwa

represji "pacyfikacja" jest jednoznacznym określeniem przeprowadzonych działań, bez

względu na ilość ofiar, była działaniem przeciwko narodowi polskiemu, przeciwko

mieszkańcom zaangażowanym w działalność konspiracyjną.

Leżajsk od pierwszych dni okupacji stał się terenem konspiracyjnej,

antyhitlerowskiej działalności. W późniejszym okresie, w najbliższej okolicy,

zbrojne oddziały partyzanckie bardzo niepokoiły okupacyjne władze. Pierwsze

ślady zorganizowanej konspiracji, to miesiąc listopad lub grudzień 1939r. Pierwszą

prasę podziemną przywoził i kolportował Adam Rycek-Koszacki. Po aresztowaniu,

świadom grożącego mu niebezpieczeństwa zdecydował się na zażycie stale

noszonej trucizny. Taki był koniec, nieznanego bliżej ogółowi, pierwszego żołnierza

leżajskiego podziemia.

Dziś, z perspektywy kilkudziesięciu lat można wyraźniej ocenić jak trudna była to

działalność w skomplikowanej sytuacji narodowościowej, bowiem w Leżajsku

społeczeństwo podzielone było na cztery grupy, tj.: Polaków, Żydów, Ukraińców i

Niemców z mieszanymi małżeństwami. Dokładne rozeznanie środowiska było

zarówno utrudnieniem jak i ułatwieniem tak dla obrony jak i dla akcji represyjnych.

Z polskiej grupy narodowościowej poza nawias społeczny zostali wyrzuceni wszyscy,

ci którzy znaleźli się wśród szpicli, konfidentów, prostytutek itp. Nie ponieśli oni

zasłużonej kary bo czym było ogolenie kilku głów „panienek" lub zbicie kilku tyłków i

likwidacja jednego agenta Kazimierza Trybki.

Dla sprawiedliwej i rzeczowej oceny tego okresu, aby nie uczynić nikomu krzywdy,

koniecznym jest stwierdzenie o nieszkodliwej postawie wobec ludności polskiej kilku

Ukraińców i Niemców.

PACYFIKACJA

Ciąg pewnych wydarzeń poprzedzających pacyfikację Leżajska był powodem

różnych domysłów społeczeństwa, sztabowych narad okupanta i prawdopodobnie

władz konspiracyjnych.

Niewtajemniczeni byli autorami najprzedziwniejszych komentarzy. Okupant po stracie

swego współpracownika K. Trybki, uaktywnił służby wywiadowcze i skutecznym

uderzeniem chciał zlikwidować powstałe zagrożenie. Konspiracja, po złudnym

zwycięstwie jakim była likwidacja kolaboranta zapłaciła najwyższą cenę.

Jakiekolwiek usprawiedliwienia czy krytyki są dziś zbyteczne. Pozostaje natomiast

wiele pytań a wśród nich: jak oceni historia konspiracyjną działalność leżajskiego

dowództwa AK zaaresztowanego w najprostszy sposób. Zostali przecież

zaskoczeni przez okupanta we własnych domach.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: