HISTORIA ANGLII

Henryk Zins

POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

NA ZACHODNICH krańcach Europy rozciąga się archipelag obejmujący cały szereg wysp i wysepek różnej wielkości, zwany Wyspami Brytyjskimi. Największa z nich, Wielka Brytania, obejmuje ok. 220 tyś. km2 powierzchni. Druga co do wielkości i znaczenia, Irlandia, jest prawie trzykrotnie mniejsza. Obie wyspy są oddzielone od siebie Morzem Irlandzkim, od kontynentu europejskiego zaś oddziela Wielką Brytanię Cieś­nina Kaletańska, licząca w najwęższym miejscu zaledwie 32 km szerokości. Patrząc w pogodny dzień z kredowych wzgórz przylądka Gris Nez we Francji można wyraźnie zobaczyć gołym okiem białe kredowe skały na wybrzeżu Anglii. Skałom tym zawdzięcza wyspa swoją starą nazwę Albionu (od łac. albus = biały).

Anglia stanowi największą część Wielkiej Brytanii i liczy dzisiaj 130 tyś. km2. Zajmuje południową i środkową część wyspy, granicząc od północy ze Szkocją, od zachodu zaś z Walią. Geograficzne granice Anglii ulegały w ciągu wieków bardzo niewielkim zmianom, zwłaszcza od czasów rzymskich, kiedy wyraźnie ukształtowało się pogranicze angielsko-szkockie. Polityczna ekspansja Anglii na obszarze Wysp Brytyjskich nie przekreśliła całkowicie odrębności głównych składowych ich części; Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii.,

Wyspiarskie położenie Anglii opodal wybrzeży kontynentu europejskiego, a później — od czasu wielkich odkryć geograficznych — pomiędzy Starym a Nowym Światem, stanowi jeden z bardzo istotnych czynników w jej dziejach. Tłumaczy w niemałym stopniu jej rozwój historyczny, wyjaśnia niektóre cechy angielskiego życia politycznego, ma związek z zajęciami i obyczajami miesz­kańców tego kraju, ich psychiką i kulturą. Bariera wodna stanowiła, zwłaszcza od XI w., od czasu okrzepnięcia zjednoczonego państwa angielskiego, poważną zaporę przed najazdami. Cieśnina Kaletańska była dość szeroka do obrony i zapewnienia bezpieczeństwa (nawet jeszcze w II wojnie światowej), ale dość wąska zarazem, by nie utrudniać kontaktów gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od czasu pamiętnej bitwy pod Hastings w 1066 r. wyspiarskie położenie Anglii w walnym stopniu przyczyniło się do tego, że nie udało się obcym siłom zagrozić ojczyźnie Szekspira nie tylko w okresie ekspansji Hiszpa­nii pod koniec XVI w. czy Napoleona na przełomie XVIII i XIX w., ale również w czasie obu ostatnich wojen światowych.

Wyspiarskie położenie Anglii przyczyniło się również, pośrednio, do wy­tworzenia wielu odrębności w charakterze cywilizacji brytyjskiej. Oddziałało też w sposób szczególny na mentalność mieszkańców, wytwarzając u nich poczucie pewnej odrębności wobec europejskiego kontynentu. Terytorialna izolacja Wielkiej Brytanii wpłynęła również na kierunek jej polityki zagranicznej, określanej nieraz nazwą „wspaniałego odosobnienia" (splendid isolation). Wspólne dla większości Europy idee polityczne, społeczne czy prądy kulturalne docho­dziły z kontynentu do Anglii z pewnym opóźnieniem, były dłużej na wyspie asymilowane, przybierając tam najczęściej swój własny, oryginalny kształt.

Pod względem warunków naturalnych Wyspy Brytyjskie są integralną częś­cią Europy i stosunkowo niedawno — w skali geologicznej — były jeszcze połączone ze sobą i z kontynentem europejskim. Zanim Wyspy Brytyjskie oddzieliły się od kontynentu, pokrywał je lodowiec, sięgający miejscami na południe aż do Tamizy. Przemodelował on doliny rzeczne, pozostawił po sobie ślady w postaci jezior, moren i zagłębień polodowcowych, głazów narzutowych itp., które urozmaicają krajobraz Anglii północnej i Szkocji.

Oddzielenie się Wysp Brytyjskich nastąpiło wskutek obniżania się lądu w czwartorzędzie w wyniku powolnego procesu, który trwał przez wiele tysięcy lat. Zanim to jeszcze nastąpiło, przybyli do Anglii pomostem lądowym pierwsi jej mieszkańcy w ślad za ustępującym na północ lodowcem. Wraz z nimi posuwała się na północ flora i fauna identyczna z tą, która jest charakterysty­czna dla Europy północnej.

Nie tylko świat zwierzęcy i roślinny, ale przede wszystkim budowa geologi­czna i rzeźba Wysp Brytyjskich wykazują wiele zgodności z zachodnią i pół­nocną częścią naszego kontynentu. Góry w północnej części Wielkiej Brytanii i Irlandii są zbudowane ze skał tego samego wieku i mają ten sam kierunek fałdowań, co góry Norwegii, a Orkady i Szetlandy, grupy wysepek położonych opodal wybrzeży Szkocji, stanowią resztki obszaru górzystego, który kiedyś łączył obszar Skandynawii ze Szkocją. Wyraźna ciągłość i podobieństwo występują również w budowie geologicznej wybrzeży południowoangielskich i francuskich.

Dominującymi formami krajobrazu Wysp Brytyjskich są stare, bezleśne góry średniej wysokości, wyżyny oraz faliste równiny. Obszar Wielkiej Brytanii można podzielić na dwie dosyć różne pod względem rzeźby powierzchni części, przedzielone nieregularną linią biegnącą od ujścia rzeki Exe w Devonshire na południowo-zachodnim wybrzeżu do ujścia rzeki Tees (Tyne) na północnym wschodzie w hrabstwie York. Linia ta oddziela obszary o przewadze gór i wyżyn (Highlands} od terenów niżej położonych, w których dominują równiny (Lowlands). Cechą szczególną rzeźby powierzchni Wielkiej Brytanii są liczne uskoki, pęknięcia i rowy tektoniczne, rozbijające jej obszar na wiele masywów i grzbie­tów górskich oddzielonych od siebie nizinami i kotlinami. Trudno jest znaleźć na świecie drugi kraj, który na tak stosunkowo małym obszarze wykazywałby równie wielką różnorodność budowy geologicznej, rzeźby i użytkowania ziemi, tak częste występowanie obok siebie kontrastujących ze sobą form terenu, obszarów wyżej i niżej położonych. To zewnętrzne zróżnicowanie powierzchni Wielkiej Brytanii jest przyczyną istnienia wielu, często drobnych, regionów naturalnych i ekonomicznych. Podział zaś wyspy na dwie wyraźnie różne części: północno-zachodnią, górzystą, posiadającą gorsze warunki klimatyczne i gor­sze gleby, oraz południowo-wschodnią, równinną, wyjaśnia nie tylko różnice w dziedzinie gospodarczej i społecznej, ale również losy wyspy w okresach najaz­dów i posuwania się fal kolonizacyjnych.

Klimat Wysp Brytyjskich, wybitnie morski, wilgotny, odznaczający się małymi wahaniami temperatury (średnie amplitudy roczne wynoszą dzisiaj zaledwie 8°C na północnym zachodzie i ok. 14° na wschodzie), nie stanowi przeszkody dla wegetacji drzew i lasów. W dawnych wiekach Anglia gęsto była pokryta lasami dębowymi, jesionowymi i bukowymi, które jeszcze na początku XVI w. stanowiły bogactwo kraju. Stopniowo, zwłaszcza od połowy XVI w., m. in. w związku z rozwojem kuźnic, hut i przemysłu stoczniowego, szybko postępujący proces wylesienia doprowadził do tak znacznej deforestacji, że współcześnie areał lasów stanowi zaledwie 5% całego obszaru Wielkiej Brytanii, co jest najmniejszym wskaźnikiem lesistości wśród państw Europy.

Dosyć istotnym elementem angielskiego systemu rzecznego jest lokalizacja głównego działu wodnego. Ponieważ znajduje się on na zachodzie, rzeki angielskie przepływają łagodnie przez znaczne równinne obszary kraju na wschód. Są one spławne na znacznych obszarach i przez wiele wieków odgrywały ważną rolę jako główne szlaki transportu wewnętrznego i komunikacji. W najdawniej­szych czasach rzeki wskazywały obcym przybyszom najdogodniejsze szlaki do najazdów i osadnictwa w Anglii.

Dalszą charakterystyczną cechą krajobrazu Wysp Brytyjskich jest ukształtowanie wybrzeży. Dzięki silnemu rozwojowi linii brzegowej i niezbyt wielkiej powierzchni wyspy linie równej odległości od morza nie przekraczają 120 km. Morze wdziera się głęboko w ląd, tworząc niezliczone zatoki i powodując rozszerzenie lejkowatych ujść rzek (tzw. estuariów), które są dolinami rzecz­nymi zatopionymi wskutek obniżania się lądu. Dzięki wysokim przypływom nawet niewielkie rzeki są w dolnym biegu dostępne dla statków morskich, a porty można budować w znacznej odległości od brzegu, co jeszcze bardziej czyni z morza jeden z zasadniczych elementów życia angielskiego (np. Londyn jest oddalony od brzegu morskiego aż o 64 km, Huli o 32 km itd.). Silnie rozwinięta linia brzegowa Wysp Brytyjskich ma ogromne znaczenie dla ich mieszkańców. Ułatwia kontakt z morzem, które stanowi nie tylko najtańszy środek lokomocji i transportu, ale i obszar eksploatacji zasobów naturalnych, przede wszystkim ryb. Stąd znaczna część mieszkańców Anglii od dawna wiązała swoją egzystencję z morzem, rozwijając rybołówstwo i handel, szukając zarobku i bogactwa na coraz dalszych szlakach morskich, a później oceanicznych, co miało zasadnicze znaczenie dla potęgi mieszkańców Albionu w późniejszych wiekach. Czynnik ten wywarł też wpływ na powstanie w ich charakterze narodowym wielu cech, Jak aktywność, przedsiębiorczość i in., które zwykle wytwarzały się u ludów żyjących w codziennym kontakcie z morzem.

Na jeszcze jeden moment należy zwrócić uwagę przy omawianiu geograficznych podstaw historii Anglii: wpływ odkryć geograficznych na miejsce Anglii w świecie. Aż do czasu wypraw Kolumba i Cabota z końca XV w. Anglia stano­wiła kraniec ówczesnego świata, na który składały się tylko trzy powiązane Morzem Śródziemnym kontynenty: Europa, Afryka Północna i Azja. W staro­żytności i średniowieczu morze to było głównym centrum handlu i cywilizacji. Anglia od czasów zamierzchłych pozostawała wprawdzie w pośrednim kontak­cie z krajami śródziemnomorskimi, jednak położona od nich w dużym oddale­niu nie brała żywszego udziału w rozwoju tej cywilizacji i jej życiu go­spodarczym.

Gospodarcze i polityczne skutki wielkich odkryć z końca XV i początku XVI w. zmieniły w sposób zasadniczy położenie Anglii na mapie świata. Wraz z przesunięciem się głównych ośrodków życia ekonomicznego i politycznego, znad Morza Śródziemnego na północ i północny zachód nad Atlantyk i Morze Północne, stała się ona z dawnego krańca świata jednym z jego głównych centrów. Stworzoną w ten sposób przez odkrycia geograficzne szansę Anglia potrafiła konsekwentnie wykorzystać, zdobywając w czasach nowożytnych pozycję jednego z czołowych mocarstw na świecie.

I. BRYTANIA STAROŻYTNA

NAJAZDY  IBERÓW  I CELTÓW                 

W ŹRÓDŁACH pisanych pojawia się Wielka Brytania najwcześniej w V w. p.n.e. Wielki historyk grecki Herodot wspomniał w połowie tego stulecia o tajemniczych wyspach cyny, Cassiterides, którymi najprawdopodobniej były Wyspy Brytyjskie. Na początku IV w. p.n.e. zwiedził dokładniej Brytanię...