de Lazari - rossiiskaya natsiya.pdf - Rosja - MKTK

Andrzej de Lazari

Jak by tu stworzyć naród „rossijskij”?

Pod koniec grudnia 2008 roku zakończył się projekt TV „Россия”, Instytutu Historii Rosji

Rosyjskiej Akademii Nauk oraz Fundacji „Общественное мнение” („Opinia Społeczna” 1 )

zatytułowany „Imię Rosji – wybór historyczny 2008” 2 . W finałowej rozgrywce do tego

zaszczytnego tytułu 24 września wystartowali: Aleksander Newski, Aleksander II, Fiodor

Dostojewski, Iwan Groźny, Katarzyna II, Dymitr Mendelejew, Piotr I, Aleksander Puszkin,

Piotr Stołypin, Aleksander Suworow oraz Lenin ze Stalinem. Wyboru, z jednej strony,

dokonywało dwunastu nie nazbyt gniewnych ludzi pod przewodnictwem słynnego reŜysera i

aktora Nikity Michałkowa, z drugiej – kto chciał (przez Internet i telefonicznie). W

programach telewizyjnych Aleksandra Newskiego reprezentował pretendent do patriarszego

tronu, metropolita Kirił, Aleksandra II – Andriej Sacharow, dyrektor Instytutu Historii RAN,

Piotra I – Wiktor Czernomyrdin, obecnie ambasador Rosji na Ukrainie, Dymitra Mendelejewa

– Siergiej Kapica, znany uczony fizyk, Aleksandra Suworowa – Siergiej Mironow,

przewodniczący Rady Federacji, wyŜszej izby rosyjskiego parlamentu, Iwana Groźnego –

słynny malarz, Ilja Głazunow, Katarzynę Wielką – Aleksander Tkaczew, gubernator Kraju

Krasnodarskiego, Aleksandra Puszkina – poeta Jurij Kubłanowski, Fiodora Dostojewskiego –

Dmitrij Rogozin, przedstawiciel Rosji przy NATO, Piotra Stołypina – sam Nikita Michałkow,

Lenina – szef rosyjskich komunistów, Gienadij Ziuganow, Stalina zaś – generał Walentin

Wariennikow, bohater Związku Sowieckiego, który przeszedł szlak bojowy od Staliningradu

do Berlina. W tym „zestawie” najbardziej zaskakujące były oczywiście dwa „imiona” Rosji –

Lenin i Stalin.

W latach 80. ubiegłego wieku, gdy Aleksander SołŜenicyn ostrzegał, «czym grozi

Ameryce złe rozumienie Rosji» ( The Mortal Danger: Misconceptions about Soviet Russia

and the Threat to America , «Foreign Affairs», Spring 1980), i udowadniał, Ŝe «komunizm,

jaki jest, kaŜdy widzi, a i tak nie rozumie», zwracając uwagę na rozpowszechnione, błędne

uŜywanie słów «Rosja» zamiast «ZSRS» i «Rosjanie» zamiast «Sowieci», problemu nie

rozumiałem. PrzecieŜ w owym czasie Polakom nie sprawiało juŜ kłopotu rozróŜnianie tego,

co sowieckie, od tego, co rosyjskie. Istniało państwo sowieckie, a w nim m.in. mieszkali sobie

Rosjanie – z rosyjską kulturą, językiem itp. (spośród innych narodowości wyróŜniali się m.in.

tym, Ŝe nie mieli własnej, rosyjskiej partii komunistycznej), i w Polsce umiejętność

rozróŜniania tego, co sowieckie, od tego, co rosyjskie, nie stwarzało jakichkolwiek

problemów językowych i merytorycznych. Dla polskiej inteligencji Bułhakow, OkudŜawa,

Wysocki, nie mówiąc juŜ o SołŜenicynie, byli jednoznacznie Rosjanami, i nikomu do głowy

nie przychodziło, by określać ich mianem twórców sowieckich. Polska inteligencja

współczuła emigrantom rosyjskim, dysydentom, wszystkim niesowieckim, w jej opinii,

pisarzom, poetom... Wróg był jednoznacznie sowiecki, natomiast Rosjanom współczuliśmy.

Co prawda, wcześniej utoŜsamianie «rosyjskości» i «sowieckości» miało w Polsce swoją

historię. W okresie międzywojennym najsilniej odzwierciedliło się w tytule siedmiotomowej

rozprawy Jana Kucharzewskiego Od białego caratu do czerwonego 3 , jednak nawet wówczas

nie było powszechne. W Polsce był silny antysemityzm, który przekładał się na współczucie

Zob. http://www.nameofrussia.ru/

3 J. Kucharzewski, Od białego caratu do czerwonego , t. 1-7, Warszawa 1926–1935, nowe wydanie:

Warszawa 1998-2000.

1 Zob. www.fom.ru/

Rosjanom, znajdującym się «pod okupacją Ŝydobolszewizmu». Fakt ten dobrze obrazują

ówczesne polskie karykatury 4 .

JednakŜe w latach 80. nie mieliśmy juŜ wątpliwości – nikt rozsądny nie poplącze

Rosjanina z „człowiekiem sowieckim”. Nie czynili tego równieŜ moi zachodni koledzy, co

prawda, w większości literaturoznawcy.

Kolejne zdziwienie i niezrozumienie – 1998 rok i rozdział Czy przetrwamy jako Rosjanie?

w SołŜenicynowskiej Rosji w zapaści . Co za pytanie? Polacy ostatecznie zrzucili z siebie

komunistyczne jarzmo i znowu stali się po prostu Polakami, dlaczego więc Rosjanie nie

mieliby zrobić tego samego i stać się Rosjanami – w formie i w treści? Skąd taki pesymizm i

obawy SołŜenicyna?

Oczywiście to ja byłem naiwny i mimo studiów rusycystycznych mało wówczas

rozumiałem. Po raz pierwszy zmuszony byłem powaŜnie zastanowić się nad

SołŜenicynowskim pytaniem «czy przetrwamy jako Rosjanie?» w 2002 roku, gdy

zorganizowałem w Moskwie konferencję o wzajemnych uprzedzeniach Polaków i Rosjan:

«Dusza polska i rosyjska: od Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława

Miłosza i Aleksandra SołŜenicyna» 5 . Przed konferencją zadzwoniono do mnie z Ambasady

RP, zwracając uwagę, Ŝe nazwałem konferencję po rosyjsku niezbyt poprawnie politycznie,

Ŝe zamiast «Польская и русская душа» naleŜało zatytułować ją jakoby «Польская и

российская душа»… Oczywiście nie zgodziłem się, wiedząc, Ŝe kategoria « российская

душа» w powaŜnej literaturze nie występuje («duszą» zajmuję się wyłącznie jako kategorią

ideową w literaturze), a poza tym – nie interesowały mnie uprzedzenia wobec Polski i

Polaków ani narodów syberyjskich, ani kaukaskich itp. Po zakończeniu konferencji,

postanowiliśmy przeprowadzić badania socjologiczne wśród studentów RGGU na temat

uprzedzeń Rosjan wobec Polaków, a rosyjski wykładowca pyta mnie: «A jak ja ci tych Rosjan

z grupy wyłowię, mam ich pytać o narodowość? – Nie wypada!» 6 .

Wtedy dopiero zrozumiałem, na ile sensowne były obawy SołŜenicyna, gdy zastanawiał

się: «Czy przetrwamy jako Rosjanie?». Dziesięć lat temu zaniepokoił się:

«DoŜyliśmy takich czasów, gdy uŜycie słowa „русский” zostało jak gdyby moralnie

zakazane, stało się zuchwałym wyzwaniem: a co to chcemy przez nie „wyrazić”? od kogo

„się odgrodzić”? co z innymi narodowościami? A przecieŜ inne narodowości hołubią własną

toŜsamość bardziej zdecydowanie niŜ my. Dzisiaj – przede wszystkim odgórnie – próbuje się

wpajać nam termin „россияне”. Pole znaczeniowe dla takiego słowa istnieje – odpowiada

niezbędnemu przymiotnikowi „российский”. Nie usłyszy się jednak tego słowa w Ŝadnej

normalnej rozmowie, ono jest martwe. śaden „nierosyjski” obywatel Rosji na pytanie, „kim

jesteś?”, nie odpowie „jestem obywatelem Rosji” („россиянин”), a rzecz jasna powie: jestem

Tatarem, Kałmukiem, Czuwaszem, albo – jestem Rosjaninem („я – русский”), jeŜeli serce

mu podpowiada, Ŝe nim jest. Mgliste „россияне” trafia do nas co najwyŜej w oficjalnych

przekazach oraz w roli określenia przynaleŜności państwowej. Nigdy nie określimy własnej

toŜsamości i nie zrozumiemy samych siebie, jeŜeli zaakceptujemy nieoficjalny zakaz

nazywania siebie Rosjanami „русскими”» ( Rosja w zapaści ).

Minęło dziesięć lat i oto Nikita Michałkow współtworzy i uczestniczy w telewizyjnym

projekcie, który ma zadecydować, kto zostanie «imieniem Rosji» na dziś i na przyszłość, i

Zob. А. де Лазари, О. Рябов, Русские и поляки глазами друг друга. Сатирическая графика ,

Ивановский гос. университет, Иваново 2007; A. de Lazari, O. Riabow, Polacy i Rosjanie we wzajemnej

karykaturze , PISM, Warszawa 2008.

5 Zob. А. де Лазари (ред.), Польская и русская душа: от Адама Мицкевича и Александра Пушкина до

Чеслава Милоша и Александра Солженицына , PISM, Warszawa 2004 (równieŜ w wersji polskiej).

6 Później okazało się, Ŝe Ŝadnych uprzedzeń nie byliśmy w stanie odnotować z bardzo prostej przyczyny –

studenci RGGU nic nie wiedzieli o Polsce i Polakach.

jeśli tłum poprze, gotów jest pogodzić się z faktem, Ŝe ten zaszczytny tytuł otrzyma Stalin.

Wychodzi na to, Ŝe cała wieloletnia walka SołŜenicyna o to, by nie utoŜsamiać sowieckości z

rosyjskością, została przegrana, Ŝe Rosjanie zdradzili SołŜenicyna i samych siebie. Jak oni

mogli przystać na to, by dzisiaj wśród «dwunastu bohaterów Rosji» znaleźli się Stalin z

Leninem 7 ? Jak mieszkańcy Rosji (w tym Rosjanie) mogli tak utoŜsamić rosyjskość z

sowieckością, zapominając o tym, Ŝe komunizm z załoŜenia jest antynarodowy, Ŝe naród i

narodowość są dla niego najwaŜniejszymi wrogami?

Oczywiście rozumiem, po co instytucji Państwa Federacji Rosyjskiej potrzebne jest takie

utoŜsamienie, dlaczego instytucja ta tworzy m.in. ideologiczny projekt « Российская нация :

Купно за едино!» („Rosyjski naród: Wspólnie w imię jedności”) 8 , jednak nie rozumiem,

dlaczego «nowy naród» („российская нация») znowu, jak za czasów sowieckich, tworzony

ma być kosztem Rosjan («русских») i rosyjskości («русскости»).

Polacy po komunizmie takŜe mieli problem z „narodem”. Wybrnęli jednak z niego po

„europejsku” i w naszej Konstytucji pojawił się chwalebny zapis: „my, Naród Polski –

wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”. W Rosji kategoria obywatelskości w europejskim

znaczeniu nigdy nie „działała” z prostego powodu – jednostka nie wykształciła tam w sobie

świadomości prawnej. Dlatego wciąŜ nie Ja-obywatel jest tam najwyŜszą wartością, a My-

kolektyw. W Konstytucji FR wyraŜone to zostało zapisem: „Мы, многонациональный

народ Российской Федерации”. Wcześniej, w czasach sowieckich, był to „советский

народ” (z załoŜenia niby bezklasowy i „ненациональный”), a jeszcze wcześniej – w

romantyzmie czasów Siergieja Uwarowa – „русский народ”. Od czasów romantyzmu

kategoria narodowości ma w Rosji zdecydowaną przewagę nad kategorią obywatelskości,

niezaleŜnie od ideologii, budującej instytucję Państwa w danym okresie historycznym.

PrzecieŜ na zmianę sławnej trój-jedni Uwarowa „prawosławie, samodzierŜawie, narodowość”

przyszła sowiecka „ideowość, partyjność, narodowość”, zachowująca ową kolektywistyczną

kategorię jako podstawę ideologii jednoczącej Państwo. Dzisiejszej władzy, powołującej

najpierw kategorię „многонациональный народ” a teraz „российская нация”, zaleŜy na tym

samym – by w ramach jednego państwa zaistniał jeden naród. Skoro jednak w Rosji

obywateli wciąŜ jeszcze nie ma – podstawą odgórnego, państwowego jednoczenia pozostaje

utopijne w duŜej mierze My-kolektyw, który z „wielonarodowego narodu”

(„многонациональный народ”) miałby przekształcić się w „jednonarodowy”, państwowy

„naród rossijskij ”. Czy to jest moŜliwe? – Zapewne tak, ale pod warunkiem, Ŝe poziom Ŝycia

mieszkańców Rosji będzie w dalszym ciągu rósł, co w obecnym kryzysie finansowym nie jest

takie pewne. Mało tego – przy wzroście poziomu Ŝycia mieszkańcy Rosji mieliby szanse z

czasem „posiąść” obywatelskość. Wiktor Jerofiejew widzi to tak:

„Czego dobrego dokonał Putin w ciągu ośmiu lat swych rządów? Dokąd dąŜy

Miedwiediew? Bez zastanowienia odpowiedziałbym: za ich panowania Rosja otrzymała

unikalną moŜliwość wolnego, prywatnego Ŝycia. Tu kryje się zagadka popularności władzy,

której nie moŜe zrozumieć Zachód. Przy tym wcale nie uwaŜam, Ŝe Putin świadomie postawił

sobie za cel rozwój Ŝycia prywatnego. To raczej Ŝycie prywatne, jak kura z rąk goniącego ją

gospodarza na wsi, wyrwało się z rygorów rosyjskiego państwa i gdacząc ze strachu schowało

się gdzieś w krzakach. JednakŜe stwierdzenie, Ŝe władza machnęła ręką na Ŝycie prywatne,

mówiąc: «Ŝyjcie sobie, jak chcecie, tylko nie przeszkadzajcie mi rządzić», byłoby nie do

końca prawdziwe. Władza postarała się wykorzystać odkrywające się przed Rosjaninem

radości Ŝycia prywatnego nie tylko po to, by oderwać go od polityki, lecz i jako bodziec do

rozwoju państwa. Pozbawiona wyraźnej orientacji ideologicznej, tak charakterystycznej dla

światopoglądu komunistycznego, wielomilionowa armia putinowskich urzędników pracuje

7 Zob. http://www.nameofrussia.ru/

Zob. http://www.rosnation.ru/

dla państwa, rozkręcając na froncie osobistym (w swoim domu i na działce) idee hedonizmu i

rozkoszy. śycie prywatne stało się ich głównym «bonusem». Jednak nie byłoby tego, gdyby

władzy, a przede wszystkim samego prezydenta, nie ciągnęło do tej samej, choć nie w pełni

uświadomionej, filozofii upojenia rozkosznym Ŝyciem. W ten sposób mieszkańcy, urzędnicy i

szczyty władzy powiązane zostały wspólnym celem prywatnego dobrobytu. [...] śycie

prywatne nigdy nie stało się otwartym tematem dla putinowskiego reŜymu. Ogólnikowe

słowa o narodowym dobrobycie charakteryzowały teŜ komunistów – w tym względzie nic się

nie zmieniło. Jednak za komunistów był to czysty frazes. Za Putina Ŝycie prywatne stało się

oficjalnie prywatne. W sferze socjalnej jak gdyby go nie ma, i lepiej w nim nie grzebać, nie

ruszać, gdyŜ w duŜym stopniu zbudowane jest na pieniądzach zarobionych w sposób

wątpliwy moralnie, a jednocześnie jest wszędobylskie. [...] Daję wam wolność Ŝycia

prywatnego – mówi państwo – a wy za to płaćcie mi lojalnością, a jeszcze lepiej –

bezwarunkowym poparciem. I w rzeczy samej: otrzymaliśmy tajemną wolność podziemnego

Ŝycia prywatnego. MoŜemy uczyć nasze dzieci praktycznie wszystkiego, tworzyć z nich

chrześcijan lub buddystów – tymczasem jeszcze sami o tym decydujemy. I wreszcie moŜemy,

w zaleŜności od posiadanych pieniędzy, pojechać albo do Włoch, albo na Wyspy

Wielkanocne. Zapewne właśnie to nazywa się autorytaryzmem z ludzką twarzą ” [...]śycie

prywatne jest ratunkiem dla Rosji. Dzięki niemu, dzięki stopniowemu rozwojowi wartości

rodzinnych, Rosja moŜe wyjść na drogę oświecenia i modernizacji i znaleźć się we

wspólnocie krajów demokratycznych” 9 .

W pełni podzielając poglądy Wiktora Jerofiejewa, jednocześnie buntuję się, Ŝe Rosjanie w

imię owego „Ŝycia prywatnego” ulegają ideologii państwowej i rezygnują ze swojej

„rosyjskości właściwej” („русскости”). Trochę to śmieszne, by Polak pod wpływem

SołŜenicyna prowadził w Polsce utopijną walkę w obronie „rosyjskości”. Tym bardziej, Ŝe

sprawę komplikuje brak moŜliwości leksykalnych rozróŜnienia w języku polskim (i w innych

językach „nierosyjskich”) słów «русский» i «российский», «русский» i «россиянин»,

czego nie da się powiedzieć o słowach «rosyjski» i «sowiecki». A sami Rosjanie mało

pomagają mi w tej walce. Dla większości z nich zwrot «русский россиянин» jest mało

pociągający, jeśli nie bezsensowny. Więcej sensu widzą np. w zwrotach typu «rosyjska

mafia», choć wydawałoby się, Ŝe w niej akurat jest więcej członków innych narodowości niŜ

Rosjan («русских»). Błagałem swoich rosyjskich kolegów, by w tłumaczeniu mojej ksiąŜki o

Dostojewskim 10 obecna była wyłącznie «gleba rosyjska» («русская почва»), a i tak

gdzieniegdzie pojawiła się «российская» (czyli „państwowa”, a nie „narodowa”).

Komu potrzebna jest ta walka? Moim zdaniem – przede wszystkim samym Rosjanom, by i

dla Polaków, i dla Rosjan, i dla całego świata ani Stalin, ani Beria, ani DzierŜyński,

MienŜyński, Jagoda, ani masa innych komunistów nie byli «Rosjanami», gdyŜ w rzeczy

samej Rosjanami nie byli; by na zawsze pozostali beznarodowymi komunistami (!), by za

zbrodnie w Katyniu, Charkowie, za GUŁAG, głód na Ukrainie i w innych miejscach „Kraju

Rad” odpowiedzialność nieśli nie «Moskale», a komuniści. SołŜenicyn po raz kolejny zwrócił

uwagę na ten fakt w kwietniu 2008 roku ( Skłócić bratnie narody??? , «Известия»,

02.04.2008), kto go jednak zrozumiał? Niczego nie pojął Gleb Jakunin, zwracając się do

pisarza z listem otwartym, w którym bezsensownie zrównał go «z politykami z Dumy i z

tymi, co potajemnie czczą Stalina» 11 . Nie zrozumieli SołŜenicyna Lew Ponomariow i

9 W. Jerofiejew, Rosyjska apokalipsa. Próba eschatologii artystycznej , przełoŜył A. de Lazari, „Czytelnik”,

Warszawa 2008, s. 10-16.

10 А. де Лазари, В кругу Фёдора Достоевского. Почвенничество , „Наука”, Москва 2004.

"Злая судьба вовлекла Вас в ряды тех, с кем Вы мужественно и самоотверженно боролись!"

Открытое письмо священника Глеба Якунина Александру Солженицыну , http://portal-

credo.ru/site/?act=news&id=61771

Jewgienij Ichłow, analitycy Ruchu «O prawa człowieka» 12 i wielu innych Rosjan. A przecieŜ

SołŜenicyn udowadniał w swoim wystąpieniu tylko jedno – nie wolno zbrodni

komunistycznych „unaradawiać”, przypisywać ich wyłącznie «Moskalom» i w ten sposób

skłócać Ukraińców z Rosjanami. Wśród komunistów byli równieŜ Ukraińcy. To samo próbuję

udowadniać w Polsce, jednak z przykrością muszę stwierdzić, Ŝe mało kto mnie rozumie, a

winni są temu przede wszystkim ci Rosjanie, którzy nie chcą pozbawić „rosyjskości” Stalina,

Lenina, DzierŜyńskiego, Berię i wielu innych komunistycznych przestępców.

Z mojego punktu widzenia wychodzi na to, Ŝe bycie dzisiaj w Rosji «ruskim» Rosjaninem

jest mało poprawne politycznie. Rosjaninem moŜna być w ParyŜu, Pradze, Berlinie, natomiast

w Rosji lepiej być „mieszkańcem” Rosji lub nawet komunistą i nie wypindrzać się ze swoją

„rosyjskością”. Zdradzili Rosjanie SołŜenicyna! Ale moŜe dzięki temu staną się kiedyś

Europejczykami?

***

Ostateczne rezultaty projektu „Imię Rosji” wyglądają następująco:

Dwunastu „sędziów przysięgłych” (wymienionych przeze mnie wyŜej) wybrało na „Imię

Rosji” Aleksandrów Newskiego i Puszkina. Trzecie miejsce zajął Suworow, czwarte Stołypin.

Stalin z Leninem zajęli miejsca ostatnie. To pocieszające.

Publiczność zagłosowała wszakŜe inaczej. Co prawda pierwsze miejsce zajął równieŜ

Aleksander Newski (524 575 głosów), Stołypin był drugi (523 766; co bardzo pozytywnie

zaskakuje), jednakŜe Stalin trzeci (519 071), Puszkin zaś dopiero czwarty (516 608). Piotr I

zajął miejsce piąte (448 857), Lenin szóste (424 283).

Czy jest moŜliwa demokratyzacja Federacji Rosyjskiej na wzór zachodni w sytuacji, gdy

Stalin wciąŜ pozostaje jednym z najwaŜniejszych „bohaterów narodowych” jej mieszkańców?

Retoryczne pytanie.

Zob. tamŜe.

de Lazari - rossiiskaya natsiya.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: