Stylistyka współczesna i rys historyczny.doc

1

Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak,  Stylistyka - wykład

Pojęcie stylu. Stylistyka - rys historyczny. Stylistyka współczesna

LITERATURA

·         H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska. Zarys. , Wstęp, Warszawa 2001

·         S. Gajda, Styl i stylistyka. Zagadnienia ogólne, w: S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole 1995

·         J. Kida, Stylistyka, styl i język artystyczny w edukacji polonistycznej, r. I. Stylistyka jako dyscyplina naukowa, Rzeszów 1998

·         T. Skubalanka,  Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław 1984

Etymlogia: styl – łac. stilus ’rylec, służący do pisania na  drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem’.

Pojęcie stylu:

a.            Znaczenie szersze

b.            Znaczenie węższe

Styl - charakterystyczny sposób językowego ukształtowania tekstu pisanego bądź mówionego.

Wybór środków - zależny od wielu różnych czynników:

·         od indywidualnej skłonności autora

·         od konieczności dopasowania wypowiedzi do określonej sytuacji mówienia: tematu, zamierzonego celu komunikacyjnego, typu odbiorcy.

            Style

Typowe (konwencjonalne wzorce)                                          Indywidualne

Style                                Style                             Style epok                             Styl                               Styl

funkcjonalne              gatunków              i prądów literackich              tekstu                               autora

Styl typowy - specyficzny sposób ukształtowania tekstów, związany z epokami historycznymi (np. styl barokowy, klasycystyczny, romantyczny); z prądami literackimi (np. styl sentymentalny), a nawet gatunkami wypowiedzi.

Styl indywidualny autora (idiolekt) – zespół pewnych cech językowych,  uświadamianych lub nie uświadamianych przez nadawcę, a rozpoznawanych przez odbiorców w jego tekstach - zależy od upodobań jednostkowych, przyzwyczajeń estetycznych (np. styl Miłosza, styl Herberta, styl Norwida).

Stylistyka

·                      termin zarejestrowany w różnych językach europejskich w XIX w.

·                      spośród słowników polskich - stylistyka jako nauka o stylu - Słownik Wileński 1861 r.

·                      stylistyka jako  dyscyplina naukowa  - przełom XIX i XX w. - Ch. Bally –nowoczesne podstawy stylistyki  (uczeń de Saussure’a – 1865-1947, jego następca w Genewie, Precis de stylististique 1905, Tratie de stylistique francaise 1909)

Stylistyka w ujęciu Bally’ego

·                      Podstawą teoretyczną dla stylistyki - dwie antynomie: myślenie- wyrażanie ( signifie - signifiant) oraz język – mówienie (langue- parole).

·                      Zadaniem stylistyki jest analiza sposobów wyrażania na płaszczyźnie mówienia (parole).

·                      Styl opiera się  na zjawisku wariancji w pierwszym rzędzie fakultatywnej.

·                      Wyrazy przechodzące z języka do mówienia zostają przekształcone z jednostek abstrakcyjnych i potencjalnych w konkretne, realne, czyli podlegają procesowi aktualizacji. Każda taka aktualizacja nosi na sobie piętno subiektywne.

·                      Zadaniem stylistyki  jest badanie środków językowych tej aktualizacji w procesie mówienia. Środki te (nazywane aktualizatorami) - winny być ujmowane kategorialnie  i w sposób wolny od oceny estetycznej.

Historia stylistyki

                                   Starożytność

·               Początki myślenia stylistycznego – retoryka i poetyka starożytnych Greków i Rzymian: Gorgiasz, Isokrates, Platon, Arystoteles, Teofas, Demetriusz, Dionizjusz, Hermogenes , Cycero, Kwintylian, Horacy.

·               Nauka o stylu: retoryka  (nastawiona na perswazję, sterowanie odbiorem) i poetyka (jej celem naśladowanie natury – mimesis).

·               Znacząca  opozycja gramatyczność- retoryczność (między recte - poprawnie a bene - dobrze, pięknie) 

·               Elocutio (wysłowienie)

Ø       typologia stylów

Ø       zasady wyboru i przekształceń słów (tropy i figury)

Ø       nauka o okresie retorycznym (o  konstrukcji składniowej)

·               Typologia stylów wg różnych kryteriów podziałów:

Ø      charakter wymowy (attycka, azjańska, rodyjska)

Ø       zalety wymowy (jasność, wielkość, piękno, energia, etos, prawda, potęga)

Ø      style wymowy (skromny, średni, wzniosły)

Ø      przedmiot wymowy (sądowa, polityczna, popisowa)

Średniowiecze

·         odziedziczone  po antyku podstawowe kategorie stylistyki: tropy, figury, okres składniowy, a także hierarchiczny  szereg stylowy obejmujący styl niski, średni i wysoki

·         mniej  miejsca dla oratorstwa politycznego i sądowego, dlatego podział na style ustępuje nowemu podziałowi  funkcjonalno-gatunkowemu: oprócz oratorstwa, sztuki poetyckiej, epistolografii i historiografii również nowe autonomiczne dziedziny: ars praedicandi (sztuka głoszenia kazań, kaznodziejstwo) oraz ars dictaminis (sztuka pisania pism kancelaryjnych)

              Renesans

·               rekonstrukcja antycznego dorobku w zakresie stylistyki oraz  wierne naśladowanie praktyki językowej

·               dominująca  w recepcji antyku - zasada imitacji (Cycerona, Wergiliusza, Liwiusza)

·               erazmianizm i lisjanizm - swobodne wzorowanie się na  stylu Cycerona, sięganie do omnes benes autores, korzystanie z hasła wolności twórczej i dostosowania się do  współczesnych czasów i okoliczności

·               w praktyce językowej wybitnych twórców renesansu (Szekspir, Racine, Dante, Milton) - tendencja do emulacji (współzawodnictwa, rywalizacji) – elementy starożytnej proweniencji właściwie tylko uzupełniają to, co oryginalne

·               duże konsekwencje dla  stylistyki - reforma  siedmiu nauk wyzwolonych - dążność do specjalizacji poszczególnych nauk i ich suwerenności - ostre rozgraniczenie gramatyki (sztuka  poprawnego mówienia), retoryki (elokucja i wygłoszenie) i dialektyki (inwencja i kompozycja)

Stylistyka barokowa

·               przesadnie wyszukana, ozdobna forma wypowiedzi

·               uzasadnienie - w twórczości pisarzy rzymskich schyłkowego  okresu literatury rzymskiej (Seneki, Lukiana, Tacyta, Marcjalisa)

·               anormatywizm

·               poszerzenie pojęcie stylu na styl autora, styl epoki

                                  Oświecenie

·               tendencja do ujęć normatywnych, dogmatycznych, absolutystycznych; próby formułowania zasad i wysiłki zmierzające do  ustalenia systemu obowiązujących przepisów.

           (N. Boileau – L’art. Poetique 1674)

                 Antyklasycystyczny przełom romantyczny

·               bunt przeciw regułom i skoncentrowanie się  refleksji stylistycznej na twórczości literackiej

·               w miejsce koncepcji mimesis - koncepcja wyrazu

·               dzieło literackie - jako wyraz ducha narodu, czasu

XX w.

przekształcenie stylistyki we właściwą naukę teoretyczną, od razu zróżnicowaną metodologicznie:

Kierunek neoidalistyczny (inspirowany przez filozofię F. Nitzschego i H. Bergsona)

·               styl - jako forma ekspresji twórczej jednostki

·               koncentracja  badaczy  na  stylu autora i dzieła – ich rysach szczególnych, dających wgląd w indywidualny  akt twórczy, w estetyczne walory oraz integralność utworu

·               odrzucenie   istnienia repertuaru gotowych środków i chwytów stylistycznych ; styl utożsamiony z  językiem dzieła, a nawet przypisywany językowi narodowemu jako emanacji osoby i wspólnoty etnicznej

·               stylistyka  - nastawiona na oryginalną ekspresję - rozwijana w ramach literaturoznawstwa (K.Vossler i L. Spitzer – nawiązanie do ekspresjonistycznej teorii stylu,  do idącej od Goethego niemieckiej tradycji romantycznej - traktowania stylu jako  indywidualnego wyrazu. Zasadnicza teza – „ile indywiduów, tyle stylów”.

Kierunek ekspresywno-emocjonalny (Ch. Bally)

·               celem -  wyodrębnienie systemu stylistycznego danego języka  metodą opozycji

·               identyfikacja środków ekspresywno-emocjonalnych oraz ich klasyfikacja, przeprowadzona według tego, w jakich okolicznościach są stosowane

·               środki stylowe tworzą pewien system

·               terminy:  barwa emocjonalna i zabarwienie stylistyczne.

Stylistyczna szkoła praska (V. Mathesius i B. Havranek )

·               utwór - traktowany jako struktura całościowa - odrzucenie zasady sprawczej przyczynowości na rzecz zasady celowości, która dała oparcie koncepcji funkcji języka

·               wyróżnienie w języku stylów funkcjonalnych, gatunkowych

Rosyjska szkoła stylistyki  (W. Winogradow) 

·                      stylistyka językoznawcza, badająca style  funkcjonalne

·                      stylistyka literacka, opisująca styl autora dzieła, gatunku, epoki.

Stylistyka współczesna

·                      refleksja metodologiczna - trudna do oglądu syntetycznego

·                      synkretyzm, eklektyzm metodologiczny wielu badaczy: do strukturalizmu nawiązują badacze: W.Propp, T. Todorov, A.J. Greimas, J. Levy; ...