1
Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład
LITERATURA
· Z. Adamiszyn, Styl potoczny, w: S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole 1995
· J. Anusiewicz, F. Nieckula (red.), Potoczność języku i w kulturze, „Język a kultura”, t.5, Wrocław 1992
· J. Bartmiński, Styl potoczny jako centrum stylowe języka, w: Synteza w stylistyce słowiańskiej, Opole 1991
· J. Bartmiński, Styl potoczny, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
· D. Buttler, Polskie słownictwo potoczne, Poradnik Językowy 1977 z. 2, z. 4, Poradnik Językowy 1978 z. 1
· D. Buttler, Miejsce języka potocznego w wśród odmian współczesnego języka polskiego, w: S. Urbańczyk (red.), Język literacki i jego warianty, Wrocław 1982
· T. Hołówka, Myślenie potoczne. Heterogeniczność zdrowego rozsądku, Warszawa 1986
· W. Lubaś, Język potoczny, w: S. Gajda (red.), Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Opole 2001
· J. Maćkiewicz, Świat widziany przez język, Gdańskie Zeszyty Humanistyczne 1988, nr 30
· J. Maćkiewicz, Językowy obraz ciała, Gdańsk 2006
· A. Markowski, Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny, Warszawa 1990
· M. Marody, Technologia intelektu. Językowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego działania, Warszawa 1987
· A. Wierzbicka, Język antytotalitarny w Polsce: o pewnych mechanizmach samoobrony językowej, Teksty Drugie 1990, nr 4
I. Dwie koncepcje potoczności w polskim językoznawstwie:
· Ujęcie węższe (warszawskie, np. H. Kurkowska, D. Buttler, Z. Klemensiewicz, T. Skubalanka, S. Skorupka- lata 70., dziś – A. Markowski): styl potoczny jako kategoria stylistyczno-sytuacyjna, związana głównie z określoną sferą funkcjonalno-komunikatywną
· Ujęcie szersze (opolsko-wrocławsko-lubelskie) – koncepcja antropologiczna – styl potoczny jako kategoria semantyczno-kulturowa. Teoretyczna podstawa takiego opisu potoczności - opracowania J. Bartmińskiego i J. Anusiewicza (lata 90.)
Ø Styl nie tylko repertuar form językowych jednorodnych funkcjonalnie.
Ø Styl potoczny łączy się ze swoistą semantyczną organizacją słownictwa, z zawartym w nim obrazem świata, całym zapleczem światopoglądowym i aksjologicznym, leżącym u podstaw języka.
Ø Zawiera w swoim systemie gramatycznym i słownictwie utrwalony zdroworozsądkowy, naiwny obraz świata.
Ø Jest bazą dla derywacji innych stylów, które funkcjonują na jego tle i mogą być eksplikowane za jego pomocą .
Ø Potoczności nie powinno się utożsamiać tylko z rejestrem kolokwialnym. Tzw. słownictwo wspólnoodmianowe i gramatyczne formy wspólnoodmianowe należą do stylu potocznego.
Ø Styl potoczny nie jest ograniczony do ustnej odmiany języka, choć zauważa się prymarność ustnego sposobu przekazu.
Ø Potoczności przydaje się status pełnowartościowego, nawet podstawowego i głównego wariantu języka narodowego.
· Krasnowolski 1905 r. - ”Przenośnie mowy potocznej”
· najstarsze polskie słowniki - kwalifikator jak: „jako zowia”, „jak mówią” - (Mączyński 1564)
· obfity wybór leksyki potocznej - jako pierwszy słownik wileński z 1861 r. (kwalifikatory pospolity i ekspr. żart., pieszczotl., rubaszny) - ponad 2500 wyrazów i związków frazeologicznych
· wprowadzenie w latach 30. przez szkołę praską (B.Havranek) pojęcia język funkcyjny oraz pojawienie się idei tzw. filozofii lingwistycznej w latach 50.
· w latach 50. – Z. Klemensiewicz, H. Kurkowska – potoczność wiązana z ustnością, mówioną , dialogową formą realizacji języka, a definiowaniu towarzyszy normatywna ocena wyodrębnianych cech strukturalnych (mniej staranny, liczne anakoluty, mniejsza logiczność)
· początki lat 70. - szeroko zakrojone, systematyczne badania polszczyzny potocznej
III. Kierunki badań języka potocznego
1. Poszukiwania strukturalnych (fonetycznych, morfologicznych, składniowych) wyznaczników potoczności; wskazywanie różnic między odmianą pisaną i mówioną, oficjalną i nieoficjalna, opracowanie typologii tekstów potocznych - A. Wilkoń, B. Dunaj, A. Awdiejew, T. Skubalanka, S. Gajda, D. Buttler, A. Furda
2. Badania socjolingwistyczne języka miast śląskich (W. Lubaś, R. Piętakowa), Krakowa (B. Dunaj, A. Awdiejew), Wrocławia (F. Nieckula), Łodzi (M. Kamieńska), Poznania (M. Gruchmanowa)
3. Badania socjolingwistyczne podejmujące wieloaspektowy opis ekspresywności języka, wykonany na materiale tekstów potocznych (S. Grabias)
4. Kierunek pragmalingwistyczny, odwołujący się do kognitywizmu. Opierające się na antropologiczno- językowej teorii stylu J. Bartmiński i J. Anusiewicz w latach 90. - prace badawcze zmierzające do opisu stylu potocznego jako swoistego obrazu i doświadczenia świata oraz określonej postawy wobec świata. Analizy szczegółowe: R. Tokarski, E. Masłowska
IV. Historia stylu potocznego
· próba rekonstrukcji polszczyzny potocznej ubiegłych wieków -T. Skubalanka, W. Kuraszkiewicz, H. Safarewiczowa, B. Walczak, W.R. Walczak
· regionalne odmiany polszczyzny XVII w.- wstępna faza formowania się ogólnopolskiej odmiany potocznej
· faza przełomowa - epoka oświecenia
· polszczyzna potoczna w pełni wykształcona - od drugiej poł. XVIII w.
V. Styl potoczny – centrum systemu stylowego języka
· jest pierwszym w kolejności wariantem języka, którego uczymy się jako dzieci
· wystarcza nam do porozumiewania się w codziennych sytuacjach życiowych
· jest używany najczęściej, przez największą liczbę osób w najróżniejszych sytuacjach życiowych
· utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji świata, związane z elementarnymi potrzebami człowieka w elementarnych sytuacjach egzystencjalnych
· stanowi bazę derywacyjną dla pozostałych stylów językowych
· ważna jest jego funkcja weryfikacyjna i odnowicielska
VI. Opozycje wyznaczające stylowi potocznemu pozycję w systemie wariantów współczesnego języka polskiego
· potoczność – poetyckość (styl potoczny –styl artystyczny) - oparte na różnicy między życiem a sztuką – opozycja najstarsza, powstająca w najwcześniejszych stadiach dyferencjacji językowo-kulturowej, obecna już w ustnej postaci kultury
· potoczność – naukowość (styl potoczny –styl naukowy) -związany jest z zaawansowanym stadium kultury, z powstaniem swoistych reguł konceptualizacji rzeczywistości)
· potoczność – oficjalność (styl potoczny –styl urzędowy)
VII. Ogólne właściwości stylu potocznego rozumianego jako kategoria stylistyczno-komunikacyjna
· Charakter kontaktu komunikacyjnego:
ü indywidualny typ kontaktu
ü bezpośredniość
ü nieoficjalność
ü spontaniczność
ü powszechność zasięgu społecznego
· Właściwości struktury językowej i tekstu:
ü wariantywność jednostek językowych na różnych poziomach struktury językowej
ü ekspresywność
ü emocjonalno-wartościujący charakter jednostek językowych
ü bogactwo środków służących humorystycznej interpretacji świata
ü codzienna bytowa tematyka
ü dysponowanie dużą liczbą gotowych reguł i stereotypów, umożliwiających szybkie generowanie tekstu
ü najsilniejszy związek z pozajęzykowymi (prajęzykowymi, niewerbalnymi) sposobami komunikacji oraz z sytuacją komunikacyjną
· w płaszczyźnie fonologiczno-fonetycznej:
Ø nasilająca się tendencja do ujednolicenia typu akcentowego
Ø ilościowe i jakościowe redukcje formy jednostek językowych
Ø tendencja do używania dźwięków prajęzykowych, które stanowią suprasegmentalną obudowę wypowiedzi albo sytuacyjnie spełniają funkcję równoważników wypowiedzeń (mhm)
· w płaszczyźnie fleksyjnej:
Ø rozszerzenie procesów wyrównawczych
Ø synkretyzm form fleksyjnych w zakresie końcówek połączony z dążeniem do wyrównania tematów
Ø zwielokrotnienie wariancji form współfunkcyjnych
Ø szerzenie się końcówek ruchomych czasu przeszłego
Ø tendencja do mieszania rodzajów gramatycznych
· w płaszczyźnie składniowej:
Ø występowanie potoków składniowych - znaczna frekwencja struktur zakłócających regularny tok składniowy: anakoluty, wykolejenia
Ø wyższa, niż w innych tekstach frekwencja konstrukcji składniowych z nacechowanym szykiem wyrazów
Ø skłonność do przewagi elementów rematycznych
Ø obecność pauz wewnątrztekstowych
· w płaszczyźnie słowotwórczej:
Ø tendencja do uniwerbizacji
Ø niekonwencjonalność procesów słowotwórczych, wyrażająca się dość znaczną frekwencją tekstową okazjonalizmów, indywidualizmów, neologizmów sytuacyjnych, zwykle nacechowanych ekspresywnie
Ø wyspecjalizowane formanty słowotwórcze
· w zakresie słownictwa i frazeologii:
Ø wyraźne nacechowanie ekspresywne leksyki
Ø wzmożona dążność do tworzenia okazjonalnych metafor, porównań i związków wyrazowych poprzez naruszanie i modyfikowanie łączliwości leksykalnej, semantycznej, składniowej
Ø znacząca obecność neoosemantyzmów sytuacyjno –kontekstowych oraz stereotypów leksykalno-frazeologicznych, rytualizmów
Ø słownik podstawowy - w wersji minimalnej 1500-2000 słów, w wersji standardowej – 4000-5000 słów
Ø leksykalna antropocentryczność
Ø synonimiczność (głowa, łeb, łepetyna; mówić – paplać, terkotać, pleść, trajkotać, bajdurzyć, pleść)
· na poziomie tekstowym:
Ø niski stopień spójności tekstu
Ø schematyzacja elementów spójnościowych
Ø spójnościowe rozluźnienie dłuższych wypowiedzi
Ø występowanie tzw. przeskoków tematycznych
Ø powiązanie tekstu z sytuacją
VIII. Zróżnicowanie stylu potocznego: rejestr neutralny - emocjonalny
· Zasób neutralny – słownictwo wspólnoodmianowe (standardowe) – nie należące do leksyki nacechowanej ekspresywnie, słownictwa specjalnego (naukowego, zawodowego, środowiskowego) i erudycyjnego
3 testy na wykrywanie słownictwa wspólnoodmianowego - A. Markowski
Ø Test pozytywny o formule: Proszę pomyśleć o X (z mutacjami dla różnych części mowy) – nacechowanie ekspresywne
Ø Test negatywny o formule: Jest to tak zwany X i Jest to, jak to się mówi, X (Można , jak to się mówi x-ować) – słownictwo specjalne
Ø ...
dorobis