Szamanizm
Od ewenkijskiego śaman/samana – „ten który jest podekscytowany, poruszony”. Zapewne z sanskr. śram „nagrzewać się, praktykować ascezę”
Pierwszy dane pojawiają się w XVIII wieku w przewodniku po imperium rosyjskim.
Pierwsi obserwatorzy widzieli w szamanach sługi diabła, następni – oszustów. Wedle ewolucjonizmu szamanizm jest następstwem fetyszyzmu i totemizmu, według dyfuzjonizmu jest charakterystyczny dla północnego kręgu kulturowego (Azja Północna i Centralna)
Cechy charakterystyczne dla szamanizmu występują w wielu kulturach archaicznych. Szamanizm jest charakterystyczny przede wszystkim dla kultur zbieraczo-łowieckich, ale wykorzystanie zmienionych stanów świadomości jest obecne w ok. 90% religii.
O obecności szamanizmu w kulturach archaicznych świadczy wiele pozostałości i zabytków: malowidła z Tassili n’Adżer (tańczący ludzie-grzyby, człowiek-pszczoła), malowidło z Szybu Martwego Człowieka w Lascaux, malowidło z Trois Freres („wielki czarownik”), pozostałości stroju i wyposażenia szamańskiego znajdowane w wyposażeniu grobowym etc.
Hipotezy powstania szamanizmu:
-ekonomiczna (szamanizm jako sposób na utrzymanie – jednak większość szamanów nie otrzymuje wynagrodzenia, albo otrzymuje wynagrodzenie niewielkie)
-kompensacyjna (szamanizm jako źródło prestiżu dla ludzi odrzuconych – jednak wielu szamanów doświadcza prześladowań)
-histeria arktyczna (szamanizm jako sposób włączenia w społeczeństwo osób chorych psychicznie – jednak szaman jest zazwyczaj najbardziej stabilną psychicznie osobą w społeczności)
W przeciwieństwie do halucynacji schizofrenika, wizje szamańskie nie mają jednoznacznie destruktywnego charakteru, inicjacja szamana zakłada destrukcje i odtworzenie. Szaman jest „zranionym uzdrowicielem” (Joan Halifax) – kimś kto może leczyć, bo zna chorobę. Wielu szamanów miało epizody psychotyczne, ale proces inicjacji wyleczył ich.
Elementy kompleksu szamańskiego:
*bezpośredni kontakt z siłami sakralnymi, które mogą wpływać na świat
*kontrolowanie i wykorzystywanie duchów
*lot duszy lub wprowadzanie duchów do ciała szamana
*kontrolowanie stanów transu (ekstazy) wywoływanych przez techniki transowe lub/i halucynogeny
*wykorzystywanie swoich umiejętności dla dobra społeczności, zwłaszcza do uzdrawiania.
Szaman może pełnić różne funkcje w społeczeństwie – kapłana, uzdrowiciela, proroka, czarownika, zbawiciela
Dla szamanizmu charakterystyczne są stany transowe i stany zmienionej świadomości, jednak nie są one konieczne. Osiągane są za pomocą różnych technik, takich jak deprywacja sensoryczna, taniec, odpowiednia muzyka (bębny), a także środki halucynogenne, które jednak zazwyczaj nie są jedynym elementem transotwórczym. Doświadczenia z odmiennymi stanami świadomości badał w latach 50-80 Stanisław Grof. Badał wizje i doświadczenia pacjentów pod wpływem LSD (najsilniejszy znany środek halucynogenny).
Grof wyróżnił cztery fazy doświadczeń:
I. Doświadczenia abstrakcyjne i estetyczne
Pojawiają się przy małych i średnich dawkach oraz na poczatki i końcu seansów z dużymi dawkami. Obrazy fosfenowe (przy zamkniętych oczach), linie, błyski, figury geometryczne, fantastyczne scenerie i układy architektoniczne i geometryczne,, jasne, eksplodujące kolory, fontanny blasku, powidoki, przenikające się wizje, wizje rentgenowskie, przechodzenie jednego obrazu w drugi (np. zegar w sowę i kota), uczucie miniaturyzacji lub powiększenia części ciała, uczucie unoszenia się w chmurach, zmiana poczucia przestrzeni, perspektywy, synestezja, euforia, trudności z logicznym myśleniem, silna insipracja artystyczna, uczucie wglądu w istotę rzeczy.
II. Doświadczenia psychodynamiczne
Doświadczenia wspomnień, konfliktów i problemów związanych z poszczególnymi etapami życia, często odczucia, które nie doszły wczesniej do swiadomości. COEXy – „system skondensowanych doświadczeń (system of condensed experience) – konstrukcje złożone z pamięci i reakcji na określony typ doznań, uporządkowane według nastroju, wokół „rdzeni” – przeżyć często z wczesnego dzieciństwa (odpowiadają kompleksom autonomicnzym Junga). W pierwszej kolejności odreagowane są COEXy negatywne, potem pozytywne. Całość przypomina przyśpieszoną psychoanalizę. Pacjenci w tym stanie popadali w katatonię, okazywali nagłe, ekstremalne uczucia strachu, podniecenia, etc. Towarzyszyły temu fizyczne objawy aktywacji autonomicznego układu nerwowego (wymioty, biegunka, trudności z oddychaniem, kłopoty z sercem etc)
III Doświadczenia okołoporodowe
Doznania związane z przeżywaniem procesu własnych narodzin, kojarzone z procesem śmierci i odrodzenia. Otto Rank wyróżnia cztery matryce okołoporodowe (BPM):
1. pobyt dziecka w łonie matki
2. początek akcji porodowej
3. przechodzenie przez kanał porodowy
4. oddzielenie od matki
Każda z tych matryc wiąże się z określonymi przeżyciami i symboliką. Najpierw odreagowywane są matryce negatywne, potem pozytywne.
BMP II – skurcze pierwszej fazy porodu – kosmiczne pochłonięcie, piekło
nacisk fizyczny zwłaszcza na głowę, , rozdzierające bóle różnych części ciała, duszności, dzwonienie w uszach. Wizje klaustrofobiczne, automaty i potwory dręczące pacjenta, tortury, przebywanie w piekle, poczucie winy i poniżenia, identyfikacja z ofiarami, ból metafizyczny – przekonanie, że ten stan będzie trwał wiecznie, wizje apokaliptyczne związane z religiami, literaturą, sztuką etc.
BMP III – przechodzenie przez kanał porodowy – walka o odrodzenie
Fizyczny ból, nacisk na ciało, uczucie zgniatania, rozrywania, duszności, orgiastyczne ruchy, stany ekstazy seksualnej, odraza związana z kontaktem z wydzielinami, wymioty, moczenie się, pocenie. Wizje zmagania się ze śmiercią, akumulacja ogromnego napięcia i energii przepływającej przez ciało, tytaniczna walka o życie, przybierająca katastroficzne rozmiary. Wizje krwawych kultów, profanacji, wizje orgiastyczne. Inicjacja heroiczna – walka z potworami, walki gladiatorskie, wojny, masowe egzekucje, tortury, identyfikacje z katami, tyranami etc. Tytaniczne klęski żywiołowe – eksplodujące wulkany, klęski żywiołowe, eksplozje atomowe, zagłady cywilizacji, wizje ofiar, ekstaza seksualna – „ekstaza wulkaniczna”. Zrównanie narodzin z seksem, pobudzenie seksualne, wizje orgii, haremów etc. Wrażenie unurzania w nieczystościach, odraza, wizje pobojowisk, ścieków, stosunków seksualnych w niehigienicznych warunkach
Wizje mają charakter wejścia w ludzką naturę, pacjenci przechodzili kryzys wartości i przekonstruowanie ich, było to związane z poszukiwaniem wyjścia, „zwyciężę lub zginę”.
BMP IV Oddzielenie od matki – śmierć – odrodzenie.
Unicestwienie na wszelkich poziomach, implozja, śmierć kompleksu ego, wizje pochłaniających bóstw, anihilacja, następnie uderzenie białym światłem, zmiana percepcji, świat widziany na nowo, światło odbierane jako światłość boska, wizje wdrapywania się na wysoką górę, umierających i zmartwychwstających bóstw,, triumfującego bóstwa, raju, zwycięstwa sił światłości nad ciemnością.
Stan może być w pewnym momencie przerwany silnym bólem w okolicy pępka, przenoszonym w stronę narządów płciowych, co związane jest z różnymi halucynacjami.
BMP I – pobyt w łonie matki przed narodzinami – wizja raju
Stan nirwaniczny, jedność płodu i matki, odczucie posiadania dużej głowy przy małym ciele, błogość, odprężenie. Ta faza może być przerywana negatywnymi doświadczeniami połączonymi z wizjami zagrażających demonów.
Uczucie pochłonięcia przez kosmos, błogości, osiągnięcia ostatecznej prawdy etc. Ekstaza oceaniczna
IV Doświadczenia transpersonalne
Doświadczenia prawdopodobnie związane z rozerwaniem bariery miedzy sferą neuropsychiczną a starymi obszarami mózgu. Doświadczenie przekroczenia ego, czasu i przestrzeni, trudne do werbalizacji. Ekspansja świadomości w czasie, dotarcie do pamięci przodków, doświadczenia reinkarnacyjne, eksterioryzacja, identyfikacja z życiem, ze świadomością planetarną, przemieszczanie się na dowolnych poziomach percepcji, nie poddające się interpretacji naukowej wizje pozaobiektywnej rzeczywistości, spotkania z duchami i mieszkańcami innych światów, mówienie nieznanymi językami, doznania o charakterze archetypowym, wizje tantrycznego systemu czakr, uniwersalnych symboli, doświadczenie ponadkosmicznej Pustki. Formy tych przeżyć są niezależne od wyznawanej ideologii czy religii.
Te wyniki badań Grofa są często kwestionowane, jako nie odpoiwadające paradygmatowi w nauce.
Badania Grofa oraz innych uczonych pokazują, że pewne typy wizji pojawiające się pod wpływem środków halucynogennych są uniwersalne i pojawiają się w każdej kulturze – co więcej, w wizjach pojawiają się elementy charakterystyczne dla kosmologii szamanizmu.
Środki halucynogenne stosowane są we wszystkich kulturach. Należą do nich:
-halucynogenne grzyby – muchomory, psylocyby (Terrence McKenn wysuwa teorię, że spożycie halucynogennych grzybów przyspieszyło ewolucję człowieka)
-sporysz (buławinka czerwona) – powszechny wśród ludów rolniczych
-konopie indyjskie (haszysz, marihuana)
-opium (mak wiązany z Boginią Matką, Demeter jako bogini maku)
-pejotl (kaktus zawierający meskalinę) w Ameryce
-fasolka meskalowa w Mezoameryce
-psiankowate: wawrzynek wilcze łyko, pokrzyk wilcza jagoda, bieluń dziędzierzawa, mandragora – zawierają atropinę, hioscyjaminę, skopolaminę, akonitynę
-powoje, bluszcze i pnącza, zwłaszcza w Ameryce północnej i południowej (np. tzm Nasienie Marii Dziewicy, ayahuasca)
-iboga w Afryce
-pituri w Australii (jedyna roślina halucynogenna znana aborygenom)
Prócz tego tytoń, alkohol, kawa, kava, betel, herbata, kakao
Centralnym doświadczeniem w życiu każdego szamana jest inicjacja. Ona jest podstawą dla późniejszych wizji i działań szamana. Jest kilka cech, po których można poznać kandydata na szamana (Jakuci twierdzą, ze szamanem trzeba się urodzić). Często na szamana jest się predestynowanym w poprzednim życiu, szamanem zostaje się na wezwanie duchów.
Czynniki sprzyjające inicjacji szamńskiej:
*pochodzenie z rodziny szamańskiej
*deformacje
*nadwrażliwość
*wysoka intuicja
*niestabilna tożsamość seksualna
*marginalizacja społeczna
*przynależność do „podejrzanej” grupy zawodowej
*ciężka choroba, wypadek
Przebieg edukacji szmana:
*wezwanie przez duchy
*wizje
*choroba szamańska i próby oporu
*znalezienie mistrza i odejście od społeczeństwa
*długotrwałe nauki: deprywacja, techniki bólowe, wiedza dotycząca obu światów
*kontrolowane stany transowe
Inicjacji szamańskiej towarzyszą wizje, zazwyczaj pojawiają się one pod wpływem halucynogenów, deprywacji lub choroby. Można wyróżnić pewne centralne elementy wizji towarzyszącej inicjacji:
*pochłonięcie przez potwora, piekło, dręczenie przez złe duchy
*bolesna śmierć (rozdarcie na kawałki, oddzielenie głowy od ciała, skeletonizacja)
*odrodzenie w nowym, przekonstruowanym ciele (nowe elementy: nowa krew, żelazne kosci, dodatkowy element, np. tzw kość szamańska)
Przeżywając wizje szaman poznaje rzeczywistość – odbiera nauki od duchów, podróżuje przez poziomy świata, często ma wizje symbolu księgi, maszynerii wszechświata, Boga)
Podczas inicjacji szaman zyskuje duchy opiekuńcze i pomocnicze oraz nadludzkie zdolności. Duchy towarzyszą mu lub sprzyjają podczas dalszych wędrówek
Duch opiekuńczy szamana pojawia się zwykle jako pierwszy, jest jego przewodnikiem, często tym duchem, który szamana niszczy i rekonstruuje. Jest łącznikiem ze światem duchów, duchową stroną szamana i jego alter-ego. Często przybiera postać ptaka (Ptak Gromu), polującego na złe duchy (pod postacią węży), węża (symbol wiedzy), kotowatego, może być antropomorficzny (wtedy często nawiązuje z szamanem stosunki seksualne), czasem jest zmiennokształtny.
Symbol więzi między szamanem a duchem: wierzchowiec i jeździec, para małżeńska.
Duch opiekuńczy zazwyczaj chce pomagać, ale czasem trzeba z nim walczyć. Porażka w walce lub podczas inicjacji oznacza, że szaman zyska moc, ale będzie jej używał dla szkodzenia społeczności.
Moce szamana:
*”strong eye” (moc patrzenia do świata duchów)
*zmiennokształtność
*lot duszy i ciała, bilokacja
*magiczny sznur
*wnikanie do wnętrza ludzi i innych istot żywych
*znajomość języków ludzi i zwierząt
*zabijanie i uzdrawianie
*władza nad ogniem
*odporność na wysokie i niskie temperatury
Szaman ma moc częściowo boską, znajduje się po duchowej stronie rzeczywistości. Wcielenia mocy szamana to np. kwarc krystaliczny (kwintesencja mocy szamańskiej, a Australii szaman ma kawałki kwarcu w ciele, niebo często jest uważane za kryształ). Szaman ma „świetliste ciało”, jest utożsamiany ze słońcem, z ogniem, dołącza do panteonu istot niebiańskich.
Według wielu mitów pierwszy szaman był istotą zesłaną przez Boga, często ptakiem, lub też potomkiem potężnego ducha.
Typowe doświadczenie samańskie zakłada „lot duszy” lub opętanie. Żeby osiągnąć ten stan szaman wprowadza się w trans, istnieją cztery podstawowe techniki osiągania stanów transowych:
1) redukcja stymulacji lub aktywności motorycznej (deprywacja sensoryczna, sugestia hipnotyczna, izolacja, letarg)
2) przyspieszenie stymulacji, aktywności motorycznej lub emocji (taniec, trans, bębny, stany hiperkinetyczne, przeładowanie sensoryczne)
3) wywołanie gotowości lub umysłowego zaangażowania w daną czynność (np. poprzez medytację
4) obniżenie gotowości, relaks
5) użycie środków psychoaktywnych (halucynogeny) lub somatopsychicznych (uzyskiwanych przez zmianę w gospodarce chemicznej ciała w wyniku np. snu, odwodnienia organizmu, odpowiedniego oddychania)
Najczęstszą metodą jest metoda 2, ale częsta jest też 5, czasami też pozostałe.
Anna Lena Siikala wyróżnia trzy fazy działania szamana:
1) faza przygotowawcza (oczysczenie, kontemplacja, oddzielenie od świata, przygotowanie miejsca)
2) czynności transotwórcze (założenie stroju, tańce, śpiewy, użycie halucyogenów)
3) wejście w trans – szaman wchodzi w rzeczywistość duchów, spotkanie z duchem może przybrać trzy formy: identyfikacji z duchem (opętanie), podwójna rola (szaman rozmawia z duchem), widzenie ducha i opis jego działań.
W czasie trwania seansu szaman udziela uczestnikom porad i wykonuje czynności lecznicze, często w formie długiej opowieści zawierającej elementy kosmologiczne. Następnie następuje zrytualizowany powrót do stanu normalnego.
Najczęstsze przyczyny kamłań to: choroby ludzi i zwierząt, bezpłodność i problemy z porodem, zapewnienie płodności zwierząt, tabuizowanie zwierząt gospodarczych, oczyszczanie i poświęcanie domu i sprzętów domowych, „budzenie” idoli i amuletów, zapewnienie pomyślności w polowaniu, ślub, pogrzeb, obrzędy przejścia (np. inicjacje).
Trans zazwyczaj nie jest traktowany jako główny element obrzędu, często pełniąc marginalną rolę wobec rytuału.
E. Nowik twierdzi, że rytuały z udziałem szamana można podzielić na kilka typów: w jednym społeczność ludzka cierpi z powodu braku elementów pozostających w świecie duchów (zarodki, porwane dusze), w innym element należący do duchów znajduje się w świecie ludzi (duch choroby wciela się w chorego, ludzie nie składają ofiar) – przedmiotem działań szamana jest wartość którą trzeba zdobyć lub antywartość, którą należy usunąć. Szaman musi przywrócić równowagę między światem ludzi i światem duchów.
Kosmologia szamanizmu
Świat w szamanizmie jest przepełniony duchami (w XIX wieku określano to mianem animizmu), rzeczywistość widzialna to fasada, prawdziwy świat można ujrzeć przez wizje.
Świat ma model koncentryczny – centrum mieści się w miejscu hierofanii, utożsamianym z axis mundi. Axis mundi może być górą, rzeką, często w obrzędach symbolizowana jest jako drzewo lub drabina, wdrapując się po drabinie szaman wchodiz na kolejne poziomy świata. Często axis mundi wyobrażana jest jako ciało pierwszego człowieka, przodka, pierwszego szamana. Jako drzewo kosmiczne może mieć korzenie w dolnym swiecia a gałęzie w górnym, lub też wyrastać z górnego świata i kierować gałęzie (promienie słoneczne) do środkowego.
Istnieją dwa podstawowe systemy kosmologiczne – koncentryczny i wertykalny są one wymienne, element axis mundi występuje w obu.
Model horyzontalny charakterystyczny jest dla Ameryki Północnej (vide wizja Czarnego Łosia), wiąże się z podziałem świata na strony, z każdą ze stron świata wiążą się konkretne duchy opiekuńcze, przedmioty, wydarzenia etc.
W modelu wertykalnym istnieje trójpodział na świat górny, środkowy i dolny. Jest to układ typowy dla Syberii. Na wyższych poziomach (ołochach) znajdują się siedziby duchów przodków, jezioro zarodków i siedziba bóstw płodności, ciała niebieskie i siedziba Istoty Najwyższej w najwyższym ołochu.
Dolny świat to siedziba zmarłych, demonów, często z władcą podziemnego świata na najniższym poziomie. Często dolny świat jest lustrzanym odbiciem świata żywych, wszystko w nim dzieje się na odwrót.
Schodząc do świata podziemnego (np. po porwaną dusze lub odprowadzając zmarłego) szaman musi przebyć przez tzw. wąskie przejście (często pilnowane przez strażnika lub parę strażników). Często podróż to płynięcie kosmiczną rzeką z bębnem szamana jako łodzią. Często podróż w zaświaty łączy się z symboliką drzewa, osi, gwiazdy polarnej, labiryntu, spirali (Lewoskrętna – w dół, prawoskrętna – w górę. Kierunek w prawo jest pozytywny, w lewo – negatywny.), przejścia do stanu embrionalnego
Czum szamana odzwierciedla budowę kosmosu, z centralnym słupem jako axis mundi, otoczony „płotem duchów” – duchami chroniącymi szamana a często i społeczność.
Elementy kosmologiczne pojawiają się też w wyposażeniu szamana – na stroju obecne są wyobrażenia ciał niebieskich i symbole związane z poszczególnymi poziomami i kierunkami świata, bęben szamana podobnie odzwierciedla kosmos, z rączką w kształcie postaci ludzkiej (przodka-axis mundi). Strój szamana zawiera też elementy prasie (pióra, frędzle), zwierzęce, wyobrażenia szkieletu (nawiązanie do skeletonizacji przy inicjacji, kręgosłup – axis mundi) i amulety symbolizujące podległe szamanowi duchy.
Inne częste elementy wyposażenia szamana to: lustro, kwarc krystaliczny, nakrycie głowy z elementami symbolizującymi moc szamana (liście, rogi zwierzęcia opiekuńczego pióra, frędzle zasłaniające oczy, „antenki” przekazujące moc), inne instrumenty muzyczne (grzechotki, gongi, warkotka, bicz, flet)
Można wyróżnić podstawowe wydarzenia towarzyszące życiu i śmierci szamana:
1) nadnaturalne pochodzenie
2) symptomatyczne narodziny
3) zagrożenie dzieciństwa lub młodości związane z chorobą szamańską
4) uciążliwa inicjacja
5) wędrówki i walki magiczne
6) osąd i prześladowanie (społeczność obserwuje i ocenia sukcesy i porażki swojego szamana, nieskuteczny szaman może zostać zabity, szamani bywają też prześladowani przez inne społeczności, niechętne władze etc)
7) gwałtowna i tajemnicza śmierć
8) reinkarnacja, zmartwychwstanie, wniebowstąpienie
Mauss znajduje analogiczne elementy w życiorysie czarownika, Raglan – w życiu bohatera mitycznego, dla Wiercińskeigo są to charakterystyczne cechy dla postaci Mesjasza, postaci zbawczej – szamana, świętego króla, maga.
Szaman służy społeczeństwu, czuje przymus uzdrawiania i niesienia pomocy. Jego zadaniem jest rozładowywanie wewnętrznych konfliktów grupy, prowadzenie obrzędów, głoszenie mitów, funkcje sędziowskie, łączy w sobie szereg cech i funkcji, jest mediatorem między sacrum a profanum, tym i tamtym światem etc. Jego rola związana jest z utratą kontaktu człowieka z sacrum, otiozacją Najwyższej Istoty. Równocześnie w wielu mitach to pierwszy szaman jest winny takiego stanu rzeczy.
alema