Renesans lub odrodzenie – okres w historii kultury europejskiej, obejmujący przede wszystkim XV i XVI wiek, określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk" oraz koncepcja historiozoficzna odnosząca się do historii kultury włoskiej od Dantego do roku 1520 (Il Rinascimento).
Termin ten nie jest jednoznaczny. Jako epoka w historii kultury renesans obejmuje wiek XV i XVI, ale jego granice czasowe nie są jasno ustalone. Renesans jako koncepcja historiozoficzna Jacoba Burckhardta, pewien wzorzec do naśladowania, jaki ten historyk chciał przekazać swoim współczesnym, a z którym wiąże się do dziś popularne i "szkolne" rozumienie tej epoki, jest już przestarzały.
Jako spójny okres w historii cywilizacji renesans postrzegany jest tylko przez niektórych historyków, szczególnie historyków amerykańskich – chcą oni ujmować historię tej epoki jako samodzielną jedność, tj. badać razem np. wielkie odkrycia geograficzne, przemiany w literaturze, wzrost inflacji w XVI w. czy odkrycia z dziedziny medycyny w ich wzajemnych powiązaniach. Wielu innych uczonych współczesnych woli widzieć renesans na tle całości europejskiej kultury, odrzucając często tezę o jego przełomowości dla kultury europejskiej, często widząc w nim bardziej kontynuację średniowiecza niż samodzielną epokę w historii. Szczególnie wyraźne jest to na gruncie historii filozofii, w której niezależnie od tego, jak ten przełom się ocenia, widzi się przełom polegający na "przejściu od przedmiotu do podmiotu" nie w filozofii odrodzenia, ale w racjonalizmie wieku XVII.
Mniej wyraźne jest to na gruncie sztuki, gdzie renesans ciągle widziany jest jako epoka klasyczna i szczególna, mimo trwających od dawna tendencji do rewaloryzacji sztuki "nieklasycznej", jak sztuka średniowieczna, bizantyjska czy orientalna. Jako kontynuację średniowiecza widzą renesans przede wszystkim mediewiści, jak Étienne Gilson wykazujący, że jest on "zepsutym średniowieczem", czy Charles Homer Haskins, główny twórca teorii fal renesansowych w średniowieczu (renesans ottoński, karoliński itd.), do której przynależeć ma renesans XV i XVI w. Historyk sztuki Erwin Panofsky twierdzi jednak, że należy odróżniać renesans i renesansy średniowieczne ze względu na to, że w renesansie włoskim wieku XV dokonało się zjednoczenie obecnych w dawniejszych renesansach starożytnych form z odkrytymi na nowo treściami starożytności.
Nazwa
Polski termin "renesans" pochodzi od francuskiego słowa renaissance, zastosowanego przez Jules'a Micheleta i Jakoba Burckhardta. Termin renaissance jest używany w wielu językach europejskich, w tym francuskim, angielskim i niemieckim – w języku włoskim stosowany jest natomiast termin rinascimento. Prawdopodobnie pierwszy użył jej Giorgio Vasari w swoich Le vite de' piú eccellenti pittori, scultori ed architettori w połowie w. XVI (mianowicie we wstępie do trecenta i wstępie do quattrocenta). Druga z polskich nazw epoki, "odrodzenie", jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa renaissance.
Ramy czasowe i periodyzacja[edytuj]
Początek epoki odrodzenia zasadniczo pokrywa się z końcem średniowiecza – można więc przywoływać tu symboliczne daty upadku Konstantynopola, końca wojny stuletniej czy odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Daty te jednak są tylko symboliczne ze względu na płynne przejście od średniowiecza do renesansu, szczególnie we Włoszech, jego kolebce, i we Francji, w której szczególnie w sztukach pięknych długo panowała forma mieszana między sztuką gotycką i renesansową (styl gotycko-renesansowy). Ustalenie początku epoki renesansu utrudnia także fakt, że do różnych krajów dotarł on w różnym czasie, a w żadnej dziedzinie kultury w żadnym rejonie Europy nie wyparł do końca form średniowiecznych. Stosunkowo ostre granice między kulturą renesansową i średniowieczną pojawiają się w krajach, w których pojawia się on później, szczególnie w Niemczech.
Początek renesansu we Włoszech od dawna jest przedmiotem ostrych sporów w historii kultury – niektórzy badacze widzą go już w wieku XIII, inni dopiero w drugiej połowie wieku XV. Dawniej, szczególnie w zafascynowanej Renesansem drugiej połowie XIX w., Dante uważany był za twórcę z pogranicza średniowiecza i renesansu, obecnie dość powszechnie uznawany jest za twórcę ściśle średniowiecznego – tylko niektóre ustępy De monarchia i De vulgari eloquentia zdają się temu przeczyć. Szczególnie sporna jest przynależność kulturowa wybitnych twórców wczesnego humanizmu włoskiego z XIV w. – Petrarki i Boccaccia.
W sztukach pięknych styl renesansowy narodził się we Florencji: symboliczną datą i rzeczywistym przełomem artystycznym był konkurs na najlepszy projekt brązowych drzwi Baptysterium we Florencji. Konkurs wygrał Lorenzo Ghiberti, który swoim nietypowym projektem wzbudził zachwyt. Później Filippo Brunelleschi zaprojektował kopułę katedry florenckiej, co zapoczątkowało renesans w architekturze, dlatego też często historycy za kolebkę odrodzenia uznają Florencję.
Także data końca epoki jest sporna i zależy od poszczególnych koncepcji historycznych. Często wymienia się "okrągłą" datę 1600, wymienia się też daty od 1517 (wystąpienie Lutra, uchodzące czasem także za datę początkową dla Niemiec) przez 1548 (sobór trydencki) do 1648 (koniec wojny trzydziestoletniej) a nawet późniejsze. Dawniej, do rozpoczęcia pogłębionych badań nad tą epoką, za podtyp renesansu uznawano barok jako całość. Dla Włoch za koniec epoki uznaje się bardzo często rok 1527, datę Sacco di Roma.
Kontekst historyczno-kulturowy[edytuj]
Humanizm to ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, a zarysowujący się już w XIV wieku i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki renesansu.
Choć z humanizmu renesansowego wywodzi się wiele współczesnych postaw światopoglądowych, nie należy go utożsamiać z humanitaryzmem ani współczesnymi postaciami humanizmu, takimi jak obecne w egzystencjalizmie i personalizmie.
Reformacja i kontrreformacja[edytuj]
Obok utożsamianego czasem z Renesansem jako prądem kulturowym humanizmu renesansowego w kulturze XVI wieku pojawiły się także dwa inne wielkie prądy kulturowe: reformacja i kontrreformacja. Ich wzajemne stosunki są bardzo złożone i trudne do wyjaśnienia – mylne i uproszczone są jednak z pewnością obiegowe poglądy, jakoby reformacja katolicka stała w ścisłej sprzeczności do humanizmu, czy też że reformacja w swojej istocie pokrywa się z humanizmem i stoi w opozycji do kultury średniowiecznej.
Renesans a starożytność[edytuj]
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Renesans a średniowiecze[edytuj]
XIX-wieczna wizja średniowiecza występująca w romantyzmie jako estetyzacja i idealizacja kultury feudalnej i podkreślanie elementów religijnych i mistycznych kultury średniowiecznej, a w pozytywizmie jako ujmowanie średniowiecza jako epoki zabobonu i tyranii ciągle odciska piętno na współczesnych wyobrażeniach o tej epoce, jest jednak w świetle współczesnych badań całkowicie błędna. Tej wizji średniowiecza przeciwstawiła druga połowa XIX wieku wyidealizowany obraz epoki Odrodzenia, szczególnie w dziele Jakoba Burckhardta i Friedricha Nietzschego. Wiek XIX postrzegał renesans jako epokę postępu naukowo-technicznego, wyrafinowanej kultury materialnej, indywidualizmu, hedonizmu, a nawet ateizmu, przeciwstawiając go ostro średniowieczu, któremu przypisywał cechy przeciwne – taka wizja Renesansu jest jednak tylko częściowo słuszna i po części stanowi projekcję własnych ideałów pozytywizmu.
Współcześnie dostrzega się wiele idei uznawanych dawniej za typowo renesansowe w średniowieczu, a także szeroką zależność myśli renesansowej od myśli średniowiecznej. Katoliccy historycy idei idą nawet dalej, w filozofii renesansowej nie tylko nie dostrzegając przełomu, ale wręcz widząc w niej nieudaną kontynuację filozofii nominalistycznej – Étienne Gilson nazywa renesans "zepsutym średniowieczem", na wzór dawniejszego terminu "zepsuty Renesans" którym określano barok.
Idee renesansowe przypisuje się zwłaszcza pewnym okresom kultury średniowiecznej, w których intensywnie rozwijano znajomość kultury starożytnej, a zainteresowania filologiczne i "historyczne" często dominowały nad filozoficznymi. Okresy te nazywa się "renesansami średniowiecznymi" – wyróżnia się w szczególności "renesans karoliński", "renesans ottoński" i "renesans XII wieku". Renesans karoliński przyniósł kontynentalnej Europie powrót znajomości wielu dzieł literatury i filozofii starożytnej, odrodzenie zbliżonej do klasycznej łaciny oraz szybki rozwój szkolnictwa, podobnie – na mniejszą skalę – renesans ottoński, w którym pojawiły się też idee uniwersalistyczne, żywiony w różnych formach tak przez kulturę średniowieczną jak i kulturę renesansową "mit Rzymu". Wiek XII przypomina renesans nie tylko w rozwoju nauk nazywanych później humanistycznymi i skupieniu zainteresowań na starożytności pogańskiej, ale też w podobnym typie kultury intelektualnej, widocznym zwłaszcza w platonizmie tej epoki (szczególnie w szkole z Chartres) i podobnym stosunku do natury, widocznym także w stylu romańskim, bezpośrednim (jako że we Włoszech zasadniczo nie było sztuki gotyckiej) poprzedniku stylu renesansowego. Nawet uważany za klasyczny okres kultury średniowiecznej wiek XIII, w którym brak jest typowych idei pochodzenia platońskiego, bywa określany jako protorenesans – przede wszystkim z racji rozwijanych w średniowiecznych uniwersytetach włoskich zainteresowań medycznych (zwłaszcza w Bolonii i Salerno) w nieprzerwany sposób kontynuowano w Italii renesansowej, szybkiego rozwoju nauk przyrodniczych, w których nie zawsze odwoływano się bezpośrednio do autorytetu (zwłaszcza u Alberta Wielkiego i Rogera Bacona), pewnych widocznych zwłaszcza na początku XIII w. nawiązań do filozofii Awerroesa i Awicenny podjętych także w platonizmie i arystotelizmie renesansowym czy pojawienia się humanizmu chrześcijańskiego w filozofii Tomasza z Akwinu.
Sztuka renesansu
Domenico Ghirlandaio, fresk Zachariasz w świątyni w kaplicy Tornabuoni w kościele Santa Maria Novella we Florencji, detal przedstawiający Marsilia Ficino, Cristofora Landino, Angela Poliziano i Demetriosa Chalkondylesa
Mimo że wielu filozofów renesansowych postrzegało swoją działalność jako radykalny przełom intelektualny, współcześni badacze nie podzielają tej oceny. Przełomu w filozofii dokonały raczej wiek XIII i XIV, które przyniosły myśli Zachodu odrodzenie logiki, oraz wiek XVII, który przyniósł charakterystyczny dla filozofii nowożytnej "przełom epistemologiczny", zmianę nacisku w badaniach z zagadnień metafizycznych na zagadnienia metody naukowej i odwrót od racjonalizmu epistemologicznego (poglądu, według którego poznawana rzeczywistość jest niezależna od podmiotu poznania) na rzecz idealizmu epistemologicznego. Filozofia wieku XV i XVI stanowi stadium przejściowe między filozofią średniowieczną a nowożytną i nie przynosi ani nowych zagadnień filozoficznych, ani nowych rozwiązań.
Głównymi prądami filozofii XV i XVI wieku były:
Humanizm, rozwijający się przede wszystkim we Włoszech wieku XV i XVI, przybierający najczęściej formę platonizmu, ale także różnego od średniowiecznego arystotelizmu. Poza Włochami ośrodkiem humanizmu była Francja, w której w drugiej połowie XVI wieku pojawił się humanistyczny sceptycyzm.
Scholastyka renesansowa i neoscholastyka, w odróżnieniu od późnej scholastyki średniowiecznej odrzucająca nominalizm na rzecz odnowionego tomizmu.
Renesansowa filozofia przyrody, reprezentowana zwłaszcza przez Giordana Bruna i Francisa Bacona, we wczesnym okresie nastawiona panteistycznie (nierzadko łącząc się z magią i alchemią), w okresie późniejszym metodologicznie.
Za pierwszego filozofa nowożytnego uważa się często Mikołaja z Kuzy. Jest on jednak filozofem bardzo oryginalnym i trudnym do jednoznacznej klasyfikacji, a jego myśl jest złożona i trudna. Jego związki z filozofią renesansu polegają przede wszystkim na dużej zależności od pogańskiej tradycji neoplatońskiej – Plotyna, Proklosa i Jamblicha, a także platonizujących greckich filozofów chrześcijańskich i ojców kościoła (jak Pseudo-Dionizy Areopagita) i średniowiecznych panteistów (jak Jan Szkot Eriugena). Jego teoria "uczonej ignorancji" zbliża go do późnośredniowiecznej mistyki (np. Mistrza Eckharta, w pewnym stopniu stanowiąc zapowiedź antyracjonalizmu i fideizmu reformacji). Jego "panteizm" ma charakter spekulatywny i zbliża go do renesansowej filozofii przyrody. Mikołaj z Kuzy był także prekursorem tendencji filologicznej w myśli renesansu – w czasie podróży na Wschód zbierał greckie manuskrypty, interesował się zachowanymi w Bizancjum pozostałościami kultury starożytnej.
Jedną z ważniejszych inspiracji powstania humanizmu włoskiego była imigracja do Włoch uczonych bizantyjskich, przynoszących ze sobą bizantyjski platonizm i wiele nieznanych wcześniej starożytnych pism greckich. Jednym z bardziej znanych bizantyjczyków w Italii był Manuel Chrysoloras, wychowawca wielu włoskich humanistów. Wpływy bizantyjskie zainspirowały prąd filologiczny włoskiego humanizmu, rozwój zainteresowania greką i próby oczyszczenia łaciny z naleciałości średniowiecznych, powrotu do języka Cycerona. Żywy rozwój medycyny na uniwersytetach średniowiecznych Włoch, mniej skrępowanych obyczajowo i teologicznie niż uniwersytety północnej Europy, stał się inspiracją dla przyrodniczego prądu humanizmu włoskiego. Prąd przyrodniczy obecny był zwłaszcza w arystotelizmie padewskim, inspirowanym w dużym stopniu filozofią i nauką arabską, ale także w platonizmie i jego zainteresowaniu matematyką i budową kosmosu. Platonizm ten nadawał włoskiemu humanizmowi cechy silnie spirytualistyczne, poetyckie i mistyczne, ale też spekulatywne – obie te cechy odróżniały humanizm włoski od bardziej wyważonego, skupionego raczej na zagadnieniach politycznych i etycznych, inspirowanego przez stoicyzm humanizmu Europy Północnej.
Ważną cechą filozofii renesansu jest to, że starała się ona trzymać ściśle dorobku starożytnych szkół, które naśladowała wiernie, często ściślej niż średniowiecze naśladowało Arystotelesa. W wieku XVI, zwłaszcza w filologicznym nurcie myśli renesansowej, przybierało to nieraz formy przesadne, co znalazło odzwierciedlenie w pamflecie Erazma z Rotterdamu Ciceronianus, wykpiwającym afektowaną uczoność i manieryzmy renesansowych filologów. Humaniści naśladowali zwłaszcza platonizm (interpretowany w duchu neoplatońskim, często zabawionym pitagoreizmem, kabałą i magią), arystotelizm, sceptycyzm – zwłaszcza we Francji drugiej połowy XVI w., stoicyzm – zwłaszcza w Niderlandach. Nie było natomiast w XV i XVI w. filozoficznego epikureizmu – chociaż nazywano tak pewne typowe dla bogatych miast włoskich postawy życiowe, takie jak zamiłowanie do intelektualnego i materialnego przepychu, sama filozofia epikurejska nie była w okresie odrodzenia znana ani kontynuowana, przede wszystkim ze względu na jej mechanicystyczne pojmowanie przyrody. Epikureizm i atomizm odnowił dopiero wiek XVII, zwłaszcza Pierre Gassendi.
Wśród Bizantyjczyków, którzy wywarli znaczny wpływ na filozofię i kulturę XV-wiecznej Italii należy obok Manuela Chrysolorasa wymienić Gemistosa Plethona, którego wykłady we Florencji dały początek Akademii Platońskiej we Florencji, kardynała Jana Bessariona, platonika, twórcę nowej interpretacji filozofii Arystotelesa, Jana Argyropoulosa oraz arystotelików Teodora z Gazy i Jana z Trapezuntu. Oś sporów bizantyjskich uczonych wczesnego renesansu stanowiła jedność i różność filozofii Arystotelesa i Platona. Spór ten przyczynił się do powstania wielu nowych koncepcji dotyczących relacji poglądów tych filozofów, a także do odrodzenia i rewaluacji mało znanych średniowieczu form platonizmu i arystotelizmu, zwłaszcza neoplatonizmu Plotyna i arystotelizmu Aleksandra z Afrodyzji.
Humanizm i sztuka renesansowa dotarły do Niemiec bezpośrednio z Włoch, nieco później niż do innych krajów. Było to rezultatem podróży niemieckich uczonych i artystów do Włoch. Niemcy są natomiast kolebką luteranizmu, najstarszego i największego nurtu reformacji, w niektórych aspektach zależnego od humanizmu (zob. Luter jako humanista), ale głównie przeciwstawiającego się włoskiej kulturze humanistycznej.
Humanizm w Niemczech rozwijał się przede wszystkim przed wystąpieniem Marcina Lutra. Do jego głównych reprezentantów należą np. Konrad Celtis (1459-1508) i Johannes Reuchlin. Kilku spośród uczniów i zwolenników Reuchlina napisało sławne Listy ciemnych mężów, w których ostro przeciwstawiło się wpływom duchowieństwa i wielu aspektom kultury późnego średniowiecza, zwłaszcza późnej scholastyce nominalistycznej. Wielu z nich, jak Ulrich von Hutten, stało się później zagorzałymi zwolennikami reformacji.
Konrad Celtis studiował w Kolonii i Heidelbergua następnie podróżował po Włoszech zbierając greckie i łacińskie manuskrypty. Był pod znacznym wpływem Tacyta, na podstawie jego Germanii napisał wprowadzenie do historii i geografii Niemiec. Pisał też poezje, często poświęcone chwale Niemiec. Był jedną z najważniejszych postaci renesansu północnego i głównym propagatorem ruchu humanistycznego w Niemczech.
Johannes Reuchlin (1455-1522), który studiował w różnych włoskich miastach, był przede wszystkim filologiem, znawcą łaciny i greki, a przede wszystkim jednym z pierwszych hebraistów. Poprzez swoje studia nad językiem hebrajskim, przy okazji których próbował odnaleźć żydowskie źródła chrześcijaństwa, przysporzył sobie wielu wrogów na uniwersytetach Niemiec i Francji. Ze względu na panujący pogląd, że zniszczenie ksiąg żydowskich może przyczynić się do nawrócenia żydów, przechrzta Johannes Pfefferkorn rozpoczął "wojnę na pamflety" ze zwolennikami Reuchlina, co spowodowało potępienie poglądów Reuchlina przez papieża Leona X.
Renesans w Hiszpanii[edytuj]
Mimo że wiele mówi się o "opóźnieniu kulturalnym Hiszpanii" i odrębności form kultury tego kraju, nie można nie zauważyć, że zaszły w nim XV i XVI wieku głębokie przemiany kulturowe i polityczne, które sprawiły, że Hiszpania renesansowa głęboko różniła się od Hiszpanii średniowiecznej. Humanizm nie miał w Hiszpanii znaczniejszych przedstawicieli – poza Vivesem, jednak drugi kluczowy prąd kulturalny XVI wieku, kontrreformacja, to tu wydał najświetniejsze owoce. Pod koniec XV wieku władcy Hiszpanii zdobyli Grenadę, ostatnie państwo muzułmańskie na Półwyspie Iberyjskim, i połączyli Aragonię i Kastylię unią, dając początek jednemu z najpotężniejszych imperiów świata. Stopniowo złamali przywileje stanowe i odrębności poszczególnych regionów, także wygnanie Maurów i wprowadzenie (1484) dość ściśle związanej z instytucjami państwowymi inkwizycji przyczyniło się do centralizacji państwa i stopniowego rozwoju absolutyzmu władców, przekształcając Hiszpanię z państwa średniowiecznego w nowożytną monarchię absolutną.
Renesans w Polsce[edytuj]
Renesans był okresem rozkwitu kultury polskiej. Państwo polsko-litewskie było duże i silne, a wpływy włoskie, które nasiliły się wraz ze ślubem Zygmunta I Starego z Boną Sforzą, przyczyniły się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. Do Polski przybyli sławni poeci i myśliciele: Włoch Filip Kallimach (Filippo Buonaccorsi), Niemiec Konrad Celtis. W roku 1488 (niektóre źródła podają 1489) powstało pierwsze w Europie towarzystwo literackie – Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostali Celtis, profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie, studenci. Polska stała się azylem tolerancji religijnej, powstały dzieła Reja i Kochanowskiego, Akademia Krakowska stała się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W późniejszych latach powstały również kolejne uniwersytety: 1544 w Królewcu, 1579 w Wilnie i 1594 w Zamościu.
Renesans jest epoką otwierającą czasy nowożytne. Przepaść między „starą” a „nową” kulturą europejską jest wielka, ponieważ na przełomie XV/XVI wieku we Włoszech, a w XVI wieku w innych częściach kontynentu, zmieniło się całkowicie myślenie człowieka, jego podejście do sztuki i tradycji filozoficznej i literackiej. Oczywiście przemiany te nie nastąpiły z dnia na dzień. Przełom idei jest procesem, na który składają się wydarzenia historyczne, sytuacja polityczna, zjawiska społeczne.
Odrodzenie to przede wszystkim epoka wielkich indywidualności. Każdy, kto czuł w sobie przypływ talentu, rozwijał go wszechstronnie. Człowiek nie był zorientowany na jedną dyscyplinę, bardzo często pełnił wiele funkcji: zawodowych, społecznych, politycznych, artystycznych. Najlepszym przykładem mogą być Leonardo da Vinci i Michał Anioł, którzy interesowali się nauką, techniką, rozmaitymi dziedzinami sztuki i filozofią. Renesans zrodził wielu geniuszy, których osiągnięcia do dziś wzbudzają szacunek i podziw, gdyż znajdują praktyczne zastosowania.
Odrodzenie się człowieka w Renesansie polegało na odrzuceniu ideałów średniowiecznej ascezy, zanegowaniu scholastyki i średniowiecznego systemu gradualnego (hierarchii bytów od najniższych po uduchowione). Nowa epoka podkreślała niezwykłą godność każdego człowieka, wartości życia ziemskiego. Z tak rozumianą wartością życia doczesnego wiązała się ciekawość świata i chęć jego odkrywania. Było to olbrzymie pole, które dopiero należało odkryć i zbadać. Stąd też XV i XVI wiek to czas wielkich odkryć geograficznych i podróży naukowych. Renesans to również okres odrodzenia nauki i sztuki. Pojawił się druk, który zrewolucjonizował całą epokę, myślenie o świecie oraz przekaz informacji. Książki, które dotąd były prawie niedostępne i nieosiągalne ze względu na ich cenę, stały się dobrem powszechnym. Wydarzenie to wpłynęło na szybkość przekazu idei i myśli. Nie można również zapominać, iż Renesans jest czasem, w którym obficie korzystano z dorobku antycznego, w którym się do niego odwoływano i stawiano go za wzór. Średniowiecze nie otaczało starożytnych zabytków szczególną czcią, a myśl antyczna była jedynie zbiorem mądrych zdań. Renesans nadał Antykowi nowy sens. Antyk stał się więc kryterium oceny dorobku renesansowego, kanonem piękna w sztuce i filozofii. Bardzo popularne stało się hasło powrotu do źródeł – czyli ad fontes. Zdaniem badaczy epoki na narodziny Renesansu wpływ miały również m.in. kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi łączących papiestwo z cesarstwem, rozwój miast, handlu i rzemiosła. Ponadto Odrodzenie miało miejsce tylko w łacińskiej części Europy. W Bizancjum i krajach prawosławnych przełom renesansowy nie nastąpił.
Reformację i humanizm uważa się za dwa najważniejsze prądy renesansowe. Na przykład w Niemczech większą rolę odegrała reformacja, natomiast we Włoszech czy Hiszpanii – humanizm. Jednak nie da się wyznaczyć ostrych granic między tymi zjawiskami, które przenikały się, zwalczały, napędzały wzajemnie.
Renesans pozostał epoką, w której dominowała jeszcze łacina. Był to uniwersalny język, którym posługiwała się wykształcona Europa. Renesansowa łacina była jednak bardziej przejrzysta od średniowiecznej, odzyskała swój starożytny blask i piękno. Wielu pisarzy było już wówczas twórcami dwujęzycznymi – rozwijały się tym samym literatury i języki narodowe.
Ramy czasowe
Renesans trwał we Włoszech od XIV w. do XVI w., a w krajach północnej Europy od końca XV w. do końca XVI w. (w Polsce od XVI w. do lat trzydziestych XVII w.).
Znaczenie nazwy
Termin „renesans” (zapożyczenie z franc. renaissance) jest równoznaczny z terminem „odrodzenie” (tłumaczenie z łac. renovare – odradzać, odnawiać). Stosuje się je wymiennie na określenie epoki w dziejach kultury. Rozumienie znaczenia słowa „renesans” jest wieloaspektowe:
odrodzenie się człowieka w duchu chrześcijańskim;
odnowienie ludzkiego życia poprzez „oczyszczającą siłę miłości”;
przywrócenie wzorów antycznych;
rozwój sztuki poprzez udoskonalenie dziedzictwa mistrzów starożytnego Rzymu.
„Odradzanie się” Europy przełomu XV/XVI w. to efekt zbiegających się w tym samym czasie kilku faktów o charakterze społeczno – historyczno – ekonomicznym. Na pewno jest nim kryzys papiestwa, a z nim związane osłabienie wpływu Watykanu na samodzielność państw europejskich oraz ożywienie tendencji do jednoczenia się narodowego i rozwój miast.
Pojęcia związane z epoką
Humanizm
Prąd filozoficzny kierujący uwagę myśli ludzkiej na osobę i sprawy człowieka: jego godność, poczucie wolności, wszechstronny rozwój oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla siłę ludzkiego rozumu i możliwości zdobycia szerokiej i gruntownej wiedzy o świecie Naczelne hasło humanizmu zaczerpnięte zostało z utworu komediopisarza antycznego, Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” (łac. homo sum et nil humani a me alienum esse puto.).
Antropocentryzm
Poglądy stawiające człowieka w centrum zainteresowania; oznaczają taki tok myślenia, w którym przyjmuje się ludzki punkt widzenia w odbieraniu i analizowaniu wszelkich zjawisk
Utopia
Termin zaczerpnięty z tytułu utworu Tomasza Morusa pt. Utopia z 1516 r., w którym opisał idealny ustrój na wyspie Utopia – życie w zgodzie z naturą, w równości między ludźmi, w pełnej harmonii i spokoju, bez pieniędzy i wyzysku materialnego; utopia to też pewna ideologia zakładająca radykalizm w realizacji zamierzeń programowych, ale opierająca się bardziej na fantazji o idealnym ustroju niż realiach; dziś „utopijny” znaczy wyidealizowany, nierealny, niemożliwy, istniejący w wyobraźni
Predestynacja
Nieodwracalność losu, przeznaczenie; pogląd o przeznaczeniu człowieka, odgórnie nadanym przez Boga (pośmiertne losy człowieka są ustalone jeszcze za jego życia)
Irenizm
Z gr. eirene – pokój, postawa hołdująca zgodzie i pokojowi między ludźmi; otwartość i życzliwość na tle społecznym i wyznaniowym
Makiawelizm
Nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza renesansu – Nicollo Machiavelliego. Postawa wyrażająca się cynizmem, brakiem skrupułów w dążeniu do realizacji swoich celów, dopuszczająca zdradę, podstęp, a nawet zbrodnię
Najważniejsze wydarzenia
Kryzys papiestwa i reformacja
kryzys w Rzymie następował stopniowo, począwszy od XIV w., tj. buntu miejskiej biedoty rzymskiej, który skutkował przeniesieniem - na niespełna 70 lat - urzędu papieża do Awinionu; powrót do Rzymu okazał się początkiem tzw. wielkiej schizmy zachodniej, bo francuski kler osadził na tronie awiniońskim swojego kandydata (schizma trwała do 1417 r. tj. do soboru w Konstancji);
reformacja – (z łac. reformare przekształcać, przebudowywać) działania zmierzające do odnowienia Kościoła i chrześcijaństwa; eskalacja takich działań następuje po 1517 r., kiedy Marcin Luter upublicznił swoje 95 tez. Oprócz Lutra (luteranizm), do reformatorów zalicza się: Jana Kalwina (kalwinizm i arianizm) oraz króla Henryka VIII (anglikanizm).
Zdobycie Konstantynopola
W 1453 r. stolica potężnego niegdyś państwa bizantyjskiego stanęła na krawędzi zagłady. Inwazja tureckich muzułmanów sprawiła, że to mocarstwo, Cesarstwo wschodniorzymskie, bezpowrotnie upadło. Zajęty przez Turków Konstantynopol stał się nową stolicą osmańskiego imperium.
Odkrycia geograficzne
Przełom XV/XVI w. nazywa się Wiekiem Wielkich Odkryć. Zetknięcie się z innymi cywilizacjami pokazało, że kultura europejska nie jest jedyna. Wyprawy przyniosły korzyści wielostronne: bogacenie się, rozwój miast i portów, handel, nowe inwestycje, konkurencyjność i rywalizację, a przede wszystkim, zmianę w myśleniu - z ascetycznego na afirmujący życie i człowieka, z zamkniętego - na rozbudzonego ciekawością świata i otwartego na poznawanie.
Mikołaj Kopernik
Najważniejsze dzieło to De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Odkrycia astronoma zrewolucjonizowały wizję świata. Uwolniły myślenie o otaczającej rzeczywistości i stały się impulsem do refleksji nad miejscem człowieka w świecie. Pokazały, co może nieskrępowany ludzki umysł oraz zachęciły do obserwacji i poszukiwań.
Drukarstwo
W 1450 r. Gutenberg wynalazł druk, który przyśpieszył obieg informacji, zmniejszył przestrzeń, wspomógł reformację, rozpowszechnił ideały humanizmu (m.in. kult młodości – moda, maniery, sztuka), zintensyfikował edukację i potrzebę umiejętności czytania oraz wprowadził reklamę i wzmógł konkurencję.
Filozofia
Erazm z Rotterdamu
Holenderski filolog i filozof, jeden z kluczowych myślicieli epoki, autor satyry Pochwała głupoty (1509r.), w której skrytykował ludzką głupotę i snobizm, pazerność i chciwość oraz zepsucie moralne; zwolennik irenizmu.
Nicollo Machiavelli
Obok Erazma, równie ważny przedstawiciel filozofii odrodzenia; autor kontrowersyjnego traktatu Książę (1513 r.), w którym stwierdził, że „cel uświęca środki”, jak również wykazał, iż człowiek kieruje się w swoim działaniu cynizmem, zimnym wyrachowaniem i amoralnością, więc jest z natury zły; zaprzeczył tym samym wartościom chrześcijańskim.
Tomasz Morus
Angielski filozof, polityk i pisarz, autor dzieła Utopia (1516 r.); opisał tam taki stan społeczny, w którym nie ma wykorzystywania kogokolwiek, a równość i brak pieniądza wprowadziły stan szczęścia wśród obywateli; Morus uznaje zasadę, że człowiek jest z natury dobry i możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców działających w imię braterstwa, równości i wolności człowieka.
Giovanni Pico della Mirandola
Czołowy przedstawiciel myśli włoskiego renesansu i autor dzieła O godności człowieka (1486 r.) – uznanego za manifest humanizmu. Mówi o godności ludzkiej, o niepowtarzalności cech (każdy człowiek jest inny), o wolności myśli i czynów i odpowiedzialności za nie. Autor sentencji: „każdy jest kowalem swojego losu”.
Kultura – podstawowe zagadnienia
Poetyki humanistyczne
Na powstanie humanistycznej myśli teoretycznoliterackiej odrodzenia miały wpływ dzieła twórców antycznych:
dialogi Platona i jego koncepcja „furor poeticus” czyli natchnienia, niezwykłego momentu spowodowanego wtargnięciem bóstwa w psychikę i wywołującego szaleństwo twórcze, „furor divinus” (szał boski), „calor poeticus” (żar poetycki);
Poetyka Arystotelesa – pierwszy wielki usystematyzowany wykład z teorii literatury;
List do Pizonów Horacego – rozważania estetyczno-moralne o funkcji poezji; „aurea mediocritas” – złoty umiar.
Odrodzenie przejęło teorię trzech funkcji literatury (uczyć – podobać się – wzruszać), którym podlegają trzy style (odpowiednio: niski – średni – wysoki). Poetyki humanistyczne tę teorię przeniosły do stylów poetyckich. I tak, tematom wzniosłym, boskim, królewskim czy bohaterskim odpowiadać miał styl wysoki; potocznym i codziennym – niski. Ta zasada odpowiedniości stylu nosi nazwę „decorum”. Na gruncie trzech stylów i zasady decorum powstał podział na rodzaje literackie: „opowiadania” proste (monologowane przez autora) i opowiadania mimetyczne (dialogowane). Wśród gatunków literackich były takie, które uznawano za gatunki szlachetniejsze, obwarowane ściślejszymi normami stylistycznymi, np. w rodzaju dramatycznym najwyżej ceniona była tragedia, w epickim – epopeja, w lirycznym – oda i elegia.
„Złoty wiek kultury polskiej”
Takim określeniem nazywano wiek XVI w Polsce za czasów Jagiellonów (Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta); to czas rozkwitu Rzeczypospolitej szlacheckiej, z przestrzeganiem zasad tolerancji religijnej i spokojem wewnętrznym; ogłoszona zostaje wtedy teoria heliocentryczna Kopernika, Akademia Krakowska staje się ośrodkiem naukowym znanym w świecie, powstają pierwsze utwory literackie i publicystyczne w języku polskim, przekładano na polski najwybitniejsze dzieła literatury europejskiej.
Walka o język ojczysty
Wynalazek druku okazał się sprzymierzeńcem polszczyzny, szczególnie polskiej ortografii; w połowie XV w. Jakub Parkoszowic stworzył pierwszy traktat o zasadach pisowni i rozpoczął tym samym społeczną debatę, w której wypowiedzieli się (opracowując odpowiednie materiały i publikacje): w 1512 r. Stanisław Zaborowski, w 1551 r. Stanisław Murzynowski, w 1594 r. Jan Kochanowski wespół z Łukaszem Górnickim i Janem Januszowskim. Wprowadzanie języka narodowego w różne sfery życia nie było przedsięwzięciem ani łatwym, ani szybkim. Wymagało to przede wszystkim ustanowienia pewnych norm, które pomogłyby językowi polskiemu, jeszcze niestabilnemu, wyprzeć łacinę, język co prawda wymierający, ale stabilny i mocny, szczególnie w modlitwach i nabożeństwach. W walce tej przełomowe znaczenie mają trzy wydarzenia: po pierwsze, wspomniane wyżej podjęcie próby ustalenia zasad ortograficznych; po drugie, Jan Mączyński w 1564 r. wydaje pierwszy słownik łacińsko – polski, a fakt ten czyni z języka polskiego równorzędny z łaciną język; po trzecie – w 1568 r. Piotr Statorius wydaje pierwszy podręcznik polskiej gramatyki. Pojawiły się też szybko dyskusje nad poprawnością językową oraz rolą prozy i poezji w dziedzinie utrwalania norm językowych. Ważną rolę odegrała również publicystyka sejmowa, a przede wszystkim mowy wygłaszane w sejmie po polsku. Zasługą zaś reformacji było wprowadzenie języka polskiego do tekstów religijnych.
Szkolnictwo i nauka
Najważniejszą placówką edukacyjną w Polsce była w XV/XVI wieku Akademia Krakowska, a w szczytowym okresie polskiego renesansu ogromną rolę odegrają jej studenci: Jan Kochanowski, Jan Zamojski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz, Jan Dantyszek, Stanisław Kleryka; rozrosła się sieć szkół parafialnych niższego szczebla, powstawały humanistyczne szkoły średnie – gimnazja; w 1544 r. w Królewcu założono uniwersytet; prężnie działająca Akademia Krakowska sprowokowała Francuzów do powołania w Paryżu konkurencyjnej wobec Krakowa i Sorbony uczelni – Collège de France (dawniej Collegium Regium), działającej do dziś renomowanej szkoły wyższej; podobną uczelnię chciał powołać Jan Zamojski, ale bez sukcesów. Akademia Zamojskich działała krótko, ale przez jakiś czas była najwybitniejszą placówką tego typu w Polsce.
Mecenat
To opieka nad sztuką, literaturą i nauką oraz nad twórcami w tych dziedzinach sprawowana przez państwo, instytucje lub osoby prywatne (od nazwiska przyjaciela i doradcy Augusta w antycznym Rzymie, Mecenasa). Największe zasługi w tym zakresie ma na swoim koncie Jan Zamojski – najchlubniejsza karta w dziejach polskiego mecenatu.
Klasycyzm renesansowy
Epoka odrodzenia ożywiła na nowo sztukę starożytną i związany z nią styl klasyczny; mówiąc o klasycyzmie renesansowym mamy na myśli takie kierunki w literaturze i w sztuce, które mają charakter nawrotu do antyku, tj. zachowanie harmonii, prostoty i przejrzystości kompozycji, jej regularność, symetria i linearność, statyka zamiast dynamizmu, spokój i uporządkowanie; renesans jest pierwszą epoką, która powróciła do źródeł antycznych.
Uprawiane gatunki
Gatunki uprawiane w odrodzeniu to: dramat humanistyczny, dramat misterny, moralitet, dialogi polemiczne, romans, apokryfy, epigramat, nowela, tren, pieśń, hymn, sonet, sielanka, tragedia, anakreontyk, elegia, fraszka.
Pareneza
Renesans nie zrezygnował z literatury parenetycznej wzorem średniowiecza, ale nowa epoka wylansowała nowe wzorce osobowe: wzór dworzanina, rycerza, artysty i patrioty.
Kultura – twórcy
Architektura
Twórcy architektury to: Filippo Brunelleschi, Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł), Donato Bramante, Leonardo da Vinci; w Polsce sztuka renesansu mogła rozwijać się poza cechami, które były organizacjami konserwatywnymi, w ramach mecenatu królewskiego i magnackiego; przykłady architektury: pałace we Florencji, bazylika św. Piotra w Rzymie, a w Polsce – budynki w Zamościu, zamek Wawelski przebudowany przez Franciszka Florentczyka; charakterystycznym elementem polskiego renesansu w architekturze jest tez tzw. attyka (Sukiennice, poznański ratusz, zabudowania w Kazimierzu Dolnym)
Malarstwo
Twórcy malarstwa to Leonardo da Vinci, Michał Anioł Buonarroti, Rafael, Piero della Francesca, Sandro Botticelli, Tycjan, Hieronim Bosch, Piotr Bruegel, Jan Van Eyck, Albrecht Dürer; powrót do tematyki mitologicznej; nowatorskie odczytanie scen biblijnych; przykłady: Michał Anioł Buonarotti i malowidła w Kaplicy Sykstyńskiej, fresk Leonarda da Vinci Ostatnia Wieczerza, obraz Mona Lisa.
Rzeźba
Twórcy rzeźby to Donatello, Michelangelo Buonarroti, Filippo Brunelleschi, Jacopo Sansoviono, Bartolommeo Bandinelli, Rafael Santi, Leonardo Da Vinci; posągi przedstawiają bogów i bohaterów, w idealnej harmonii ciała; piękne rzeźby sakralne z serii Pietà (przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego Chrystusa, np. Pietà watykańska Michała Anioła z bazyliki św. Piotra w Rzymie); rzadziej stosowany szary kamień i drewno, zyskuje natomiast marmur i odlewy z brązu; w Polsce – kaplica grobowa Zygmunta I, prezentująca styl dojrzałego renesansu
Twórcy muzyki
Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di Lasso, Mikołaj Gomółka, Mikołaj z Krakowa, Marcin Leopolita, Wacław z Szamotuł, Mikołaj Zieleński, Jerzy Liban; muzyka stała się sztuką; nowe gatunki muzyczne: madrygał, kanon, chanson; polifonia; gwałtowny rozwój instrumentów.
Renesans w Europie
Renesans włoski
Rafael Santi – autor portretów z Madonnami, najsłynniejsza: Madonna Della Sedia; ciepłe, czułe, wypełnione miłością obrazy; znany jest też jego fresk Szkoła ateńska;
Michał Anioł Buonarroti – renesansowy „homo doctus”: rzeźbiarz, malarz, architekt, poeta; najwybitniejsze dzieła: freski w Kaplicy Sykstyńskiej, wśród rzeźb: Pietà i Dawid; z dzieł architektonicznych – projekt kopuły bazyliki świętego Piotra;
Leonardo da Vinci – twórca wszechstronnie uzdolniony, prawdziwy umysł odrodzenia, geniusz; najsłynniejsze obrazy: Mona Lisa, Dama z łasiczką, Ostatnia wieczerza;
Donato Bramante – jeden z czołowych przedstawicieli renesansu; wybitny architekt i malarz; jego dzieła: pierwotny projekt bazyliki Św. Piotra, rozbudowa Pałacu Watykańskiego, projekty wielu kościołów w Rzymie i Mediolanie, autor fresków, m.in. w Castello Sforzesco w Mediolanie;
Sandro Botticelli – wybitny malarz z Florencji; autor obrazów Narodziny Wenus oraz La Primavera;
Francesco Petrarka – znakomity poeta włoski, miłośnik antyku; zasłynął jako autor pięknych Sonetów do Laury; mistrz sonetu;
Giovanni Boccaccio – twórca nowożytnej nowelistyki, autor 100 opowiadań Dekameron; wszystkie napisał w języku ojczystym; od tytułu jednego z utworów „teorią sokoła” nazwano teorię budowy noweli; to ...
Grzesiek_93