REFORMACJA
była odpowiedzią społeczną na demoralizację i kryzys Kościoła. Wystąpienia przeciw instytucji Kościoła, papieża i niektórym dogmatom, zwane hereiyckimi, trwały od dawna i były dość częste (albigensi, John Wiklef, s. 76, jan Hus, s. 79). Najpocvażniejszy ruch reformatorski - husyiyzm - choć ogarnął Czechy, nie rozprzestrzenił się jednak szerzej po Europie.
W 1517 r. zakonnik Marcin Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez krytykujących m.in. odpuszezanie grzechów za pieniądze.
Sprawa ta nieoczekiwanie nabrała rozgłosu i Luter został oskarżony o herezję przez papieża. Mając mocne poparcie, Luter spalił bullę papieską, po czym został ekskomunikowany. Oznaczało to zerwanie z Rzvmem. Jakich to grzechów się dopuścił, co głosił twórca nowego wyznania, nazwanego niebawem luterańskim?
1. Podstawowym źródłem i autorytetem w sprawach wiary jest tylko Pismo Święte, a nie papież czy sobór.
2. Każdy, a nie tylko duchowni, ma prawo komentować Biblię. 3. Jezus ustanowił tylko 2 sakramenty, chrztu i komunii, ale są to symbole, które o niczym nie stanowią bez wiary - podstawy zbawienia.
4. Należy skasować zakony, cełibat, a majątki ziemskie odebrać Kościołowi.
Nauki Lutra znalazły poparcie wśród wielu książąt, mieszczan i chłopów niemieckich. Dlaczego? Nowa wiara wrychodziła naprzeciw ludzkim potrzebom bezpośredniego obcowania z Bogiem, bez nadmiernej obrzędowości i sprzedajnych pośredników. Chłopi łączyli nowe hasła religjne ze społecznymi (zmniejszenie pańszczyzny i obciążeń divorskich). Doprowadziło to do wielkiej wojny chłopskiej t1524-1525). Powstanie zostało zgniecione, przy całkowitym poparciu Lutra .
Ruch chłopski uświadomił ponadto Lutrowi konieczność podporządkowania grup wiernych władzom świeckim: stąd droga wiodła do stworzenia Kościoła państwowego. Władza państwowa (świecka) była evięc mocno zainteresowana w popieraniu wyznania luterańskiego. Rozcvojowi nowej wiary sprzyjał też przekład Biblii na język niemiecki dokonany przez samego Lutra, rozwój drukarń i szkół.
Luteraruzm rozpowszechnił się, oprócz Niemiec, głównie w Skandynawii. Natomiast w mieszczańskich Niderlandach czy Szwajcarii upowszechnił się kalwinizm. Jego tyvórcą był Jan Kalwin (właściwie Jean Cauvin).
Co głosił kalwinizm?
1. Wiara nie jest wynikiem postawy człowieka, ale darem bożym (predestynacja, czyli przeznaczenie).
2. Podstawą moralnego prowadzenia się jest pracowitość, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i pobożność.
3. Bogactwo jest dowodem, że Bóg ci sprzyja.
Respektowanie zasad kalwińskich przyniosło zasadnicze zmiany w mentalności społeczeństw nowej wiary, widoczne do dzisiaj. Kult pracowitości, uczciwości, bogacenia się - sprzyjał rozwojowi gospodarczemu. Bogactwo protestanckiego Zachodu nie spadło im z nieba. Struktura Kościoła kalwińskiego była demokratyczna: zgromadzenie wiernych wybierało świeckich senatorów i powoływało pastorów (księży). Król nie miał już decydującego głosu, a lud miał prawo bronić się przed ewentualnym tyranem. Dlatego kalwinizm znalazł wielu zwolenników nie tylko wśród mieszczan, ale i wśród szlachty francuskiej, polskiej i litewskiej.
W Anglii Henryk VIII w 1534 r. ogłosił się głową Kościoła i odłączył od Rzymu. Podłożem rozstania z papieżem nie były kwestie wiary, ale sprawa rozwodu awanturniczego i okrutnego króla, którego biskup Rzymu nie chciał mu udzielić. Henryk, odłączając się od Rzymu, ograniczył sig do konfiskaty zakonów i ich dóbr. Schizma angielska nabrała rozmachu po śmierci Henryka VIII: do liturgii wprowadzono angielski, zniesiono celibat, wprowadzono komunię pod dwiema postaciami. Sukcesom reformacji sprzyjało wyspiarskie położenie Anglii, gwarantujące izolację i dobrą obronę.
Wyznawców nowej wiary w Europie od 1529 r. zaczgto nazywać protestantami (od protestu wygłoszonego na sejmie Rzeszy Niemieckiej). Nabrzmiewające konflikty doprowadziły do wyniszczających wojen religijnych w Niemczech i części Francji. Pokój w Augsburgu w 1555 r. wprowadził w podzielonych Niemczech słynną zasadę cuius regio eius religio (czyja władza, tego religia). Władca (książę) decydował o wierze poddanych.
We Francji wojny religijne osiągnęły apogeum w nocy (a właściwe w dniu) św. Bartłomieja (1572). Wtedy to katolicy z udziałem panujących Walezjuszy wyrżnęłi kalwinistów francuskich, zwanych we Francji hugenotami. Ich przywódca, późniejszy król Henryk IV Burbon, ocalał. W 1598 r. wprowadzi edykt nantejski przyznający hugenotom wolność wyznania.
KONTRREFORMACJA
była przecicvdziałaniem Kościoła katolickiego wobec nowych ivyznań. Kościół po okresie gwałtovnej zapaści przede wszystkim musiał się samookreślić. Uczynił tak na soborze trydenckim (1545-1563):
1. Tradycja Kościoła jest równorzędna z Pismem Świętym jako źródło wiary.
2. I'raivo komentowarua Biblii ma jedynie Kościół.
3. Yró . w:ary o zbawieniu decydują dobre uczynki (utrzymanie odpustów).
Sobór trydencki utrzymał również większość dogmatów, celibat i nie zgodził się na wprowadzenie języków narodowych do liturgii. Następnie przystąpił do kontrreformacji poprzez:
1. Propagandę wyznaniową (kazania, druki, przedstawienia, malowidła, coraz piękniejsze wyposażenie kościołów, co znajdzie scvój wyraz w stylu barokowym).
2. Trybunał inkwizycji, działający już w XIII w., zreformowany w 1542 r. przez papieża Pawła III, nadzorował pracę sędziów. Ci zaś sądzili heretyków i wszelkich podejrzanych "odszczepieńców" z użyciem tortur; częstym wyrokiem było spalenie na stosie. Ale też dzięki tworzeniu imperium strachu inkwizycja powstrzymała rozprzestrzenianie się protestantyzmu w Hiszpanii (panował tam superkatolick? król Filip II Habsburg) i we Włoszech.
3. Indeks ksiąg zakazanych ustanowiony przez Pawła IV w 1559 r. Do indeksu dostało się wiele dzieł humanistycznych, palono je, katolikom surowo zabroniono ich czytania. Duchowna cenzura prewencyjna (uprzedzająca) kontrolowała druki przed wydaniem (gwoli prawdzie należy wspomnieć, że książki palili również protestanci).
4. Towarzystwo Jezusowe, czyli zakon jezuitów, założony przebyłego źołnierza Ignacego Loyolę (1540), bezwzględnie posłuszc.y papieżowi. Jezuici zwalczali nowe wyznania na dworach królewskich i magnackich. Stworzyli też sieć szkół zwanych kolegiami, a nawet uniwersytety (Wilno, 1579) stosujące nowoczesne metody nauczania.
Działalność Kościoła rzymskokatolickiego po soborze trydenckim zahamowała postępy reformacji. Było to tym łatwiejsze, im większe były podziały między wyznaniami protestanckimi. Dość szybko okazało siQ, że brak jednej doktryny, głowy Kościoła i hierarchii, dowolność i prawo interpretacji Biblii - prowadzą protestantyzm do dzielenia sią na coraz większą liczbę wyznań i ich względnej słabości. Podziały te tnvają do dzisiaj. Jest jednak rzeczą zastanawiającą, że owa słabość zmieniła się w siłę gospodarczą państw protestanckich, której skutki są widoczne również współcześnie. Aby jednak spróbować zrozumieć, dlaczego - należy prześledzić historię aż do czasów obecnych. Do czego gorąco zachęcam.
Kwesiie wiązane państwami Europy Zachuniej w X v I w. i polityką dynastyczną Jagiellonów, patrz s. 85 i 98 oraz ,Ściąga z historii dla szkół średnieh, klasa II. Dzieje noiuotne.
REFORMACJA W POLSCE
Przyczyny reformacji na ziemiach polskich były podobnejak w Europie Zachodniej. Szlachta i mieszczaństwo miały negatywny stosunek do uprzywilejowanej pozycji duchowieństwa. Przez ożywione kontakty ekonomiczne północno-zachodnich ziem Rzeczypospolitej, a zwłaszcza mieszczaństwa Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski, nowinki religijne bardzo szybko przeniknęły na ziemie polskie.
Luteranizm znalazł zwolenników w miastach Prus Królewskich i Wielkopolski. W przeciwieństwie do Europy Zachodniej luteranizm przyjmowało przede wszystkim mieszczaństwo. Centrum luteralizmu były Prusy Królewskie z Gdańskiem na czele (od momentu przyjęcia luteranizmu przez Albrechta Hohenzollerna, księcia pruskiego). Głównym ośrodkiem luteranizmu stał się Królewiec, na tamtejszym uniwersytecie kształciła się mlodzież nie tylko z Prus Książęcych, ale z całej Rzeczypospolitej; drukarnia zaopatrywała ziemie polskie w pisma religijne pisane po polsku w duchu reformowanym. Szczególnie bujny rozwój luteranizmu nastąpił na ziemiach polskich w latach 40. XVI w. Protektorem i opiekunem był książę pruski Albrecht Hohenzollern.
Kalwinizm, co charakterystyczne dla ziem polskich, przyjmowała przede wszystkim szlachta - demokratyczne założenia doktryny i organizacja Kościoła kalwińskiego z dużym udziałem świeckich, czyli w warunkach polskich - szlachty. Hasła demokratycznej opozycji antykrólewskiej i wolności szlacheckiej znalazły podłoże w kalwinizmie. Prostota i skromność liturgii kalwińskiej zachęcały szlachtę do przechodzenia na to wyznanie. Nie bez znaczenia było przejmowanie przez szlachtę ziemi kościelnej i utrzymywanie skromnych zborów kalwińskich. Szlachta kalwińska stanowiła trzon obozu egzekucyjnego. Kalwinizm znalazł zwolenników wśród szlachty w Matopolsce a także na Litwie, gdzie opiekunami byli Radziwiłłowie birżańscy.
Szlachta protestancka dążyła do utworzenia, na wzór Anglii, Kościoła narodowego. Dzięki staraniom szlachty protestanckiej zawieszono jurysdykcję (odbywanie sądów) biskupów katolickich nad różnowiercami w sprawach wiary.
Wśród polskich zwolenników kalwinizmu toczyły się spory dotyczące dogmatu o Trójcy Świętej, które doprowadziły do podziału ruchu w latach 1562-1565 na tzw. Zbór większy - kalwinów i Zbór mniejszy - braci polskich (zwanych na ziemiach polskich arianami). Arianie założyli w Rakowie słynną Akademię ariańską, wydawali pisma religijne i prowadzili głośne polemiki teologiczne. Jednym z najsłynniejszych arian na ziemiach polskich był Jan Amos Komenski. Na ziemiach polskich arianie nie cieszyli się sympatią ani wśród katolików, ani wśród innych protestantów.
Cechą charakterystyczną stosunków religijnych w Rzeczypospolitej, w przeciwieństwie do reszty Europy, była tolerancja religijna - trwały dysputy teologiczne, wydawano masowo pisma religijne. Szlachta innowiercza piastowała najwyższe urzędy w kraju, wybierana w charakterze posłów do sejmu. Pojedyncze zarządzenia królewskie rłntvczace waleania refrmacii nie hvłv eoPkmnwane Clarhta mr Pr.l
sce doprowadziła do instytucjonalnego i prawnego zagwarantowania swobody religijnej. W 1570 r. w Sandomierzu protestanci polscy, z wyłączeniem braci polskich, zawarli ugodę religijną. Zobowiązali się nie zwalczać wzajemnie i wspólnie występować na sejmach w sprawie ustanowienia w Polsce Kościoła narodowego. W styczniu 1573 r. w Warszawie w trakcie obrad sejmu konwokacyjnego w czasie pierwszego bezkrólewia przedstawiciele szlachty, magnatów i duchowieństwa katolickiego uchwalili Konfederację Warszawską, która gwarantowała swobody religijne w Rzeczypospolitej. Wolności wyznaniowe objęły nie tylko kalwinów, l.uteranów, braci czeskich, ale także katolików i prawosławnych. Tekst Konfederacji Warszawskiej został ostatecznie zatwierdzony przez króla Stefana Batorego.
Mimo sukcesów reformacji w Polsce, Kościół katolicki nadal stanowił ogromną siłę. Nie naruszono jego podstaw materialnych. Na czoło akcji kontrreformacyjnej w Rzeczypospolitej wysunął się kardynał Stanisław Hozjusz, aktywny uczestnik obrad soboru trydenckiego. W 1564 r. z jego inicjatywy na Warmię zostali sprowadzeni jezuici. Król Zygmunt August przyjął postanowienia soboru trydenckiego i na ziemiach polskich rozpoczął się okres kontrreformacji.
Do najaktywniejszych i najsłynniejszych działaczy kontrreformacyjnych zaliczamy jezuitów: Jakuba Wujka, tłumacza Biblii na język polski i Piotra Skargę, autora słynnych Kazań sejmowych. Powstawały średnie szkoły jezuickie - kolegia, w których na wysokim poziomie kształcono młodzież nie tylko katolicką, ale także protestancką. Na ziemiach polskich wprowadzono wszystkie postanowienia soboru trydenckiego i reformy z następnych lat. Dynamicznie rozwijały się i działały zakony. Powstawały bractwa religijne. W końcu XVI w. szlachta zaczęła masowo odchodzić od protestantyzmu usuwając ministrów i pastorów i sprowadzając na ich .niejsce księży katolickich.
Wiek XVII przyniósł wzrost niechętnych nastrojów wobec różnowierców. W 1658 r. postanowieniem sejmu nakazano arianom opuścić ziemie polskie. W 1668 r. wydano ustawę zabraniającą przechodzenia z katolicyzmu na inne wyznania, a w 1718 r. usunięto ostatniego protestanta z sejmu Rzeczypospolitej.
W 1596 r. w Brześciu Litewskim część duchownych prawosławnych uznała prymat papieża i podpisała tzw. unię z Kościołem katolickim. Powstał Kościół uniclzi, który, mimo że pozostał przy obrządku greckim, stał się częścią Kościoła katolickiego. Nowy Kościół miał zwolenników przede wszystkim na wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, ale początkowo nie cieszył się zbyt dużym uznaniem.
backe57