Sklepy cynamonowe.pdf

SKLEPY CYNAMONOWE

Prowincjonalne Ŝycie Brunona Schulza

Bruno Schulz nie ma szczęścia do biografów. WciąŜ pozostaje na uboczu ich

zainteresowań. Jedynie Jerzy Ficowski w Regionach wielkiej herezji poświęcił mu nieco

więcej uwagi. Nic więc dziwnego, jak w sumie mało się wie o tym wybitnym przedstawicielu

literatury międzywojennej. Nawet co do daty urodzin były wątpliwości. Słownik

współczesnych pisarzy polskich podaje datę 19 listopada 1992 r., zaś wspomniany Jerzy

Ficowski twierdzi, Ŝe było to 12 lipca tegoŜ roku. Tę datę przyjmuje równieŜ literatura

polska. Przewodnik encyklopedyczny . Miejscem jego urodzenia był Drohobycz. Pochodził z

drobnomieszczańskiej rodziny Ŝydowskiej wyznania mojŜeszowego. Ojcem jego był Jakub

Schulz, drohobycki kupiec bławatny, zaś matką Henrietta z Kuhmerkerów. Wiadomo, Ŝe

przyszły autor Sklepów cynamonowych w latach 1902-1910 uczęszczał do gimnazjum w

Drohobyczu. Po jego ukończeniu podjął studia w zakresie architektury na Politechnice

Lwowskiej, gdzie studiował do 1913 roku. W tymŜe roku odbył kilkumiesięczne studia na

Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu. W 1924 r zatrudnił się jako nauczyciel rysunków w

Państwowym Gimnazjum im. Króla Władysława Jagiełły w Drohobyczu. Pracował tu, z

krótką przerwą w 1928 roku (przygotowywał się wówczas do egzaminu nauczycielskiego), do

1941 roku. Po sukcesie literackim Sklepów cynamonowych został w 1936 r. mianowany

profesorem gimnazjum.

Pracę pisarską rozpoczął gdzieś około 1925-26 roku. Wpływ na to miała zapewne przyjaźń

z młodym pisarzem W. Rilfem. Pierwszy znany utwór Noc zimowa powstał w 1928 roku.

Opublikowany jednak został dopiero w zbiorze Sanatorium pod Klepsydrą wydanym w 1936

r. Dzięki Ŝyczliwości i poparciu Zofii Nałkowskiej debiutował cyklem opowieści Sklepy

cynamonowe . KsiąŜka ta ukazała się w 1933 r. z datą o rok późniejszą. Literacki sukces

Sklepów cynamonowych ułatwił Schulzowi nawiązanie nowych znajomości i przyjaźni w

środowisku warszawskim, co pozostawiło trwały ślad w interesującej korespondencji. Poza

Nałkowską, do zaprzyjaźnionych i duchowo bliskich twórców naleŜeli m.in. S. I. Witkiewicz,

W. Gombrowicz, T. Breza. W roku 1933 Zofia Nałkowska włączyła go do grupy literackiej

„Przedmieście”. Jednak z grupą tą pozostawał w luźnych związkach, mimo Ŝe solidaryzował

się z wystąpieniami skupionych tu pisarzy.

Drugą pozycją ksiąŜkową był zbiór opowiadań opatrzony tytułem Sanatorium pod

Klepsydrą opublikowany w 1936 r. Wiadomo, Ŝe od 1934 roku pracował nad powieścią

Mesjasz . Dwa wyodrębnione fragmenty tej powieści weszły do cyklu Sanatorium pod

Klepsydrą : Genialna epoka i Księga . Ponadto zachowały się publikowane w prasie 4

opowiadania, reszta – niestety – zaginęła. Ponadto dorobek pisarski Schulza stanowi ponad

sto ocalałych listów o duŜej wartości literackiej kierowanych do róŜnych osób.

Pozostawił po sobie równieŜ prace o charakterze krytycznym. Spod jego pióra wyszło

ponad 20 recenzji i szkiców drukowanych w „Wiadomościach Literackich”, „Tygodniku

Ilustrowanym”, „Sygnałach”, „Pionie”, „Skamandrze” i „Studio”. Opublikował równieŜ

bardzo interesujący esej Mityzacja rzeczywistości stanowiący istotny przyczynek do

właściwej interpretacji jego twórczości. Na uwagę zasługuje takŜe szkic o Ferdydurke

Gombrowicza. Pisał równieŜ o twórczości takich współczesnych mu pisarzy jak: Zofia

Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Tadeusz Breza, Kazimierz Wierzyński.

Zajmował się równieŜ malarstwem, rysunkiem i grafiką. Twórczość malarska. (poza jedną

akwarelą) nie zachowała się. Ocalało natomiast trochę jego rysunków i grafik.

Ze wspomnień o pisarzu opublikowanych przez Jerzego Ficowskiego wyłania się jego

sylwetka jako człowieka cichego, nieśmiałego, Ŝyczliwego ludziom. Czuł się osamotniony.

Prowincjonalne Ŝycie było dość nudne. Ten drohobycki Ŝyciorys Schulza interesująco

komentuje jeden z najbliŜszych jego przyjaciół, znany skrzypek Emil Górski. Pisze on między

innymi:

Niestety – codzienna rzeczywistość, jaka w tym czasie panowała w Drohobyczu, małym

prowincjonalnym mieście, była szara i smutna. Znaczna część społeczeństwa pogrąŜała się w

coraz większym ubóstwie – zwłaszcza młodzieŜ Ŝyła bez perspektyw Sam Schulz, chorowity i

zmęczony monotonną pracą, otoczony chorymi członkami rodziny, zdawał sobie sprawę ze

swej marnej egzystencji. To wszystko dręczyło go bardzo, ale nigdy się nie skarŜył. Twierdzi

dalej, Ŝe ucieczka od rzeczywistości była [...] charakterystyczną cechą osobowości Brunona

Schulza . 1

Wojna zastała Schulza w Drohobyczu. Społeczność Ŝydowska chciała ocalić go, jako

człowieka wybitnego, od zagłady. Przez pewien okres udawało im się utrzymać go przy

Ŝyciu. RównieŜ Zofia Nałkowska usiłowała nieść mu pomoc. Czyniła starania o ściągnięcie

go do Warszawy. Miał wyjechać 19 listopada 1942 r. Niestety, tego samego dnia gestapowcy

rozjuszeni tym, Ŝe jakiś śyd, broniąc się, zadrapał któregoś z nich – wpadli do getta i

rozpoczęli bezładną strzelaninę do kaŜdego, kto się im nawinął . 2

Wówczas dopadł go

gestapowiec o nazwisku Gunther i pozbawił Ŝycia strzałem w tył głowy.

Swoistość gatunkowa prozy Schulza

Zetknięcie z prozą Schulza stanowi zaskoczenie. Czytelnik przyzwyczajony do określonych

wyznaczników róŜnicowania epiki moŜe mieć trudności z kwalifikacją gatunkową utworu.

Rola fabuły w organizacji świata przedstawionego została zupełnie zminimalizowana, ciąg

wydarzeń nie ma charakteru przyczynowo-skutkowego, nie przystają równieŜ tradycyjne

pojęcia organizacji czasu i przestrzeni. Jednocześnie postrzega się, Ŝe poszczególnych

fragmentów wyodrębnionych tytułami nie sposób czytać jako samodzielnych znaczeniowo –

bez wiązania z całością. W utworze pojawia się wyraźnie określony narrator. Zapleczem jego

literackiej penetracji jest zawsze dzieciństwo. W tekście podejmowane są na przestrzeni kilku

opowieści te same motywy (sklep, ptaki, karakony, ojciec, matka, Adela). Pierwszoosobowy

narrator przywołujący dzieciństwo Ŝyje pod przemoŜnym wpływem niezwykłej osobowości

ojca. Wspomnienie o nim organizuje wizję odległej przeszłości w małym miasteczku. Cały

świat kręci się wokół ojca. Sprawia to wraŜenie powieściowej spójności przedstawień.

Jednocześnie ten świat jakby nieustannie rozpada się, dezintegruje. Powrót do dzieciństwa nie

jest bowiem ucieczką w krainę Arkadii. Przy pomocy tych segmentów, strzępów pamięci,

Schulz usiłuje zbudować jakąś całościową konstrukcję. Poszczególne wspomnienia są

znakami oderwanych sensów, rudymentem jakiejś dawnej wszechobejmującej, integralnej

mitologii . Dzięki twórczości moŜna te sensy pozbierać, włączyć swoją pamięć w system

ogólnoludzkich doświadczeń. Stwarza to szansę powrotu do ludzi. Zabezpiecza przed

wyobcowaniem. Tworzenie prywatnej mitologii było więc dla Schulza obroną przed

samotnością, sprzeciwem wobec alienującej roli prowincji.

Czytając utwór, nie mamy wątpliwości, Ŝe został wysnuty z osobistych przeŜyć autora.

Zresztą on sam w jednym z listów do przyjaciół pisze, Ŝe Sklepy cynamonowe są utworem

autobiograficznym. Swoje wyraziste oblicze w utworze ma drohobycka małomiasteczkowa

rzeczywistość prowincjonalna. Migawkowo pojawiają się tu znaczące refleksy wspomnień z

dzieciństwa. Dość wyraziście rysuje się postać ojca, najbliŜszej rodziny i otoczenia.

Ojciec jest kupcem bławatnym w małym miasteczku, zatrudniającym we własnym sklepie

subiektów, ma na imię Jakub, zapada na zdrowiu. Wszystko to zgadza się z autentyczną

postacią Jakuba Schulza Ŝyjącego w Drohobyczu. TakŜe postaci Adeli, wuja Marka o twarzy

wyjałowionej z płci , kuzyna Emila z twarzą, z której Ŝycie zmyło wszelki wyraz , czy brata

Karola mają swe rzeczywiste pierwowzory.

JednakŜe wyraźnie trzeba podkreślić, Ŝe opowiadający nie ma na celu otworzenia kroniki

rodzinnej, opowieści o ludziach mu bliskich Ŝyjących w konkretnym czasie i miejscu. W

Sklepach cynamonowych nie pada jakakolwiek, choćby umowna nazwa miasteczka, nie ma

równieŜ odniesień do konkretnego czasu. Narrator nie przypisuje się do fizykalnej

czasoprzestrzeni. Osobista biografia słuŜy do mówienia o sprawach ogólnych. Stąd

ujednoznacznianie detali ograniczałoby symbolikę opowieści.

Świat ojca symbolizuje bowiem odchodzący świat galicyjskiego partykularza. Narrator

odtwarza i komponuje go z ułamków zdarzeń dość luźno ze sobą powiązanych. W narracji

funkcjonują one najczęściej na zasadzie przypomnień. Nie zostały one poddane porządkującej

zasadzie chronologicznej, nie określono dla nich czasu narracji. Jest to jakaś bliŜej

nieokreślona „dorosłość” bohatera. Nie jest to jednak literatura wspomnieniowa, przewaŜa

bowiem element kreacji. Nad wspomnieniami nadbudowany został świat istniejący w

„godzinach nadliczbowych”, w powołanym do istnienia czasie. Posiada on równieŜ swoją

symbolikę. Szczerzej będzie o tym mowa w dalszych fragmentach tekstu.

Taki amorficzny gatunkowo kształt narracyjny znalazł potwierdzenie w braku precyzyjnego

określenia, z czym mamy do czynienia – nowelą, powieścią, opowiadaniem, czy moŜe czymś

jeszcze innym. Mamy tu bowiem wszystkiego po trochu.

W publikacjach traktujących o utworze pisze się o nim jako o zbiorze nowel, opowiadań,

opowieści, rzadziej jako o powieści. Najczęściej unika się gatunkowej kwalifikacji, mówiąc o

nim po prostu jako o „ksiąŜce” lub „prozie”.

Schulz własną twórczość traktował jako świadome łamanie konwencji gatunkowych epiki.

Mówiąc o twórczości, miał na myśli bardziej poezję niŜ prozę. Tradycyjna proza nie

zawierała pierwiastka kreatywności, była kopiowaniem, a nie wymyślaniem. Przy czym

„wymyślanie” to nie dotyczyło wyłącznie wydarzeń, ale i języka. Tylko taki własny język był

w stanie przejąć i symbolizować sensy głębokie, ukryte w pokładach psychiki, niejasne, nie

mające swych językowych znaków.

Światem prozy Schulza nie rządzi fizykalne prawo. Tu decyduje psychologia twórczej

kreacji. Jak we śnie przedmioty mogą pojawiać się i znikać, zmieniać swą formę, być i nie

być jednocześnie. Świat pomyślany moŜe egzystować na prawach realności. Twórca ma

świadomość władztwa nad tym iluzorycznym światem. Często obnaŜa jego nieautentyczność,

wskazując na literacki rodowód.

Proza Schulza jest swoistym zamachem na zdroworozsądkowe pojmowanie świata. Jej

istotą jest to, co sam pisarz określił jako bankructwo realności. Autor zerwał w niej z zasadą

podpatrywania świata, jedynie po to, by stworzyć jego językową kopię. Rzeczywistość

zostaje zniekształcona, względnie stworzona od nowa.

Narracja Sklepów cynamonowych

Cechę wyróŜniającą prozy Schulza stanowi współistnienie narracji dyskursywnej i

kreacyjnej. Posiadają one róŜny stopień wyrazistości. Z reguły nakładają się na siebie. Są

jednak w tekście partie dające się jednoznacznie wyodrębnić jako wyłącznie dyskursywne czy

poetyckie (kreacyjne). Partie mające charakter dyskursu w czystej niemal postaci wypełniają

Traktat o manekinach , natomiast nurt kreacyjny pojawia się w obrazie Tłui, opowieści

przemiany ojca w karakona, wstępie do opisu wichury, wędrówce w poszukiwaniu „sklepów

cynamonowych” itd.

Najczęściej jednak trudno wydzielić te partie, by tworzyły one dłuŜsze wypowiedzi, tok

kreacyjny burzą przerywniki realności.

W partiach dyskursywnych, a nawet kreacyjnych, pojawiają się pojęcia abstrakcyjne oraz

terminy z róŜnych dziedzin nauk (byt, materia, egzystencja, elipsa, apologia, registratura,

apokryf, konglomerat, substancja, generacja, palimpsest itd.).

Częste są równieŜ wyrazy wskazujące na cechy i relacje między pojęciami (przyimki,

spójniki, przysłówki) narzucające wypowiedzi charakter logicznych wywodów. Układ

wypowiedzi jest podporządkowany tokowi rozumowania, udowodnienia i dokumentowania.

Taki charakter ma wspomniany Traktat o manekinach . Elementy stylizacji naukowej

spotykamy równieŜ przy opisie Ŝywej materii – pieska Nemroda, a takŜe w Nocy wielkiego

sezonu – wygłosowej pozycji utworu.

Wypowiedź ojca w Traktacie o manekinach przybiera formę naukowego referatu.

Wystarczy tu przyjrzeć się choćby następującemu fragmentowi:

Materia jest najbierniejszą i najbezbronniejszą istotą w kosmosie. KaŜdy moŜe ją ugniatać,

formować, kaŜdemu jest posłuszna. Wszystkie organizacje materii są nietrwałe i luźne, łatwe

do uwstecznienia i rozwiązania. Nie ma Ŝadnego zła w redukcji Ŝycia do form innych i

nowych. Zabójstwo nie jest grzechem. Jest ono nieraz koniecznym gwałtem wobec opornych i

skostniałych form bytu, które przestały być zajmujące. W interesie ciekawego i waŜnego

eksperymentu moŜe ono nawet stanowić zasługę. Tu jest punkt wyjścia dla nowej apologii

sadyzmu (60). 3

Do tekstu Schulz wprowadza równieŜ elementy stylizacji biblijnej. Uwznioślając obraz

ojca, stylizuje go na starotestamentowych proroków. Naśladuje przy tym rytm prozy biblijnej:

AŜ pewnej nocy podniósł się ten głos groźnie i nieodparcie Ŝądając, aby mu dać świadectwo

usty i wnętrznościami swymi. I usłyszeliśmy jak duch weń wstąpił, jak podnosił się z łóŜka,

długi i rosnący gniewem proroczym, dławiąc się hałaśliwymi słowy, które wyrzucał jak

mitralieza. Słyszeliśmy łomot walki i jęk ojca, jęk tytana ze złamanym biodrem, który jeszcze

urąga (47).

Powtarzalność układów zdaniowych, rozpoczynanie zdania od spójnika, umieszczanie

czasowników na końcu zdania, wprowadzenie wreszcie staropolskich form rzeczownikowych

(„usty”, „słowy”) nadaje tekstowi znamię sakralizacji.

Jednocześnie Schulz zdaje sobie sprawę z umowności oznaczeń. Dlatego tę upatetycznioną

scenę świadomie wykpi, sadzając ojca – proroka na porcelanowym urynale .

Patetyczność proroczą dostrzec moŜna równieŜ we fragmentach Traktatu o manekinach .

Ojciec momentami przemawia tu głosem proroków Syjonu. I tu wzniosłość unieszkodliwiona

zostaje prztyczkiem w nos. Natchniony ojciec otrzymuje go od wulgarnej w swoim realizmie

Adeli.

Ponownie w roli proroka wystąpi ojciec podczas wyprzedaŜy towaru w Nocy wielkiego

sezonu . Scena w sklepie wyraźnie ustylizowana jest na scenę biblijną. Ma stanowić jakby

przypowieść o poecie i poezji. Charakter przypowieściowy narzucają wyraźne odwołania do

tekstu biblijnego. Główne postaci tej przypowieści (ojciec, subiekci, klienci) mają swoje

odpowiedniki w Biblii : ojciec-prorok, subiekci-aniołowie, klienci-lud Izraela. Ojciec-prorok

Jakub jest przywołany ze świata Biblii :

... a na tle tej scenerii ojciec wędrował wśród fałd i dolin fantastycznego Kanaanu [...] z

rękoma rozkrzyŜowanymi proroczo w chmurach i kształtował kraj uderzeniami natchnienia

(114).

Jawi się tu jako wysłannik woli BoŜej, interpretator jego zamysłów. Broni swego towaru –

poezji.

Przyglądający się temu tłum zachowuje się jak niegdyś lud Izraela niepomny nawoływań

proroczych:

A u dołu, u tego Synaju, wyrosłego z gniewu ojca, gestykulował lud, złorzeczył i czcił Bala

(114).

Kupujący, jak niegdyś lud izraelski pod nieobecność MojŜesza, zaczynają się buntować,

odchodzić od Boga i popadać w bałwochwalstwo. Ojciec karci ich jak biblijny prorok:

Mój ojciec wyrastał nagle nad tymi grupami kupczących, wydłuŜony gniewem i gromił z

wysoka bałwochwalców potęŜnym słowem (114).

RównieŜ wspomniani subiekci mają swój biblijny rodowód. To grzeszący aniołowie:

Szukał subiektów Ale ci ciemni i rudzi aniołowie dokądś odlecieli . [...]

Subiekci dosięgli właśnie Ŝelaznego balkonu na wysokości okna i wczepieni w balustradę,

pochwycili wpół Adelę i wyciągnęli ją przez okno...

Gdy ojciec mój, przeraŜony ochydą grzechu, wrastał gniewem swych gestów w prozę

krajobrazu, w dole beztroski lud Baala oddawał się wyuzdanej wesołości (112).

Bardzo czytelna jest w tekście aluzja do zbuntowanych aniołów: Ojciec podejrzewa bolesną

myślą, Ŝe oto grzeszą gdzieś w głębi domu z córkami ludzi (112).

Postępowanie ich jak i napierającego tłumu, ujmuje Schulz w kategoriach biblijnego

grzechu. Nie potrafią zrozumieć istoty poezji, czyli grzeszą.

Stylizacja biblijna słuŜy więc usymbolicznieniu sensów, nadaniu im sankcji waŜności,

stanowi jednocześnie środek artystyczny o duŜych walorach kreatywnych, zwłaszcza Ŝe

Schulz traktuje go jako element autoironii, gry autotematycznej i demonstrowania wyobraźni.

Do przetwarzania i stwarzania rzeczywistości Schulz wykorzystuje przede wszystkim

metaforę pojmowaną jako ekwiwalent słowny zjawisk, rzeczy etc. nienazwanych i dotychczas

nieistniejących, stanowiących wytwór jego wyobraźni.

Metaforę pojmował jako kojarzenie pojęć, którym w świecie realnym nic nie odpowiada. Jej

sens kryje się między słowami. Pisarz spiętrzał sensy metaforyczne, rozbudowywał w

rozległe obrazy, wprawiał je w ruch:

A ku parkanowi koŜuch traw podnosi się wypukłym garbem – pagórzem jak gdyby ogród

obrócił się we śnie na drugą stronę i grube jego, chłopskie bary, oddychają ciszą ziemi. Na

tych barach ogrodu niechlujna, babska bujność sierpnia wyolbrzymiała w głuche zapadliska

ogromnych łopuchów, rozpanoszy się ozorami mięsistej zieleni. Tam te wyłupiaste pałuby

łopuchów wybałuszyły się jak babska szeroko rozsiadłe, na wpół poŜarte przez własne

oszalałe spódnice (39). Roślinność uzyskuje tu odrębny status istnienia. Animizacje i

personifikacje nadają im baśniowy byt. Liczne epitety metaforyczne ujawniają właściwości i

cechy pojawiające się na prawach psychicznej impresji. Asocjacje są niezwykłe, odległe,

często dla wywołania określonego nastroju poetyczności.

Równie efektowne, demonstrujące bogactwo wyobraźni są liczne porównania. Podstawa.

porównania jest tu często niejasna, ukryta, impresyjna. A oto kilka przykładów:

I po paru jeszcze domach ulica nie mogła juŜ utrzymać decorum miasta, jak chłop, który

wracając do wsi rodzinnej, rozdziewa się po drodze z miejskiej swej elegancji zamieniając się

powoli, w miarę zbliŜania się do wsi, w obdartusa wiejskiego (39).

Powietrze nad tym rumowiskiem, zdziczałe od Ŝaru, cięte błyskawicami lśniących much

końskich, rozwścieczone słońcem, trzeszczało jak od niewidzialnych grzechotek,

podniecających do szału (40).

Adela wracała w świetliste poranki, jak Pomona z ognia dnia rozŜagwionego, wysypując z

koszyka barwną urodą słońca ... (37).

Była to chwila, kiedy czas oszalały i dziki, wyłamując się z kieratu zdarzeń i jak zbiegły

włóczęga biegnie z krzykiem na przełaj przez pola .... (75).

Słowa są u Schulza tworzywem, z którego dobywa niezwykłe światy. Często fakt językowy

ustanawia je i kieruje jego porządkiem:

Tam, w tych spalonych, wielobelkowych lasach strychów i dachów ciemność zaczęła się

wyradzać i dziko fermentować. Tam zaczęły się te czarne sejmy garnków, te wiecowania

gadatliwe i puste, te bełkotliwe flaszkowania, bulgoty butli i baniek. AŜ pewnej nocy wezbrały

pod gontowymi przestworami falangi garnków i flaszek i popłynęły wielkim stłoczonym ludem

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: