ADAM KERSTEN HISTORIA SZWECJI WROCAW WARSZAWA KRAKW GDASK ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH WYDAWNICTWO 1973 Okadk, obwolut i wyklejk projektowa JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa ANNA LERGETPORER-JAKIMOW Redaktor techniczny MICHA YSSOWSKI Printed in Poland Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo. Wrocaw 1973. Nakad: 5500+230 egz. Objto: ark. wyd. 32,40, ark. druk. 29,25. Papier ilustr. kl. III, 80 g, 66x98. Oddano do skadania 17 X 1972. Podpisano do druku 6 vni 1973. Druk ukoczono w sierpniu 1973. Wrocawska Drukarnia Naukowa Nr zam. 352/72 - N-7. Cena z 85. - OD AUTORA REDNIOWIECZNA Szwecja bya bied- nym, chopskim krajem na peryferiach wczesnej kultury europejskiej dzi jako jedna z pierwszych na naszym kontynencie poczyna wchodzi w faz cywilizacji postindustrialnej, ktr wedle przewidywa Anglia i Fran- cja osign dopiero w kocu XX w. W wiekach rednich krlobjstwo w Szwecji byo czstym zjawiskiem, a w cigu ponad dwch stuleci, od koca XIII do pocztkw XVI w., aden wadca nie panowa do koca swego ycia wspczesna Szwecja od kilkudziesiciu lat posiada usta- bilizowane rzdy parlamentarne. Wojowniczo i denie do ekspansji, ktre od czasw wikingw po wiek XIX charakteryzoway polityk Szwecji, ustpiy tendencjom pokojowym Szwecja naley do tych nielicznych pastw europejskich, ktre nie bray udziau w dwch wielkich wojnach naszego wieku, a i dzi zajmuje konsekwentnie neutralne stanowisko. Stwierdzenia te wystarcz, by obudzi gbokie zainteresowanie prze- szoci kraju oddzielonego od Polski niewielk przestrzeni morza. Pozna- nie dziejw innych narodw wzbogaca i rozszerza pojmowanie wasnej historii, pozwala lepiej rozumie procesy, ktre zoyy si na dzie dzi- siejszy. Dostrzega to ju osiemnastowieczny cenzor, gdy dajc sw apro- bat Historii Krlestwa Szwedzkiego spisanej przez ks. Wincentego Skrze- tuskiego w 1771 r. wskazywa, i znalaz w niej wiele, co moe narodu naszego dzieje objani, uatwi, wesprze i ugruntowa". Doczekaa si te owa Historia dwch kolejnych wyda ... i pozostaa do dzi jedynym polskim opracowaniem caoci dziejw naszego ssiada. Kiedy podejmowaem opracowanie historii Szwecji, te wanie wzgldy miaem przede wszystkim na uwadze. Refleksja nad rozwojem spoeczestwa szwedzkiego od jego zarania moe by uyteczna, tym bardziej e w prze- szoci dzieje Polski i Szwecji wielokrotnie blisko si splatay. Dwa kraje pooone w strefie batyckiej wiele ze sob czyo i nie mniej wiele dzielio. Nastpstwem tego byy z jednej strony sojusze i zwizki dynastyczne, z dru- giej za wojny. Wizy przyjani okazay si jednak historycznie trwalsze ni konflikty, mimo e walka ze szwedzkim potopem" stanowi integralny skadnik polskiej tradycji narodowej, a Szwedzi dumni s ze swego stor- maktstiden wieku mocarstwowoci. Opracowujc t ksik byem skrpowany wymogami, jakie narzuciy ju inne pozycje cyklu, w ktrym ukazuje si Historia Szwecji. W myl tych zaoe ksika ma przekaza Czytelnikowi moliwie wszechstronny, niemal podrcznikowy zasb wiedzy w oparciu o najnowsze wyniki bada historykw skandynawskich. Esej o historii Szwecji, jaki chciaem pisa, prba bardziej wszechstronnego ukazania tego niezwykle pasjonujcego procesu historycznego na porwnawczym tle dziejw innych krajw, a wrd nich i Polski, ksika, w ktrej refleksja dominowa bdzie nad faktami, czeka nadal na swego autora. To ujecie bynajmniej nie nosi takiego charakteru, nawet sprawy polskie potraktowane s jedynie z punktu widzenia historii Szwecji. Jest to tylko prba przekazania czytelnikowi odpowiednio duej iloci materiau, ktry moe przysuy si do poznania i stworzenia rzetelnych podstaw do rozwaa historycznych. WSTP WSPӣCZESNY historyk nie moe przedstawia dziejw wedug lat porzdku", jak to czyni ks. Skrzetuski, musi wskaza zwrotne momenty procesu historycznego, wyrni epoki i mniejsze okresy, opierajc si na oglnym podziale dziejw naszej cywili- zacji, a zarazem w peni uwzgldniajc specyfik kraju, ktrego histori bada i wykada. Nie jest to atwe zadanie, wiadcz o tym dyskusje nad periodyzacj historii toczce si od dziesitkw lat. Prezentowana tu kon- strukcja dziejw Szwecji jest oparta na periodyzacji przyjtej w najnowszej historiografii szwedzkiej. Zgodnie z ni granica midzy staroytnoci czy mwic inaczej czasami przedhistorycznymi a wczesnym redniowieczem zostaa przeprowadzona w kocu X w.; okres wypraw wikingw szwedzcy historycy zasadniczo wczaj jeszcze do prehistorii" forntiden. red- niowiecze dzieli si na dwa okresy. Wczesne redniowiecze do 1319 r. to okres cierania si starych instytucji spoeczestwa rodowo-plemiennego z nowym porzdkiem, jaki niosy ze sob chrzecijastwo i feudalizm. Ksztatoway si w tym czasie podstawy spoeczestwa stanowego, a lu- na federacja dzielnic", jak pisz historycy szwedzcy o jedenastowie- cznym krlestwie, przeobrazia si w zwarty organizm pastwowy. Na- ley przy tym podkreli, e w przeciwiestwie do Polski w Szwecji nie doszo nigdy do rozbicia dzielnicowego mimo istniejcych w tym kie- runku tendencji. Kocow dat tego okresu wyznacza zaprzysienie przez krla Magnusa Erikssona szwedzkiej wielkiej karty wolno- ci" (1319). Okres rozkwitu i zmierzchu redniowiecza (1319 1520) charakteryzuje si przewag monowadztwa, ktre w XV w. stao si powanym czynni- kiem destruktywnym. Treci ycia politycznego Szwecji bya w tym czasie bezustanna walka miedzy kolejnymi wadcami, reprezentujcymi tendencje do wzmocnienia wadzy krlewskiej, a wieckim i duchownym mono- wadztwem. Znw odmiennie ni w wikszoci pastw europejskich nie wyksztacia si w Szwecji monarchia typu stanowego. Wizao si to z ukadem si spoecznych. Rola rycerstwa, a potem szlachty, bya zna- cznie mniejsza ni np. w Polsce, mieszczastwo poza sztokholm- skim nie miao znaczenia; istotn si stanowio natomiast wolne chopstwo. Wanym wydarzeniem tego okresu jest unia kalmarska (1397), ktra nominalnie istniaa do pocztkw XVI w. W walce przeciw unii, oznacza- jcej preponderancj Danii, wzrastaa aktywno szerokich warstw ludnoci Szwecji, a w kolejnych zrywach powsta chopskich ksztatowaa si wia- domo narodowa. Nastpny okres obejmuje panowanie Gustawa Wazy i jego synw (15201611). Przynis on rozkwit gospodarczy, cigle jeszcze w ramach form gospodarki redniowiecznej, wzmocnienie wadzy krlewskiej, zwycistwo reformacji. Monowadztwo upado, zastpione przez nowo- ytn magnateri, ktra pozostawaa w orbicie dworu nawet wwczas, gdy reprezentowaa tendencje opozycyjne. Monarchia elekcyjna prze- ksztacia si w dziedziczn. Stworzone zostay wwczas podstawy potgi Szwecji. Wiek XVII jest nazywany okresem mocarstwowym stormaktstiden. Szwecja podja walk o panowanie na Morzu Batyckim, staa si wanym partnerem w wielkich koalicjach europejskich. W stosunkach wewntrznych nastpi proces ograniczania stanu posiadania ziemi i praw wolnych cho- pw. Wzroso znaczenie szlachty i magnaterii, zagraajc wadzy kr- lewskiej. Dopiero wielka redukcja" w latach osiemdziesitych utorowaa drog rzdom absolutnym. Okres ten koczy uchwalenie konstytucji, ktra ograniczya ponownie wadz krlewsk, oraz pokj w Nystadzie (1721) pozbawiajcy Szwecj czci jej posiadoci w Finlandii i na poudniowym wybrzeu Batyku. Zaczynajcy si na pocztku XVIII w. okres wielkich zmian trwa okoo stulecia; kocow dat wyznacza powstanie przeciw Gustawowi III i usta- nowienie nowej konstytucji oraz definitywna utrata Finlandii wraz z Wys- pami Alandzkimi (1809). W Szwecji dokonaa si w tym czasie rewolucja przemysowa i uksztatoway si podstawy spoeczestwa kapitalistycznego. Dalej wydzieli wypada pwiecze 18091865 czasy utrwalenia si stosunkw kapitalistycznych we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego, rosncego znaczenia buruazji, liberalizmu mieszczaskiego. W nastp- nym pwieczu (18661920) na czoo wysuny si dwa problemy: rozwj kapitalizmu monopolistycznego oraz walki klasowe. 8 Po 1920 r. rozpoczyna si jak pisz szwedzcy historycy nasz wasny czas". Otwiera go szereg demokratycznych reform, a stworzony wwczas system ustrojowy przetrwa, z bardzo niewielkimi zmianami, do dzi. Staraem si, w miar moliwoci, potraktowa okres najnowszych dziejw Szwecji rwnie szeroko jak poprzednie, zamykajc ten zarys na ostatnim dziesicioleciu historii naszego wiata. GEOGRAFICZNO-HISTORYCZNE PODSTAWY SZWECJI WSPӣCZESNA Szwecja rozciga si na wschodniej czci Pwyspu Skandynawskiego na przestrzeni 449,7 tys. km2, graniczc z Norwegi wzdu wododziau Gr Skandynawskich i z Fin- landi rzekami Muonio oraz Torne. Terytorium to ksztatowao si stop- niowo, poprzez podboje i kolonizacj. U zarania redniowiecza, w X w. krlestwo szwedzkie nie obejmowao jeszcze na poudniu Skanii, Hallandu i Blekinge, nalecych wwczas do Danii, a na polnocy osadnictwo sigao tylko do Angermanlandu; Wyspy Alandzkie, Olandia i Gotlandia byy take szwedzkie. W XII w. Szwecja utracia na rzecz Norwegii Jamtland, ktry odzyskaa czciowo w XIII i XIV w., a w caoci w XVI stuleciu. Ekspansja szwedzka kierowaa si na poudnie i na wschd, kolonizacja na pnoc i na wschd. W XII w. rozpocz si podbj wybrzea fiskiego, ktry trwa przez nastpne dwa wieki. W 1323 r. traktat w Nteborgu (pniej Orieszek) midzy Szwecj a ksistwem nowogrodzkim ustali granic posiadoci szwedzkich na wschodnim wybrzeu Zatoki Botnickiej; biega ona od Zatoki Fiskiej (na pd. od Wyborga) do ujcia rzeki Oulu na pnocy. Granica ta z niewielkimi zmianami, cho cigle naruszana, przetrwaa do koca XVI w., kiedy w rezultacie wojny szwedzko-rosyj- skiej zostaa przesunita na k...
leopardg