I. Miejsce prawa w systematyce nauk:
Nauki prawa na leżą do grupy nauk społecznych, ponieważ przedmiotem ich badania jest społeczeństwo.
Są one zarówno naukami praktycznymi, jak i teoretycznymi. Jako nauki praktyczne zajmują się formułowaniem i uzasadnianiem norm postępowania, czyli wskazują jakie przepisy prawne należy wprowadzić, aby rozwiązać określone problemy społeczne, ewentualnie uzasadniają potrzebę zmodyfikowania obowiązującego prawa, wskazują również jak należy interpretować normy prawne. Jako nauki teoretyczne opisują i wyjaśniają prawo takim jakim ono jest naprawdę, a nie tylko wskazywanie jakim być powinno.
W prawoznawstwie podejmuje się zarówno problemy empiryczne (np. badania socjologiczno-prawne) jak i formalne (np. analiza pojęć prawnych).
Nauki prawne to ta grupa nauk społecznych, których przedmiotem badawczym jest analiza norm prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno-prawnych.
II. Podział nauk prawnych:
· filozofia (teoria) prawa
· szczegółowe nauki o prawie (np. prawo cywilne, karne)
· nauki historyczno-prawne
III. Pojęcie prawa – zakres:
1.Ujęcie pozytywistyczne.
Prawo – rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu, a prawo i moralność to dwa różne i niezależne od siebie porządki normatywne (wg Austina)
2. Pojęcie normatywne.
Prawo – zbiór norm ogólnych, pochodzących od organów państwa, na straży których stoi przymus państwowy (wg Harta)
3. Zjawisko socjologiczne.
Prawo – zjawisko psychologiczne regulujące nasze zachowania i relacje między jednostkami bądź grupami
4. Prawo podmiotowe, a prawo przedmiotowe.
Prawo przedmiotowe – ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie.
Prawo podmiotowe – ogół uprawnień, które na takiej samej lub innej zasadzie przypisujemy jednostce.
5. Prawo wewnętrzne, a prawo międzynarodowe publiczne.
Prawo wewnętrzne – reguluje stosunki na terytorium danego państwa. Podmiotami prawa wewnętrznego są osoby fizyczne i prawne, różnego rodzaju instytucje. Organy państwowe wydają decyzje jednostronne (ustawy, precedensy sądowe).
Prawo międzynarodowe publiczne – normuje stosunki między państwami. Podmiotami prawa międzynarodowego są przede wszystkim państwa. Prawo międzynarodowe powstaje głównie w srodze umów dwustronnych lub wielostronnych (traktaty, konwencje).
W razie konfliktu normy prawa wewnętrznego z normą prawa międzynarodowego, ta ostatnia przeważa. Normy prawa międzynarodowego wywierają bezpośredni skutek w stosunkach wewnętrznych.
IV. Podstawowe funkcje prawa:
1.Kontrola (regulacja) zachowań:
Są to zachowania oczekiwane przez rządzących, państwo, zgodne z interesem ogółu bądź grupy społecznej. Regulację zachowań prawo osiąga 2 metodami:
· zakazowo-nakazową;
Działanie poprzez przymus. Ustawodawca reguluje te zachowania, które zapewniają nam byt, ochronę porządku i bezpieczeństwo (np. zakaz-nie kradnij, nakaz-płać podatki). Jest to tzw. system represyjny.
· gratyfikacyjną;
Coś za coś. Państwo oczekuje od nas pewnych zachowań, równocześnie dając nam coś w zamian (np. dokłada się finansowo do jakiejś inwestycji). Zależy to w dużej mierze od zamożności państwa. Przykładem może być realizacja programów społecznych takich jak rozwój gospodarczy czy opieka socjalna. Jest to tzw. system promocyjny.
Oddziaływanie na ludzkie zachowania odbywa się za pośrednictwem norm prawnych w taki sposób, aby określone osoby podejmowały działania pożądane przez normodawcę (państwo) i powstrzymywały się od działań przez niego niepożądanych. Normodawca ustanawia określone nakazy, zakazy lub dozwolenia. Aby skłonić adresatów normy do jej przestrzegania normodawcy zwykle ustanawiają określone sankcje lub gratyfikacje.2. Regulacja (rozstrzyganie) konfliktów:
Niewątpliwie jedna z najważniejszych funkcji prawa. Współczesne prawo odwołuje się do 4 podstawowych metod rozwiązywania konfliktów:
· metoda kontraktowa (umowna);
Zwaśnione strony same rozstrzygają spór, dogadują się, są za wszystko odpowiedzialne. Metoda ma duże poparcie ze strony państwa. Strony zachowują pełną autonomię w rozwiązywaniu konfliktu decydując o zasadach i procedurze rozwiązania sporu. Rozstrzygnięcie konfliktu następuje w drodze konsensusu.
· metoda mediacyjno-koncyliacyjna;
Przepis prawny nie zezwala na niektóre zachowania co do rozwiązania konfliktu (np. rozwód). Muszą one być poparte poprzez działanie organów państwowych, sądu. Pomocną przy rozstrzyganiu sporu jest osoba mediatora (koncyliator). Strony mogą przystać bądź nie na propozycję, sugestię, rozwiązanie przedstawione przez mediatora (np. w sprawie strajku, co do ugody w procesie karnym). Strony zachowują pełną autonomię w zakresie wyboru osoby mediatora, a także procedury prowadzenia rokowań oraz zasad rozwiązania konfliktu.
· metoda arbitrażowa;
Decyzję o tym, w jaki sposób ma być rozwiązany konflikt stron podejmuje osoba trzecia – arbiter, aczkolwiek co do wyboru jego osoby, procedury rokowań oraz zasad rozwiązania sporu strony posiadają pełny wpływ. Decyzja arbitra ma charakter władczy, jest
wiążąca dla stron, a nawet może być przymusowo wyegzekwowana. Głównie to instytucja sądów polubownych.
· metoda adjudykacyjna; („ad iudicatio” – rozstrzyganie)
Postępowanie toczy się wg z góry ustalonych procedur i zasad. Strony są związane rozwiązaniem konfliktu. Nie mają również wpływu na wybór osoby adjudykatora. Mogą jedynie zadecydować o tym, czy faktycznie chcą owy konflikt przed organem sądowniczym rozstrzygać.
3. Rozdział dóbr i ciężarów:
Państwo decyduje o naszych prawach i obowiązkach. Nasze prawa to dobra, które od państwa otrzymujemy oraz ciężary, które na nas ciążą. Państwo ustala zasady wg których decyzje o przyznaniu praw i obowiązków są podejmowane. Rozdział dóbr i ciężarów winien być nade wszystko sprawiedliwy.
Sprawiedliwość dzielimy na:
· formalną (reguła równej miary);
„in paribus causis paria iura” – w podobnych sprawach podobne prawa
Osoby, sytuacje, stany rzeczy, które są pod pewnymi względami podobne, powinny być podobnie traktowane.
· materialną;
Sprawiedliwość materialna wskazuje na to, jakie osoby, stany rzeczy i sytuacje należą do tej samej kategorii. Dzielimy ją z kolei na:
1. sprawiedliwość dystrybutywną (rozdzielczą);
Każdemu stosownie do pracy, potrzeb, zasług i pozycji społecznej (np. ustalanie wysokości rent i emerytur). Najczęściej reguły te są stosowane łącznie, komplementarnie w zależności, jaki jest układ (np. w państwach socjalistycznych). Zawsze ktoś będzie niezadowolony.
2. sprawiedliwość komutatywną (wymienną);
Każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął. Taka ilość dóbr, która jest wprost proporcjonalna do „dźwiganego” ciężaru. Sprawiedliwy podział, który wynika z dobrowolnie zawartej umowy; nie ma dodatkowych reguł (np. w państwach liberalnych).
V. Prawo, a inne systemy normatywne. Prawo, a moralność.
Oprócz prawa istnieje wiele systemów normatywnych, które poddają kontroli zachowania społeczeństwa, a są nimi: religia, obyczaje, moralność oraz inne normy społeczne przyjęte przez różne instytucje bądź stowarzyszenia. Ogół norm społecznych regulujących zachowania członków danego społeczeństwa możemy nazwać jego etosem.
Moralność obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują ludzkie zachowania jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne.
Prawo, a moralność – różnice:
· zakres obowiązywania norm prawnych i moralnych;
Kogo obowiązuje system normatywny? Prawo obowiązuje wszystkich, którzy przebywają na terytorium RP i są jej obywatelami. Jest to niejako zasada powszechności obowiązującego prawa. Źródłem obowiązywania norm prawnych jest akt władzy kompetentnego organu państwowego (np. wyrok, postanowienie). Źródłem obowiązywania norm moralnych są spontanicznie rozwijające się oceny, pod warunkiem, że mają społeczne oparcie.
· sposób egzekwowania;
Jakimi środkami egzekwuje się od społeczeństwa przestrzeganie prawa? Za przestrzeganiem obowiązujących norm prawnych stoi państwo i przymus państwowy. Zdarza się, że przepisy prawne są mniej skuteczne, nie są wyegzekwowane w odróżnieniu od ogólnie przyjętych zasad moralnych. Organy państwowe tworzą, zmieniają i uchylają normy prawne. Sfera moralności nie jest strukturalnie powiązana z instytucjami państwowymi – istnieje moralny pluralizm.
· przedmiot regulacji;
Czy coś jest prawem czy moralnością? Co podlega ocenie przez dany system normatywny? Karalność odnosi się do głoszenia przekonań a nie do myślenia w określony sposób. Prawo to postępowanie, a nie myślenie. Przedmiotem regulacji prawnej są przede wszystkim nasze zewnętrzne zachowania. Przedmiotem potępienia moralnego może być sam fakt życzenia czegoś złego, myślenia, zazdroszczenia.
W odniesieniu do moralności normy prawne dzielimy na:
1. moralnie pozytywne, gdzie zarówno normy moralne, jak i prawne nakazują to samo zachowanie. Każdy czyn uregulowany przez prawo ma swój odpowiednik w regulacji moralnej (np. nie kradnij, nie zabijaj – wg dekalogu).
2. moralnie negatywne, czyli przypadek, kiedy prawo zakazuje czegoś moralnie dobrego lub nakazuje moralnie złego (np. uprawianie prostytucji)
3. moralnie obojętne, jak np. druk zeznania podatkowego czy też jego kolor, znaki drogowe. Zasady moralne nie mają nic wspólnego z obowiązującymi przepisami prawnymi.
VII. Praworządność i świadomość prawna:
Praworządność – pewien stan faktyczny, gdzie podstawowe relacje między państwem a obywatelami są uregulowane przez prawo oraz gdzie państwo i organy działające w jego imieniu przestrzegają danego prawa. Jest to ścisłe przestrzeganie prawa zarówno przez obywateli, jak i organy państwowe.
Świadomość prawna – stan faktyczny, który dotyczy poziomu znajomości prawa przez obywateli oraz poziomu akceptacji prawnej. Należy mieszkańców państwa prawa uświadamiać w kwestii zagadnień natury prawnej, informować o powstających przepisach.
VIII. Normy prawne i przepisy prawa – relacja wzajemna:
Norma prawna – reguła zachowania się w określonej sytuacji. Wynikająca z przepisów prawa reguła postępowania, której adresatami są wszystkie osoby znajdujące się w opisanej normą sytuacji lub posiadające określone w normie cechy.
Przepis prawny – jednostka redakcyjna tekstu prawnego w postaci artykułu, paragrafu, punktu, ustępu. Przepis prawny może zawierać jedną lub więcej norm prawnych.
1. Koncepcje budowy norm prawnych:
· hipoteza;
Do kogo adresowana? Do jakiej sytuacji? Część normy prawnej, która opisuje warunki, w jakich jest stosowana, wskazuje na jej adresatów. Zawiera opis sytuacji, w jakiej jest ona stosowana lub opis cech, które adresat normy prawnej posiada.
Np. kto... wynajmujący... osoby w wieku... małżonkowie...
· dyspozycja;
Jak on się zachowa? Określa obowiązek lub uprawnienie adresata normy prawnej. Wskazuje co powinien zrobić lub od jakiego zachowania się powstrzymać.
Np. zabija... zabiera... wymaga formy aktu notarialnego...
· sankcja;
Przewidywana przez prawo konsekwencja poniesiona przez tego, do kogo się norma prawna odnosi. Określa ujemne konsekwencje, jakie poniesie adresat normy prawnej postępując niezgodnie z dyspozycją.
Np. pod rygorem nieważności... podlega karze pozbawienia wolności...
2. Podziały norm prawnych:
I. ze względu na sposób określenia adresata; do kogo są skierowane?
· ogólne (generalne); adresat normy prawnej jest określony poprzez wskazanie jego cech. Norma prawna o charakterze ogólnym odnosi się do wszystkich, którzy mają bądź mogą w przyszłości posiadać wskazane w niej cechy (np. kto dokonuje zaboru mienia, podatnik, przekraczający granice RP)
· indywidualne; adresat jest oznaczony nazwą indywidualną, zwykle imieniem własnym. Skierowane do konkretnego kręgu adresatów (np. matka, która zabija własne dziecko pod wpływem szoku poporodowego)
II. jakie powinno być nasze zachowanie aby było zgodne z prawem?
· zakazujące; powstrzymywanie się od pewnych działań
· nakazujące; postawa aktywna wobec normy prawnej, konkretne działania
· dozwalające; uprawnienie do zrobienia czegoś, nie jest to obowiązek, możliwość dokonania wyboru
III. jak mamy się zachować? gdzie to znaleźć?
· odsyłające; ustawodawca odsyła nas do innych przepisów prawnych, wcześniej zapisanych (np. w kodeksie pracy, spółek handlowych)
· blankietowe; przepisy odsyłające do aktów normatywnych, które dopiero mają być wydane
IV. oparte na zasadzie autonomii woli stron i zasadzie swobody umów
· imperatywne (bezwzględnie obowiązujące); przepisy, których działanie nie może być ani wyłączone ani ograniczone lub zmienione wolą stron. Dotyczą osoby państwa, bezwzględnie obowiązują na jego terenie (np. prawo karne, administracyjne, podatkowe)
· dyspozytywne (względnie obowiązujące); przepisy, które stosuje się tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swoich stosunków w odmienny niż to przewiduje dany przepis (prawo cywilne).
Normy syzyfowe – jeżeli zachowamy zgodnie z dyspozycją jednej normy to naruszymy z kolei drugą.
IX. Problematyka obowiązywania prawa – pojęcie:
Obowiązek przestrzegania i stosowania przepisów prawnych odnosi się wyłącznie do przepisów, które mają moc obowiązującą. Podstawowe koncepcje obowiązywania norm prawnych:
· w sensie normatywnym (formalnym, systemowym)
Obowiązują te normy, które zostały wydane przez prawidłowy organ, ogłoszone w odpowiedni sposób i do dziś nie zostały uchylone.
· w sensie faktycznym (praktycznym)
Obowiązują te normy, które mamy do czego zastosować. Za ich naruszenie organy państwowe pociągają do odpowiedzialności, czyli to te normy, które są stosowane przez organy państwowe.
· w sensie aksjologicznym (wartościującym)
Obowiązują te normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne (słuszne, sprawiedliwe). Kiedy przepis prawny uważany jest za zły, niesprawiedliwy, staramy się go ominąć. Powstaje tzw. „martwe prawo” („desuetudo” – martwy przepis). Przepis istnieje, ale brak jest sytuacji w nim opisanej bądź brak tejże właśnie akceptacji wobec niego.
X. System prawa – systemy typy:
1. System-typ to zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju (np. prawo socjalistyczne, kapitalistyczne).
System konkretny to ogół norm, które obowiązują w określonym czasie, w określonym państwie (np. prawo polskie, niemieckie).
2. System prawa polskiego.
W Polsce od roku 1989 dokonują się przekształcenia transformacyjne, które na płaszczyźnie prawnej można scharakteryzować jako przechodzenie od prawa typu socjalistycznego do prawa typu kapitalistycznego.
Prawo typu kapitalistycznego:
· własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego,
· demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego,
· system praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się jako podstawa porządku społecznego
Prawo typu socjalistycznego – negacja podstawowych cech prawa kapitalistycznego:
· podstawą ustroju ekonomicznego jest własność państwowa i gospodarka planowa,
· podstawą ustroju politycznego jest dyktatura partii komunistycznej
· negacja podstawowych praw i wolności obywatelskich, a w szczególności wolności słowa i zrzeszania się
3. Rodzaje systematyzacji.
Uporządkowanie przepisów prawnych polega na tym, że tworzą one hierarchiczną strukturę (systematyzacja pionowa) i są
pogrupowane w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo (systematyzacja pozioma).
Systematyzacja pionowa:
Normy prawne tworzą hierarchiczną strukturę, która w dużym przybliżeniu odpowiada hierarchii organów państwowych, które je tworzą. W RP są to:
· konstytucja, czyli najwyższe prawo RP, które reguluje podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego w państwie, a także zawiera katalog podstawowych praw i obowiązków obywateli
· ustawa, czyli podstawowy instrument legislacji, który nakłada na obywatela obowiązki i nadaje mu pewne prawa
· umowa międzynarodowa (chyba że ma moc ustawy, wtedy hierarchicznie wyżej niż ustawa)
· rozporządzenie, o charakterze wykonawczym, a wydawane na podstawie upoważnienia ustawowego
· akty prawa miejscowego, wydawane przez terenowe organy administracji rządowej.
Systematyzacja pozioma:
Prawo dzieli się na pewne działy obejmujące kompleksy norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju, które nazywamy gałęziami prawa (np. prawo cywilne, administracyjne, karne, administracyjne). Podstawą podziału prawa na różne gałęzie jest treść regulowanych stosunków społecznych. Kiedyś każdy stan rządził się swoim własnym prawem (np. szlachta duchowieństwo, chłopi). Dziś obowiązuje zasada równości wszystkich ludzi wobec prawa. Jednakże nasz kodeks karny zawiera część wojskową stosowaną wyłącznie dla żołnierzy.
Dychotomiczne podziały norm prawnych w systematyzacji poziomej:
Podział na prawo publiczne oraz prywatne ma tradycję sięgającą starożytności. Aktualnie proponuje się, by terminem prawo publiczne objąć normy, za pomocą których państwo w bezpośredni sposób wkracza w stosunki społeczne, natomiast terminem prawo prywatne normy, które nie ingerują bezpośrednio w relacje społeczne między jednostkami, a także między jednostkami a państwem.
Podział na prawo materialne oraz proceduralne. Prawo materialne obejmuje normy, które w sposób pierwotny wyznaczają adresatom obowiązki i uprawnienia (np. prawo cywilne). Prawo proceduralne obejmuje normy, które służą realizacji norm prawa materialnego, a więc niejako „wtórnie” regulują stosunki społeczne (np. prawo postępowania cywilnego). Potrzeba odróżnienia prawa materialnego od prawa proceduralnego jest powszechnie akceptowana. Aktualnie wskazuje się na równorzędne znaczenie norm prawa materialnego oraz proceduralnego, a część doktryny wręcz przypisuje normom proceduralnym istotniejsze znaczenie.
4. Podstawowe gałęzie prawa polskiego:
Prawo konstytucyjne – reguluje podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego
Prawo rodzinne – zajmuje się stosunkami rodzinnymi
Prawo finansowe – zajmuje się gospodarką pieniężną w państwie
Prawo cywilne – reguluje zagadnienia: zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych, miejsce zamieszkania, uznanie za zmarłego, przedstawicielstwo i przedawnienie roszczeń. Szereg norm dotyczy czynności prawnych, ich formy oraz wad oświadczenia woli. Regulacje prawne dotyczą stosunków społecznych o charakterze majątkowym i niemajątkowym.
Prawo karne – określa czyny przestępcze oraz zasady odpowiedzialności w odniesieniu do występków i zbrodni w kodeksie karnym, a w odniesieniu do wykroczeń w kodeksie wykroczeń.
Prawo administracyjne – konkretyzuje postanowienia norm prawa konstytucyjnego i określa szczegółowe zasady organizacji i działania organów państwowych oraz stosunki tych organów z obywatelami państwa i cudzoziemcami.
XI. Proces stosowania prawa – etapy.
...
umkc