Agon – rywalizacja, współzawodnictwo. Rodzaj festiwalu na zasadach rywalizacji, konkurs dramaturgów. Poprzedzał je konkurs dytyrambów.
Akt licencyjny - 24 czerwca 1737 - Wchodzi w życie Akt licencyjny - ustawa przywracająca w Anglii cenzurę sprawowaną przez urząd Lorda Szambelana. Tekst każdego dramatu musiał zostać zaakceptowany przez Kontrolera Dramatów (Examiner of Plays), a miejsce wystawiania zalegalizowanych sztuk ograniczono do koncesjonowanych teatrów. W preambule Aktu stwierdzono, że zastępuje on wszystkie przepisy dotyczące "łazików, próżniaków, bezczelnych żebraków i włóczęgów", aby tychże "sprawniej karać" ("Historia Teatru" pod red. Johna Russella Browna, 1999). Akt zniesiono dopiero w 1968 r.
Antesteria – potrójne święto: zmarłych, wiosny i rozlewania wina (1 dzień jak dziady, w 2 rozlewanie wina do bukłaków i zawody, 3 poświęcony komosom)
Areopag – plac publiczny, widownia wznoszona na rusztowaniach jeszcze przed zbudowaniem teatru Dionizosa.
Arlekin – mocno wyartykułował go Goldoni, inne imiona: Truffaldino, Bogallino, łajdak i dureń, służący, nogi sztywno wyprostowane, wpychał siebie i swego pana w opresję.
Aulos - instrument
Auto sacramental - jednoaktowe sztuki religijne wystawiane z okazji Bożego Ciała( w 14 w. kiedy udział w ceremonii był obowiązkowy). Tematy: 1. biblijne, 2. mitologiczne, 3. zaczerpnięte z literatury.
Balet biały – pojawia się w romantyzmie, inny od poprzedniego. Nazwa pochodzi od kobiecego kostiumu teatralnego. Nawiązuje do mitologii celtyckiej i słowiańskiej: rusałki, eteryczność. Baletnica wyposażona w skrzydła. Włosi: Maria Taglioni.
Bienscance - pojęcie poetyki klasycyzmu, oznacza zharmonizowanie wszystkich elementów utworu literackiego
Bitwa o Cyda
Bitwa o Hernaniego - Jeszcze przed prapremierą Hernani stał się obiektem ostrych kontrowersji, podsycanych na łamach gazet różnych opcji politycznych. Szczególnie siły polemika ta nabrała po dwóch pierwszych przedstawieniach i trwała do zdjęcia Hernaniego z afisza po 43 wystawieniach (do czerwca 1830). Młodzi romantycy widzieli w dramacie realizację nowych, świeżych prądów ideologicznych i zerwanie ze "skostniałą" konwencją sceniczną. Docenili również polityczne, antymonarchiczne przesłanie dzieła, którego Hugo, po doświadczeniach z Marion Delorme starał się nie eksponować (zachował jedynie kilka negatywnie nacechowanych przymiotników pod adresem króla).
Obóz klasyków wskazywał natomiast na zupełny brak realizmu w utworze, nadmiar patetycznych scen i wydumane dylematy niektórych bohaterów. Atakowany był również język zastosowany w dramacie jako niestaranny, niegodny sceny teatralnej (zwłaszcza zerwanie z aleksandrynem). Podkreślano nadmiernie jaskrawy ton wypowiedzi większości postaci oraz posępną atmosferę całego utworu.
Mimo tych kontrowersji, sztuka odniosła finansowy sukces i została w 1838 wznowiona, nie bez oporów ministerstwa spraw wewnętrznych, które po publikacji dramatu Król się bawi zaczęło uważać Wiktora Hugo za niebezpiecznego literackiego wichrzyciela. Przez okres II Cesarstwa dzieło nie było wystawiane na wyraźne życzenie autora. Odzyskało popularność po kolejnej inscenizacji w 1877.
Brighella – muzykant brutal, przyjaciel Arlekina. Nos ma cofnięty nad wargami, wargi zmysłowe, oczy obleśne, złośliwe i pożądliwe. Sztylet Bringhella w przeciwieństwie do drewnianego miecza Arlekina ma groźne ostrze. Niezbyt szerokie spodnie i krótki kaftan ozdobiony zielonym szamerowaniem tworzyły jego strój od XVI do XVIII wieku. Zwykle jeszcze z ramion zwisał krótki płaszcz przypominający taki, jakie noszono w komedii rzymskiej.
Bozze
Bucco – jeden z typów postaci należący do fabula atellana: żarłok, łysy, pucołowaty, pyszałek
Cavea – łacińskie określenie widowni [Rzym] w kształcie półkola (lub koła) tworzonego przez wznoszące się rzędy kamiennych ław.
Cazuela – balkon zakratowany naprzeciw sceny, na II piętrze, miejsce izolacji dla kobiet w teatrze hiszpańskim.
Centuculusy – płaszcze zszyte z kolorowych łatek
Choreg – bogaci ludzie, którzy sponsorowali chóry.
Chorodidaskalos – specjalista od chóru.
Choreuci – brali udział w całym konkursie dramaturgicznym.
Chór - najstarszy trzon tragedii; 50 osób. Ajschylos rozbił go na 4 mniejsze grupy, po 12 osoób. Dwunastka została ustalona wielkością chóru do czasu, gdy Sofokles nie zwiększył jej do 15- 3 rzędu po 5 osob. Stopniowo zmniejsza się udział chóru w części dramatycznej. Chórzystami mogli być tylko Ateńczycy, za zatrudnianie obcokrajowców kary.
Funkcje:
- reprezentant Ateńczyków
- komentator-narrator
- budował nastrój, dramaturgię
Comedia nueva - „komedia nowa” (info. z BNki - wstęp do „życie snem”) – nazwana tak przez Tristo de Molina, na jej początek wpłynęły zespoły komedi dell’arte, początki wiąże się z Walencją, oraz osobą Lopego de Vegi, komedia łaczy funkcję ludyczną z poznawczo-dydaktyczną, pozwala przekraczać zasadę jedności czasu i miejsca akcji, mieszać gatunki, style, przedstawiać bohaterów z różnych warstw społecznych,
Wg Alexandra A. Parkera jej wewnętrzna budowa opiera się na pięciu zasadach:
1.prymat akcji nad charakterystyką postaci; 2.prymat tematu nad akcją; 3.jednośći dramatyczna opiera się na temacie, a nie wynika wprost z akcji dramatycznej; 4.temat podporządkowany jest wyższej moralnie wartości, zgodnie ze szczególnie pojęta sprawiedliwości, w imię której winowajca nie musi zostać koniecznie ukarany śmiercią; 5.charakter przyczynowo skutkowy działania dramatycznego ma na celu zilustrowanie wyższej moralnie wartości
Commedia dell’arte – zrodzona w połowie 16w. we Włoszech, ale rozpowszechniona w całej Europie, bo uprawiały ją zespoły wędrujące – żywa do 1750. Odrodzona na gruncie angielskim w czasie romantyzmu. W zasadzie to zbiór różnych elementów, wyciągniętych z innych gatunków(?):
- fabula atellana – operuje seryjnymi postaciami, groteska
- fabula palliata – sobowtóry, przebieranki, sytuacji qui pro quo (zabawne nieporozumienie wynikające z wzięcia kogoś za inną osobę, lub niezrozumienia czyichś słów), najważniejszy sprawny służący
- teatr rzymskich mimów i pantomimów - w wieku 19 znana była commedia dell’arte jako gra mimów. Myślano wówczas, że to teatr bez słów, a jednak dawniej partie były pantomimiczne. To nie jest tworzywo główne, bo dużo w niej komedii słownej.
- Karnawał – m.in. wenecki – pokazywane postacie weneckie – np., Pantalone. Maski karnawałowe. W czasie karnawały wystawiania.
Charakterystyka:
- improwizacja – nie ma rygorystycznego scenariusza; modyfikowana w zależności od nastroju widowni (znali tylko przebieg akcji, mieli sytuacje do przeprowadzenia – kontur, który trzeba było wypełnić działaniami i muzyką instrumentalną)
- postacie błazeńskie
- ludowe podłoże (na początku występowali tam, gdzie była okazja do zabawiania ludzi – place, salony gier), a mimo to wykształcił się nurt komedii wyższej – występowali na zaproszenia, mieli managerów
- foldery – wysyłane streszczenia
- wędrowny styl życia
- rodzinne (trupy przenosiły się z rodzinami, więc występowały też dzieci – klany aktorskie, dziedziczenie roli)
- nie kończyli szkół aktorskich, ale mieli z teatrem do czynienia od urdzenia
-profesjonalizm
- zespołowość
-malarskość komediantów
- kontekst – gdzie i przed jaką publicznością
-tworzyli pod presją publiczności
Postacie:
Ø Pantalone – starzec, Wenecjanin, kupiec, zamożny, stateczny, cieszy się dużym uznaniem społecznym dopóki nie ogarnie go nieoczekiwana namiętność lub nie zacznie walczyć z latoroślą, maska ciemnobrązowa, haczykowaty nos, bródka, rola poważna, kolor czarno – biały, jego przyjacielem był......
Ø Dottore - Bolończyk, uczony w prawie, filozofii lub teologii, kolor czarny, stanowił tło dla Pantalone, pomagał mu rozwiązywać problemy, postać ozdobna (Pantalone był dynamiczny), często zmieniał nazwę np. na Balanzonne (od banialuki), w miarę rozwoju komedii postać ta traciła na znaczeniu
Ø Cassandro – Neapolitańczyk, kupiec, bywalec w domu Pantalone, jego doradca
Ø Capitano – także bywalec u Pantalone, żołnierz samochwała, postać ozdobna, ekstrawaganckie oracje.
Ø Postaci służących – zanni i servetty, cyrulicy, oberżyści; podział ze względu na kostium:
a) zanni o stroju luźnym
b) zanni o stroju obcisłym
c) zanni o stroju upstrzonym (Arlekin)
Ø Arlekin – mocno wyartykułował go Goldoni, inne imiona: Truffaldino, Bogallino, łajdak i dureń, służący, nogi sztywno wyprostowane, wpychał siebie i swego pana w opresję, drewniany mieczyk, mieszek na chleb, wielka łyżka, typ obżartucha, płaski obcas, w czarnej masce, ubrany w kostium zszyty z kolorowych trójkątów albo rombów. Jedna z głównych ról męskich
Ø Columbina – miłość Arlekina, servetta, najładniejsza aktorka zespołu i najpiękniej śpiewająca
Ø Para kochanków
Ø Poliszynel – postać gbura. Wielu utrzymuje, że jest potomkiem Maccusa z farsy atellańskiej, a imię swe zawdzięcza kogutowi, który był przezwiskiem Maccusa. Już rzymskie malowidło na wazie przedstawia aktora z ogromnym kogucim pióropuszem na kapeluszu i nie ulega wątpliwości, że z takim wizerunkiem kojarzony jest renesansowy Poliszynel. W XVII wieku Callot rysuje podobną figurę ozdobioną dwoma kogucimi piórami i nazywa ją Cucurucu.
Poliszynel jest najbliżej spowinowacony z Brighellą ale starszy od niego i bardziej skomplikowany. Jego maska z głębokimi zmarszczkami, haczykowatym nosem i złymi oczami symbolizuje jego naturę: jest nieludzki i egoistyczny.
Ø Brigiello – muzykant brutal.
Ø Scapino – też biały kostium, też muzykant, śpiewak, służący przebiegły, ale nie brutalny. Jest on na ogół służącym (na rysunkach Callota wyraźnie typ zbójecki), pokrewnym postaci Brighella. Odziany w początku XVII wieku w luźne suknie, lecz później ubrany jak lokaj w zielone i białe galony, i jako Mezzetino, również w okresie wcześniejszym ukazujący się w luźnych szatach, ale w XVIII wieku obdarzony kostiumem podobnym do stroju Scapina, tylko szamerowanym na czerwono i biało.
· Comico inamorato(młody kochanek)
· Comica inamorata
· Cantarina
· Kolombina
· Pierrot
· Arlekin
· Brighella
· Scapino
· Poliszynel (Pulcinella)
· Capitano (Kapitan)
· Pantalone
· Dottore
Corrales de comedias – nazwa hiszpańskiego teatru publicznego, powstałego w 2 połowie XVI stulecia. Miejsce otwarte, gdzie przedstawiano komedie. Scenę budowano pod jedną ze ścian budynków otaczających patio(wewnętrzny dziedziniec). Z czasem scenę przykrywano dachem, zaś pod bocznymi ścianami budowano galerię. Zamożni widzowie oglądali spektakl z okien i balkonów, natomiast biedni na stojąco z patio, a dla kobiet wydzielano specjalną galerię. W przedstawieniach stosowano umowną, skromną dekorację.
Sztuki wystawiano w godzinach popołudniowych, przy świetle dziennym. Trwały one od dwóch do trzech godzin i miały charakter teatralnego święta, na które składały się: loa (prolog), 3 akty komedii oraz końcowy entremés tańczony. Wystawiali w nich swe sztuki m.in: Lope de Vega, Tirso de Molina, Pedro Calderón de la Barca oraz wielu innych autorów hiszpańskiego baroku.
Commedia erudita - [kommẹdja e.; wł., ‘komedia uczona’], komedia uczona — typ renes. komedii wł., opartej na wzorach rzym., operującej tekstem lit. (w przeciwieństwie do commedia dell’arte).
Concertatore reżyser komedii dell’Arte
Criticos – sędziowie w konkursach; dbali również o to, by wszyscy mieli równe szanse.
Dekoracja sukcesywna
Dekoracja symultaniczna
Deus ex machina - pojęcie wprowadzone do dramatu antycznego przez Eurypidesa. Zsyłał on w swoich przedstawieniach boga z maszyny, który gwałtownie rozwiązywał akcję, aby sztuka nie trwała zbyt długo. Maszyną nazywano specjalne urządzenia mechaniczne, dzięki którym bóg mógł pojawić się na scenie w boskich okolicznościach (był spuszczany z góry na linach)
Didaskalos – reżyser od partii solistycznych, bardzo często był to sam tragediopisarz.
Didaskalia – płyty, na których rzeźbiono nazwiska triumfatorów konkursów.
Dionizje Wielkie – czyli miejskie (przełom marca i kwietnia), rozpoczynały się wydarzeniami religijno-politycznymi: najpierw wynoszono posąg Dionizosa (zmieniał się – coraz młodszy i coraz bardziej ozdabiany) do świątyni Akademosa w gaju. W rozkwicie trwały nawet 50 dni. Teren rozwoju tragedii. W gaju odbywało się nabożeństwo i uczta. Po zachodzie słońca posąg przenoszono w blasku pochodni do Aten. Drugiego dnia miała miejsce prezentacja chórów chłopięcych i męskich. Kolejny dzień był przeznaczony na komedie polityczne. Czwartego, piątego i szóstego dnia trzech autorów prezentowało swój dorobek literacki. Święta dionizyjskie były świętem ruchomym, wiec nie figurują pod dokładną datą w attyckim kalendarzu liturgicznym. Ogólnodostępne źródła podają, że Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, obchodzono w miesiącu zwanym Elafebolion (przełom marca i kwietnia). W Atenach, mniej więcej wówczas, gdy w Delfach rozpoczynał się zimowy okres dionizyjski, „rozpoczynano (...) najnaturalniejsze pod słońcem, niezwiązane z żadnym określonym dniem, obrzędy świąteczne” .
Dionizje Małe, czyli wiejskie – komedia, święto rolników na przełomie grudnia i stycznia, towarzyszyły mu falloforie. Obchodzono w Posejdonie (grudzień/styczeń), wówczas bowiem nadchodził czas, kiedy młode wino było już wystarczająco dojrzałe, by otwierać pierwsze jego butelki, świętować, organizować zabawy ludowe i procesje. Współczesne dość dokładne wyobrażenie na temat przebiegu tegoż święta zawdzięczamy ateńskiemu historykowi, Fanodemosowi. Ateńczycy, zebrani w pobliżu stojącej na moczarach (en limnais) świątyni śpiewali sławiące Dionizosa pieśni, tańczyli i „przyzywali boga imionami Euanthes, Dithyrambos, Bakcheutas i Bromios” . Uczestnicy obrzędu przynosili ze sobą do sanktuarium gleukos - młode, słodkie ...
hayde