Akcja Wisla w Gorlickiem.pdf

Akcja "Wisla" w Gorlickiem

50-lecie Akcji "Wisła"

W dniach kiedy do rąk Czytelników trafi ten numer "Gorlickiej", mija 50

rocznica akcji "Wisła". Jest to najtragiczniejsze wydarzenie w całych

dziejach Łemkowszczyzny i Łemków. Praktycznie cala społeczność została

przymusowo deportowana z ziemi ojczystej na obce dla niej tereny zachodniej

Polski, czyli tzw. Ziemie Odzyskane. Łemkowie zamieszkujący od wieków w

Karpatach, między Dunajcem a Sanem, byli bardzo przywiązani do swych

siedzib, jak wszyscy zresztą górale na całym świecie. Łemków uwaŜa się

obecnie za etniczną grupę narodu ukraińskiego, ale Łemkowie nie chcieli

wyjeŜdŜać na Ukrainę, w dodatku sowiecką, o której nie wiele nawet

wiedzieli. Mieszkając od pokoleń w Polsce ten kraj uwaŜali za swoją ojczyznę

i chcieli dalej Ŝyć w swoich umiłowanych Beskidach.

MoŜni tamtego świata z roku 1947 zadecydowali inaczej. Akcja "Wsią" była juŜ

w zasadzie tylko finałem kilkuletniej polityki komunistycznych władz PRL-u,

mającej na celu usuniecie ludności ukraińskiej z terenów

południowo-wschodniej Polski.

Pierwszy jej etap rozpoczął się we wrześniu 1944 roku, kiedy to pomiędzy

rządami PRL i USSR podpisano umowę o wzajemnej wymianie ludności. Umowa

zastrzegała, Ŝe ewakuacja jest dobrowolna i przez kilka pierwszych miesięcy

rzeczywiście taka była. Ale wbrew oczekiwaniom władz polskich ochotników na

wyjazd do Ukrainy nic było wielu. Wówczas zaczęto wywierać wyraźną presję.

Powołano nawet specjalną grupę operacyjną "Rzeszów", która miała za zadanie

zmuszenie opornych Ukraińców do zdecydowania się na wyjazd do Związku

Radzieckiego. W rezultacie tych działań z ogółu 27 tysięcy Łemków

zamieszkujących południowe obszary powiatu gorlickiego, od 1946 roku na

Ukrainę wyjechało 15 tysięcy. Pozostało więc jeszcze około 12 tysięcy

zdeterminowanych ale i niepewnych swojej przyszłości ludzi. Połowiczny

"sukces" ewakuacji do ZSRR spowodował, Ŝe w kręgach MON-u dojrzała koncepcja

przymusowego wysiedlenia pozostałej w Polsce ludności pochodzenia

ukraińskiego, w tym takŜe i Łemków, na Ziemie Odzyskane.

W oficjalnej propagandzie PRL-u za przyczynę akcji "Wisła" podawano

konieczność pozbawienia oddziałów UPA cywilnego zaplecza wśród miejscowej

ludności, a takŜe jako odwet za zastrzelenie gen. Świerczewskiego. Jednak

oceniając z dzisiejszej perspektywy te argumenty, szczególnie w odniesieniu

do terenu Łemkowszczyzny, nie wytrzymują krytyki. PrzecieŜ UPA nie miała

konkretnego poparcia wśród Łemków, natomiast współŜycie Łemków z ludnością

polską było bez zarzutu. Ba, wysiedlono nawet Rusinów mieszkających w

okolicach Szczawnicy, gdzie UPA w ogóle nic działała. Państwo polskie mogło

sobie swobodnie poradzić z Ukraińską Powstańczą Armią bez wysiedlania

niewinnych ludzi podobnie jak wyeliminowano formacje WIN-u i NSZ nie

uciekając się do ewakuacji wsi polskich.

W naszym powiecie przesiedlenia w ramach akcji "Wisła" trwały od połowy maja

do końca czerwca 1947 r. W ich rezultacie południowe obszary Gorlickiego

zostały ogołocone z ludności łemkowskiej. Pozostały tylko pojedyncze osoby i

rodziny mieszane. Wszystkich opornych i podejrzanych zamknięto w obozie w

Jaworznie, gdzie z wycieńczenia zmarło 170 osób. Wysiedleńcy trafili

przewaŜnie do województw wrocławskiego i zielonogórskiego. Na opustoszałe

tereny Łemkowszczyzny zaczęli się wprowadzać powoli polscy osadnicy.

Przypływ jednak był słaby. Niektóre wsie w naszym powiecie, niegdyś ludne,

do dziś pozostały zupełnie puste np. Radocyna, Długie, Czarne, Banica,

Bieliczna, Regetów WyŜny, Lipna, CzertyŜne. Po 1956 r. stały się moŜliwe

powroty Łemków na ojcowiznę. Były one niełatwe ze względu na utrudnienia

administracyjne i konieczność spłacenia osadników. Mimo to do powiatu

gorlickiego powróciło kilka tysięcy Łemków. Najwięcej do takich wsi jak

Bartne, Gładyszów, Bielanka, Ropica, Rozdzielę, Nowica i kilka innych. Nawet

w samych Gorlicach zamieszkało około 70 rodzin.

Dzisiaj akcję "Wisła" ocenia się jednoznacznie negatywnie. Prawdziwą

przyczyną wysiedleń była chęć władz aby tereny wschodniego pogranicza stały

się obszarem czysto polskim, a całe państwo było moŜliwie jednolite

narodowościowo. Oba te zamierzenia nie zostały, na szczęście, do końca

zrealizowane. Ucierpieli natomiast niewinni ludzie, których gwałtem zmuszono

do opuszczenia umiłowanych gór.

Przemiany w demokratycznej Polsce spowodowały, Ŝe w 1990 roku Senat RP

potępił akcję "Wisła". Łemkowie na taki sam gest oczekują teraz ze strony

Sejmu. Z inicjatywy Jacka Kuronia opublikowano list otwarty potępiający

akcję "Wisła" podpisany przez grupę parlamentarzystów i intelektualistów

polskich. Przeciąga się sprawa ze zwrotem łemkowskich, obecnie państwowych,

lasów prawowitym właścicielom. Cieszy natomiast odzyskanie większości cerkwi

z rąk Kościoła Rzymsko-Katolickiego np. w Łosiu, Uściu, Nowicy a takŜe

Ruskiej Bursy w Gorlicach.

Nowa sytuacja polityczna a w szczególności przyjęcie wkrótce Polski do Unii

Europejskiej i do NATO, a takŜe w perspektywie wejście niepodległej Ukrainy

do tych struktur 5 -10 lat później, spowoduje, Ŝe w wieku XXI nic będą miały

miejsca w naszej części Europy Ŝadne waśnie czy konflikty narodowościowe.

Tragiczne wydarzenia historyczne takie jak pogromy Polaków na Wołyniu czy

akcja "Wisła" -zostaną sprawiedliwie ocenione i osądzone, a prawdziwe

pojednanie narodu polskiego i ukraińskiego stanie się faktem.

ANDRZEJ SOKACZ

Od red.: Trudno nie godzić się z tym tekstem, trudno nie oprzeć się pewnym

refleksjom. śyję na tej ziemi gorlickiej dość długo, dość długo bywam w

górach, bywam wśród ich mieszkańców, siadam wśród nich i staramy się

wzajemnie zrozumieć. Dla przyjezdnych stanowią folklor, inność, odmienność.

Nie dla mnie. Siadam wśród nich, łamiemy nieufności, sprzeczności, Ŝale,

krzywdy, godzenie się z rzeczywistością I niegodzenie, mówimy, Ŝe przebaczyć

to nie zawsze znaczy zapomnieć... Nikt uczciwy nigdy nie powinien negować

ich praw do ojcowizny w "horach", ich dziadowie byli tu przed wiekami,

osiedli tu z dawien dawna, tysiąc lat temu, a moŜe i więcej. Gromadzę

materiały, nurzam się w nich, są inspiracją do hipotez. Dyskutuję z Łemkami

o ich korzeniach, trudne rozmowy, gdyŜ dwa nurty przewaŜają — jeden z dawien

dawna starorusinów, prorusiński z Cerkwią Prawosławną i drugi proukraiński z

Cerkwią Bizantyjsko-Ukraińską (grekokatolicy).

Korzenie są wspólne, wywodzą się z Rusi Kijowskiej z IX wieku, być moŜe z

plemion Biało-Chorwatów z VII wieku. Znaczna ich część miała wywędrować na

tereny dzisiejszej Chorwacji, pozostała część zachodnia wyginęła, wschodnia

wtopiła się w społeczność plemion ruskich i oni mają być przodkami Łemków.

To o nich letopis ruski Nestor pisał, Ŝe ksiąŜę Włodzimierz Wielki wyprawił

się w r. 993 przeciw Chorwatom i przyłączył do Rusi Kijowskiej. To z tych

plemion Biało-Chorwatów mają wywodzić się karpaccy górale ruscy - Huculi w

Czarnohorze i na Bukowinie, Bojkowie (zatracili toŜsamość) w Bieszczadach i

Łemkowie w południowej części Beskidu Niskiego.

Pasterskie zajęcia, ucieczki przed napływowym elementem wołoskim,

arumuńskim, ucieczki przed ordami tatarskimi, spowodowały przesuwanie,

odchodzenie od centrum Rusi Kijowskiej na tereny pogranicza Polski, tereny

określmy i Gorlickiego. Tereny na których istnieli jako Rusini, to w połowie

XIX wieku zaczęła pojawiać się nazwa Łemko, nazwa utrwalona, która wyparła

określenia Rusin, Rusnak. Kiedy rozmawiam z Łemkami, to mówią, Ŝe w starych

zapisach nazwa Snitnycia (obecnie Snietnica) pojawiła się w X w. Czy chodzi

o tę nazwę miejscowości w Gorlickiem w kierunku Izb. Kiedy przeglądam

przywilej nadany Gładyszom przez Kazimierza Wielkiego w roku 1359 to są w

nim nazwy - Losze (Łosie), Ropa - rzeka, Soczesna - rzeka, potoki - Odresni,

Uniewicza, Zasuta Ropicza, Zdynia Wielka i Zdynia Mała, Smarakowiec Mały i

Wielki Rzegestow. Jak te nazwy są nam znane? Więc jeśli były nazwy, to

musieli być i ludzie, mieszkańcy nad tymi potokami, typowe osadnictwo

łemkowskie - głowa w chyŜy, a nogi w potoku.

Trzeba równieŜ się zgodzić, Ŝe w tych wędrówkach, przesiedleniach, w

kontaktach plemiennych były wpływy rusińskie, wołoskie, trudno mówić o

ukraińskich, które swój początek mają z Rusi Kijowskiej, a rodzenie

świadomości ukraińskiej związane jest z powstaniem B. Chmielnickiego w r.

1648, wpływy polskie, słowackie - te wpływy są i były zawsze nieuniknione na

styku kultur, języków róŜnych narodów. Z jednego pnia wywodzą się te

wszystkie nacje - z prasłowiańskiego, z języka prasłowiańskiego, z tego w

piśmiennictwie, w liturgii obrządku wschodniego, który przetrwał w postaci

języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. To właśnie wiara, przede i nade

wszystko wiara, wielka religijność Łemków zadecydowała o ich przetrwaniu

jako grupy społecznej: stare prawdy wśród Łemków- Łemko, który nie chodzi do

cerkwi nie jest Łemkiem. TeŜ o ich przetrwaniu zadecydował język i kultura -

róŜne poglądy, czy to jest dialekt, narzecze nieistniejącego języka

rusińskiego (jest język rosyjski), czy ukraińskiego. Jakby nie patrzeć musi

w nim być wiele polonizmów, słowacyzmów, naleciałości z języków arumuńskich,

z języka węgierskiego. Łemkowie jak górale polscy, jak Kaszubi, Ślązacy mają

swój dialekt, vaterland i heimat i sami będą decydować czy są Łemkami

(Rusinami), Łemkami (Ukraińcami) czy po prostu Łemkami.

Z tych refleksji odsuwana jest teoria głoszona przez Romana Reinfussa o

migracji wołoskiej, która wchłonęła osiadłą ludność pochodzenia rusińskiego

i wytworzyła ze wspólnych kultur i religii grupę Łemków.

I jeszcze jedna refleksja związana z akcją "Wisła". Wysiedlenia wysiedleniom

nierówne. Mogą o tym mówić teŜ Polacy wysiedleni z Kresów do łagrów,

Kazachstanu, na Syberię, Polacy wysiedleni w czasie okupacji do Generalnej

Guberni, Mogą mówić teŜ Łemkowie jak barbarzyńsko i zbrodniczo z nimi

postąpiono, jak niejednokrotnie nieludzko byli traktowani w miejscowościach

na Ziemiach Zachodnich. Jak utrudniano aklimatyzowanie w nowym środowisku,

jak rozpętywano wobec nich nienawiść, jak starano się ich wynarodowić,

zniszczyć kulturę, język, wiarę. Trafiali jednak do majątków, gospodarstw,

zabudowań poniemieckich, zniszczonych, ale za przyczyną ich pracowitości ta

ziemia zaczęła rodzić, rosły ich dzieci, kształciły się. Później Łemkowie

wracali, szczególnie starsi, wielu pozostało - kultywują mowę ojców,

zwyczaje, kulturę. Krzywda krzywdzie nie jest równa i krzywdy nie naleŜy

krzywdą wynagradzać. Niech serca Polaków i Łemków, szczególnie w tych

naszych stronach, stoją zawsze obok siebie w pojednaniu i we wzajemnym

zrozumieniu. (e)

Akcja "Wisła" w Gorlickiem

• Wysiedlenie dotknęło mieszkańców 52 wiosek

• Wysiedlono 14 096 osób

Ten exodus z r. 1947 dorosłych i dzieci, tabory ludzi z dobytkiem,

inwentarzem, końmi, krowami, owcami, kozami - pamiętam jako dziecko. Ten

exodus był poprzedzony wcześniejszymi, optymistycznymi, radosnymi wyjazdami

do macierzy, Ukrainy, krainy mlekiem i miodem płynącej. Po napadzie ZSRR na

Polskę 17 września 1939 r., na mocy układu sowiecko-niemieckiego do czerwca

1941 r., Ukraińcy, Łemkowie mogli wyjeŜdŜać na wschód. Z powiatu gorlickiego

wyjechała znaczna część Łemków, np. z Rychwałdu, obecnie Owczary.

W latach 1944-1946 była większa akcja przesiedleńcza aniŜeli akcja "Wisła".

W okresie międzywojennym miało być 100-150 tyś. Łemków. W ramach umowy

podpisanej przez rządy PRL i Ukraińskiej SRR w okresie od 15 X 1944 r. do 15

VI 1946 r. przesiedlono z Polski ok. 480 tyś. osób, w tym m.in. z

Gorlickiego ok. 50-70 proc zamieszkałej ludności pochodzenia łemkowskiego.

Powstał nawet w Gorlicach Wlościańsko-Robotniczy Komitet Łemkowszczyzny

zajmujący się przesiedlaniem Łemków. Początkowo była to dobrowolna

ewakuacja, entuzjastyczna akcja wyjazdu "do materi" z księŜmi, wyposaŜeniem

cerkwi, chorągwiami - jechała Radocyna, Lipna, Długie, Nicznajowa. Z czasem

następowały rozsądek i opamiętanie, bo dochodziły wieści, Ŝe na Ukrainie

ploty nie były plecione kiełbasami. Zaczęto się wtedy przymusowe

wysiedlanie. MoŜna było zabrać inwentarz, sprzęt do 2 ton na rodzinę.

Gorlickich Łemków rozmieszczono aŜ w 15 obwodach całej Ukrainy, ich

potomkowie Ŝyją obecnie przewaŜnie w trzech obwodach - lwowskim,

tamopilskim, iwano-frankiwskim (Iwano-Frankiwsk -dawniej Stanisławów).

Wszyscy, którzy wyjechali nie mieli prawa powrotu, niektórym udało się

powrócić w róŜny sposób, opuszczone mienie, ziemie, lasy, zabudowania

przeszły na skarb państwa.

Dziś z dociekań historycznych wynika jasno, Ŝe akcja "Wisła" była wynikiem

totalitarnego systemu stalinowskiego. Polegającego na zatraceniu,

zniszczeniu toŜsamości narodowych. Czynił to Stalin w Związku Radzieckim

przesiedlając grupy narodowościowe, czyniono to w satelitarnych krajach

"demoludów". Akcja "Wisła" była zaplanowana duŜo wcześniej. Jesienią 1946 r.

był juŜ dopięty plan operacyjny. Śmierć gen. K. Świerczewskiego 28 marca

1947 r. tylko przyspieszyła akcję. Do dzisiaj śmierć generała i jej

okoliczności nie są do końca wyjaśnione.

Akacja "Wisła" rozpoczęła się o 4-tej nad ranem 28 kwietnia 1947 r. Ludność

spędzano na jeden wspólny plac - oznajmiano o wysyłce i dawano kilka godzin

na spakowanie najniezbędniejszych rzeczy i przygotowanie zwierząt domowych

do transportu. Pierwszy transport wyruszył 29 kwietnia 1947 r., ostatni 8

sierpnia 1947 r., ale jeszcze we wrześniu 1947 r. były dodatkowe

wysiedlenia.

W Gorlickiem wysiedlenia następowały w trzech terminach: 25-31 maja -

pierwsze wioski Bartne - 472 osoby (zostało we wsi 18 osób), Długie, Folusz,

Nieznajowa; 11-15 czerwca i 26-30 czerwca. Z 52 wiosek, ze stacji

załadowczych w Zagórzanach i Gorlicach (pierwsze transporty z Gorlickiego

były z Jasła i Krosna) wysiedlono 14 096 osób (inne wykazy podają 11 329),

przewieziono 1455 koni, 6131 krów, 5109 owiec (kóz). Nie licząc

przesiedlenia z lat 1944-1946 do Ukraińskiej SRR, z Gorlickiego wyjechała

niemalŜe cała ludność z wiosek dwóch Banie (koło Krzywej i koło Izb),

Bartne, Sielanka, Bieliczna, Bodaki, Brunary WyŜnę i NiŜne, Czarna, Izby,

Gładyszów, Jaszkowa, Jesionka, CzertyŜne, Konieczna, Krzywa, Kunkowa,

Kwiatoń, Leszczyny, Małastów, Nowica, Pętna, Przegonina, Przysłup, Regetów,

Ropki, Skwirtne, Smerekowiec, Stawisza, Śnietnica, Wołowiec, Zdynia. Łemków

z Gorlickłego wysielono do sześciu ówczesnych województw - koszalińskiego,

opolskiego, poznańskiego, szczecińskiego, najwięcej do zielonogórskiego i

wrocławskiego - ponad 8 tyś. osób.

27 lipca 1949 roku ukazał się dekret "o przejęciu na własność Państwa nie

pozostających w faktycznym władaniu właścicieli nieruchomości ziemskich,

połoŜonych w niektórych powiatach województwa białostockiego, lubelskiego,

rzeszowskiego i krakowskiego". Na mocy tego dekretu przejęte zostały na

własność Skarbu Państwa ziemie, lasy, zabudowania pozostawione przez Łemków

wysiedlonych z Gorlickiego w r. 1947. Stąd po otrzymaniu zezwoleń o

powrotach po roku 1956 najpierw do powiatu gorlickiego - wróciło w latach

1956-1958 ok. 2 tyś. osób, nie mieli prawa własności do pozostawionego

majątku. Odkupywali od nowych właścicieli, mieli szczęście jeśli ich

własności nie były zajęte i stały puste zniszczone zabudowania.

Obecnie wspólnym celem organizacji łemkowskich Stowarzyszenia Łemków w

Legnicy, Zjednoczenia Łemków w Gorlicach, Związku Ukraińców w Polsce i

innych jest potępienie przez Sejm akcji "Wisła", co stworzyłoby warunki do

likwidacji skutków wysiedlenia, zwrotu zwłaszcza lasów, mienia osób

wysiedlonych lub ich następców prawnych, udzielenia pomocy państwa osobom

pragnącym wrócić na ziemie ojczyste, nadania byłym więźniom Centralnego

Obozu Pracy w Jaworznie uprawnień ofiar represji stalinowskich.

Gazeta Gorlicka, maj 1997

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: