ROZDZIAL 10
W zyciu osobniczym zwierzeta jak i ludzie przywiązują się psychicznie do swojego otoczenia. Srodowisko jest dla nich (zwierzat) zasobnikiem materialu energetycznego, źródłem doznan, obszarem zapewniającym odpowiednie warunki bytowania.
Organizm może normalnie funkcjonowac tylko wtedy , kiedy ma do tego optymalne warunki wartości czynnikow środowiska. Wszystkie te warunki nosza nazwe optimum ekologiczne (oświetlenie temperatura..itp). Sa zwierzeta ,których zakres optimum jest waski lub szeroki. Waski zakres maja zwierzeta światłolubne, cieniolubne itp. , natomiast szeroki gatunki „kosmopolityczne” występujące na calym swiecie. Niektore zwierzeta wydawaloby się „nieodpowiednie” do danego środowiska przebywaja w nim z przyzwyczajenia czyli dzieki filopatrycznosci. Wiekszosc trafia również do ulubionych miejsc, mających pasujące im właściwości fizyczne i chemiczne-takie zjawisko nosi nazwe preferendum ekologicznego. Zwierzeta bezkręgowe osiagaja preferendum dzieki kinezom-prostym reakcjom lokomocyjnym. Ujemna elizja (ruch zorientowany przez ujemna taksje np.fototakcja u cieniolubnych). Kregowce zapamiętują doświadczenia związane z danym preferendum np. cieplo dla jaszczurki w danym miejscu odpowiada, wiec spotkamy ja wiele razy w tym samym miejscu.
Czescia strefy zyciowej zwierzecia( miejsce do którego zwierze trafia przypadkowo) jest strefa mieszkalna (miejsce, w którym zwierze często przebywa i spelnia w nim praktycznie wszystkie funkcje zyciowe). Poza ta strefe zwierzeta wybieraja się tylko okazjonalnie np. podczas godow do miejsc godowych. Strefa mieszkalna dla etologa znaczy, iż jest to zajmowane przez jednego osobnika siedlisko (habitat), czyli miejsce o określonych, optymalnych dla gatunku właściwościach. Stanowiskiem nazywamy obszar zajmowany przez populacje. Poza dwoma strefami zyciowymi (mieszkalna i zyciowa) istnieje pojecie systematu przestrzenno-czasowego, czyli siec miejsc w terenie, w których dany osobnik wykonuje określone czynnosci. Systemat w aspekcie okresla aktualny obszar-nie wiekszy od strefy zyciowej i nie mniejszy od strefy mieszkaniowej, w którym osobnik porusza się w cięgnu calego roku. W jego slad wchodza trasy wędrówek zwierzat. W aspekcie czasowym systemat oznacza, ze decydujaca role odgrywaja rytmy biologiczne i zmiany zachowania nimi spowodowane. Mozliwosc realizacji właściwego systematu przestrzenno-czasowego jest niezbedna do prawdidlowego funkcjonowania zwierzat. Przykladem sa zwierzeta w ogrodach zoologicznych, które musza mieć stworzone odpowiednie warunki by czuc się w nim dobrze. Jeśli nie sa spełnione można zauważyć np. stereotypie ruchowa- usar obiawia się tym ze chodza wzdłuż siatki, u niedźwiedzi kiwaniem glowa na boki.
Wystepuja również zwierzeta filopatryczne. Charakteryzuja się tym, ze nie opuszczaja terenu, który znają, choc wychodza poza sfere mieszkalna. Inne zwierzeta odbywaja rozne wyprawy np. po wode, pokarm np. świstak, kret, lis. Zwierzeta ,które często zmieniaja miejsce zamieszkania to szczygieł, czyż, antylopy, zebry.
Wedrowki populacji nazywamy przemieszczeniami. Przemieszczania dzielimy na jednorazowe czyli sporadyczne (np. rozloty ptakow i promieniste rozpraszanie się roznych zwierzat niedaleko od lęgu) i okresowe (np. wielokilometrowe migracje ptakow ryb itp.)
Podzial przemieszcen okresowych:
Przemieszczenia okresowe (odbywaja się chmarami lub stadami)
Pionowe Poziome
-przemieszczaja się w ten
sposób zwierzeta wodne lub krótkodystansowe dlugodystansowe
żyjące w glebie -od kilkuset metrów -wędrówki lub migracje
u gadów do paruset km u ssakow (wędrowność)
Glownym „motorem” wędrówek zwierzat jest poped migracyjny. Dziala on dzieki hormonom i zmianami warunkow podczas zmiennych por roku (fotorepoid-stosunek dlugosci dnia do nocy).
Zwierzeta doskonale orientuja się w przestrzeni. Ta orientacje dzieli na pierwszorzedową (oparta na prostych reakcjach-tropizmy, taksje) i drugorzedowa (wiaze się z odnalezieniem drogi powrotnej do mieszkania lub obszaru; osobnik jest powiazany w jakis sposób z takim miejscem). Dzieki orientacji zwierzeta rozpoznaja miejsca. Sa cztery etapy orientacji:
ü Etap orientacji dalekiej (z dala od celu)
ü Etap orientacji bliskiej (blisko od celu)
ü Rozpoznanie celu
ü Orientacja wewnątrz gniazda(zwierzeta mieszkające w norach)
Orientowanie się w strefie znanej
Zwierze posiada wlasne mechanizmy efektrowo-sensoryczne (to takie ktore umożliwiają orientacje w terenie znanym) lub za pomoca bodźców zewnątrzpochodnych. Do mechanizmow efekto-sensorycznych zaliczamy orientacje kinestetyczną, oparta na zapamiętywaniu przebytych odcinkow drogi i zakrętów, wykorzystywana w labiryntach.Do mechanizmow E-S zaliczamy również echolokacje (nietoperze i delfiny), elektrolokacje (ryb slaboelektrycznych). Echo i elektro-lokacja polega na odbieraniu informacji z zewnatrz. Informacja jest niesiona przez energie ultradzwiekowa lub pola elektromagnetycznego.
Poruszanie się za pomoca bodźców zewnątrzpochodnych to nawigacja. Jeśli zwierze zna swoja strefe i w niej się porusza nazywamy to wtedy nawigacja docelową.Nawigacja terestryczna oznacza, ze zwierze może się kierowac po drodze wg charakterystycznych szczegółów terenu. Nawigacja zliczeniowa –zwierze w monotonnym terenie porusza się prostoliniowo i droge przebyta okresla na podstawie kierunku dzialania określonego czynnika zewnętrznego (fizjologicznego), szacuja droge na podstawie pracy miesni. Jest również nawigacja oparta na astrotaksji- zwierze kieruje się wg słońca, gwiazd, z uwzględnieniem ich ruchu na nieboskłonie np.mrowka .
Orientowanie się poza strefa znaną.
Nawigacja kierowana-polega na podazaniu za osobnikiem znającym teren np.wedrowka młodych kaczek , perkozow i innych za rodzicem w nieznanym terenie.
Nawigacja docelowa-nasilanie się danego bodzca związanego z celem. Zwierzeta chcacy dostac się do wodopoju przemieszczaja się wg stężenia wilgotności (gradient).
Nawigacja kierunkowa- np.jesienne ciagi ptakow, wedlug wiatru ustalaja lot na dlugich trasach Ziemby.
Gwiezdna nawigacja kierunkowa-np. kaczka krzyzowka porusza się wg kierunku polnocnego, opierając się w swej orientacji glownie na położeniu okołobiegunowych gwiezdnych gwiazdozbiorow. Ptak może na podstawie położenia gwiazd okreslic kierunek osi obrotu nieba niezależnie od pory roku i doby. Omawiana zdolność zaklada nauczenie się przez ptaka okreslenia polnocy- bieguna polnocnego. Natomiast w gwiezdnej nawigacji astronomicznej obrazy nieba są najprawdopodobniej zakodowane sa genetycznie u ptakow. Ptaki znaja polozenie gwiazd o każdej porze dnia i nocy. Mogą orientowac się astro taktycznie tzn.uwzglednic ich poziome przesuwanie się Katowe po niebie względem kierunku polnocnego.
Mechanizm nawigacji astronomicznej probowano wyjaśnić w trzech hipotezach:
a) Wedlug Matthewsa-ptak ocenia szerokość geograficzna miejsc nad którymi przelatuje i porownuje luk zataczany przez przez z slonce w miejscu wyjściowym z lukiem w miejscu docelowym (ptak zna to dzieki odziedziczonym genom)
b) Wedlug Pennycuicka-mechanizm opiera oszacowanie szerokości geograficznej na podstawie zmian w ciagu dnia kata nachylenia toru słońca w obu miejscach.
c) Wedlug Kistiakowskiego-mechanizm laczy się z przyrostem wysokości słońca, czyli z szybkością jego wznoszenia lub obnizania w jednakowych odstępach czasu w obu porównywanych miejscach.
Nawigacja astronomiczna wedlug gwiazd jest oparta na wrodzonej znajomości obrazu nocnego nieba (doświadczenie z ptakiem w planetarium i pokazywane mu obrazy nieba ).
Wracajac z obszaru nieznanego zwierzeta mogę przypadkowo trafic do strefy znanej. Stosuja do tego taktyke poszukiwania prostoliniowego, sektorowego, lub spiralnego. Wykonuja tez drobne ruchy molekularne(rozlatywanie się promieniste w roznych kierunkach).
WSFiZ-Psychologia