Działalność pierwszych przedstawicieli polskiego oświecenia: bracia Załuscy, Konarski, Mitzner.
Andrzej Stanisław Załuski, kanclerz wielki koronny i biskup krakowski, wraz z bratem Józefem Andrzejem stworzyli Bibliotekę Załuskich. Andrzej Stanisław, wybitny polityk na dworze Augusta II, a później stronnik Czartoryskich korzystając ze swej pozycji wspierał rozwój nauk przemysłowych, które miały pobudzić staropolskie zagłębie górniczo-hutnicze w rejonach Kielc. Popierał naukę filozofii, matematyki i przyrodoznawstwa, które jak sądził mogły przyczynić się do rozwoju, modernizacji państwa, a tym samym do odrodzenia kultury narodowej.
Wspierał młodych historyków jak choćby Gotfryd Lengnich (późniejszy poplecznik Poniatowskiego i twórca podziału na prawo natury i prawo boskie), wspierał również młodych studentów, których wysyłał na nauki za granicę, by po powrocie wykładali nowe nauki na polskich uniwersytetach.
Józef Andrzej biskup kijowski i bibliograf, wychowanek jezuitów i ortodoksyjny katolik, choć dopuszczał do siebie i utrzymywał kontakt z wieloma protestanckim działaczami i oświeceniowymi myślicielami. Chciał stworzyć Bibliotheca Polono-literaria, czyli bibliotekę twórców, którzy pisali o sprawach polskich w różnych językach.
W 1747 roku Andrzej Stanisław i Józef Andrzej otworzyli Bibliotekę w Warszawie, która miała stać się centrum naukowym Polski. Biblioteka nie miała stawiać przed sobą wąskich, specjalistycznych celów, był to projekt instrumentu pomagającego w reformie państwa. Andrzej Stanisław chciał uczynić z Biblioteki miejsce do nauk oświeceniowych, matematyki i astronomii, Józef Andrzej widział przyszłość tego miejsca nauki w stworzeniu księgozbioru nauk humanistycznych i w tym celu zwracał się do wydawców, drukarzy, autorów o nadsyłanie dzieł mogących uzupełnić zbiory Biblioteki.
Biblioteka dzięki swoim zbiorom, które obszerne nie tylko w dzieła z pogranicza nauk przyrodniczych, ale również historii, filologii, teologii wreszcie filozofii i literatury położyła fundamenty pod rozwój kultury w XVIII wieku.
Stanisław Konarski
Reformator, publicysta, poeta, działacz polityczny i kulturalny. Wykładał retorykę w Warszawie, a w 1725 został wysłany do Rzymu do Collegium Nazarenum i tam na początku studiuje, a później zostaje nauczycielem. W 1729 wyjeżdża do Paryża, Niemiec i Austrii, żeby w 1730 wrócić do Polski. Wraz z Józefem Andrzejem Załuskim, swoim krewnym, pracować przy edycji praw polskich, Volumina legum. Już wtedy wierzył w reformę społeczną i państwową.
W 1740 roku zakłada dzieło swojego życia, pijarskie Collegium Nobilium i pisze dzieło O skutecznym rad sposobie, które zawierało program reformy sejmu polskiego.
Szkolnictwo jezuickie w Europie i Polsce przeżywało kryzys, utrzymujący się od czasów kontrreformacji sposób wychowania wymagał unowocześnienia. Nie tylko przewaga scholastyki ale również wykładowa łacina i niedocenione nauczanie przedmiotów ścisłych było już przeżytkiem. Powstające szkoły rycerskie zaczęły pokazywać potrzebę zmiany oświaty. Dopiero Konarski ze swoją reformą dokonał niezwykle ważnego zwrotu.
Collegium Nobilium kształciło synów magnackich, ale już u początków rozważało rozwinięcie działalności również na dzieci biednej szlachty i mieszczaństwo. Wykładano języki nowożytne, w klasach wyższych nauczano po polsku zmieniano podręczniki, między innymi gramatykę Alwara zastąpił swoją De emendandis eloquentie vitiis, która nie tylko na nauczanie łaciny, ale również na język polski miała wpływ. Kładł nacisk na historię i popularyzował Kartezjusza, Locke’a i Wolffa.
Szkoła miał mieć wpływ na życie publiczne i wychowanie młodych, światłych obywateli, ale nie pozwolił na laizację religii, prowadzono dyskusje przeciwko deizmowi, rozmawiano o nieśmiertelności duszy.
W Ustawach szkolnych napisał „Polska nierządem stoi”, chciał podniesienia poziomu życia w miastach, unowocześnienia rzemiosła i rolnictwa, oczynszowania chłopów, kształtował nowy patriotyzm. Został doceniny przez Poniatowskiego orderem Sapero auso (ten co odważył się być mądry), a Krasicki ułożył dla niego wiersz nagrobkowy.
Mitzner de Kolof
Saksończyk, uczeń Wolffa, lekarz i „egzekutor” Biblioteki Załuskich. Wydawał muzyczne czasopismo i założył w Lipsku towarzystwo muzyczne, do którego należeli Bach i Haendel. Uczył dzieci Jana Małachowskiego, od 1749 roku w Warszawie działała jego drukarnia, w której wydał Historię Jana Rudawskiego, dziejopisa wojen kozackich i Poloniae…scriptorum..collectio magna, oba te dzieła trafiły do zbiorów łacińskich Bibliotheca Polono-literaria.
Od 1753 roku zajął się wydawaniem czasopism uczonych Warshauer Bibliotek i Acta litteraria za zadanie postawił sobie odrodzenie kultury polskiej za granicą. Popularyzował pisarzy renesansowych, wspólnie z Józefem Załuskim wydawał Orzechowskiego, Górnickiego i Heidensteina.
W swoich czasopismach propagował program Załuskich i za karygodne uważa brak mecenatu państwa nad kultura polską, opisuje również działalność literacką i filozoficzną Konarskiego, Wiśniewskiego i swoją.
Acta litteraria swoją formą nieznacznie odeszły od poprzedniej Warchauer Bibliotek, mecenat objął Józef Alekrym, a sam magazyn zajął się problematyką ustrojowo-prawną.
Wreszcie w 1758 roku powołal do życia Nowe wiadomości Ekonomiczne i Uczone, albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego Potrzebnych, zajął się tam medycyną, rolnictwem, przemysłem, handlem i ekonomią. Jednak Mitzner wraz z Małachowskim poszli dalej, zamieścili cykl artykułów prezentujący wzór wychowawczy mieszczek, później Bauch (mieszczanin z Pomorza) idąc ich śladami stworzył magazyn typowo mieszczański propagujący literaturę i filozofię a to wszystko w języku polskim.
chocolate-brown