HISTORIA PRAWA
ŚREDNIOWIECZE I CZASY WCZESNONOWOŻYTNE
- prawo feudalne – ewolucja od form prymitywnych, charakterystycznych dla okresu rozpady wspólnot rodowo-plemiennych i powstawania organizmów państwowych, do prawa wysoko rozwiniętego
- niewielkie znaczenie prawa rzymskiego we wczesnej fazie rozwoju prawa – zmiana dopiero w późnym średniowieczu
- podstawowe znaczenie podziału na: prawo zwyczajowe – powstające na drodze praktyki społecznej usankcjonowanej przez państwo i prawo stanowione, świadomie tworzone przez organy prawotwórcze
- źródłami prawa także: prejudykaty (orzeczenia sądowe zapadłe wcześniej w podobnych sprawach) oraz nauka prawa – jurysprudencja (dzieła glosatorów, komentatorów, opinie uczonych doktorów praw wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety prawnicze)
- pierwszym źródłem prawa: prawo zwyczajowe; podstawą porządku prawnego nie mogło być prawo wydawane przez władcę – istniejącym normom władza nadawała jedynie sankcję przymusu prawnego (głównie w drodze praktyki organów państwowych) – gł. rola sądów; normy przez sądy stanowione – ujmowane w formie pisemnej wpierw jako reguły jednostkowe
- akty prawne monarchy – najczęściej zmiana lub uzupełnienie prawa zwyczajowego
- wiek XIII – nowa ideologia prawodawstwa: duże znaczenie prawotwórczej działalności władców (w okresie rozdrobnienia feudalnego) – teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia praw: legiści i kanoniści
- pojęcie prawa jako tworu prawodawcy (wraz z odkryciem Arystotelesa); 3 etapy: prywatne spisy prawa zwyczajowego (zwody, zwyczaje, zwierciadła, kodeksy), spisy istniejących praw (moc obowiązująca w drodze praktyki bądź sankcji monarchy), faza intensywnego prawodawstwa królewskiego, ustanawianie nowych norm prawnych
- przedsięwzięcia legislacyjne (absolutyzm) dotyczyły przede wszystkim procesu sądowego oraz prawa karnego
- 1. partykularyzm prawa: p. zwyczajowe nie miało charakteru powszechnego; partykularyzm personalny (zasada personalności), jak i terytorialny (zasada terytorialności); partykularyzm personalny – w stanowość
- tendencje do unifikacji lokalnych praw – w dobie powstawania scentralizowanej monarchii; prawa o charakterze powszechnym, „uniwersalnym” – prawo rzymskie i kanoniczne – czynnikami integrującymi
- prawo rzymskie – w charakterze prawa powszechnego (ius commune) – stosowane w przypadkach luk
- ewolucja: gromadzenie materiału w celu poznania prawa – spisywanie prawa w celu osiągnięcia pewności prawa – zastępowanie p. zwyczajowego stanowionym – tendencja do racjonalnej systematyzacji prawa
- 2. stanowość prawa – każdy ze stanów (wielkich grup społ. określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym) rządził się własnymi prawami (osobne dla stanu szlacheckiego – prawo ziemskie, lenne; stanu duchownego – prawo kanoniczne; mieszczaństwa – prawo miejskie); stanowość w praktyce ugruntowana istnieniem stanowej struktury sądownictwa
- prawa stanów uprzywilejowanych – o charakterze przywilejów lub w drodze umów
- w ramach prawa stanowego – odrębne prawa dla grup pośrednich (np. organizacji rzemieślniczych czy kupieckich) – korporacyjny charakter prawa
- 3. nauka i nauczanie prawa – szczególne miejsce; uzupełnianie braku rozwiązań w źródłach wiedzą z prac prawniczych; rozwój uniwersytetów (Bologia, Padwa, Pawia, Perugia; Montpellier, Avignon, Orlean, Paryż; Oxford, Cambridge; Salamanka, Walencja, Valladolid)
- podstawą studiów prawniczych – prawo rzymskie i kanoniczne
- odrodzenie prawa rzymskiego – związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej GLOSATORÓW (analiza odnalezionych tekstów części kodyfikacji justyniańskiej)
- badania za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii; oparte na odnalezionych Digestach
- wyjaśnienia i uwagi (glosy) zapisywane w tekście kodyfikacji na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa internalis)
- założycielem szkoły: Irnerius (przełom XI i XII w.), najsłynniejszym: Accursius – zebranie dzieł własnych i poprzedników (Azona, Bulgarusa, Placentinusa, Martinusa) w zbiorze Glossa ordinaria
- nauka prawa w oparciu o metodę scholastyczną; kult autorytetów; drobiazgowa egzegeza zastanych tekstów, spory o poszczególne słowa, przeniknięte kazuistyką; objaśnianie drogą operacji logiczno-językowych, niekiedy interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu
- dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych
- teza o cesarzach niemieckich jako kontynuatorach cesarstwa rzymskiego; teza o przynależności do Rzeszy państw posługujących się prawem rzymskim
- włączenie ustawodawstwa cesarskiego do Corpus iuris civilis: nadanie kodyfikacji justyniańskiej nowego kształtu: 4 części – Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel, no nowel dawnych (podzielonych na 9 grup) dodano dwie kolejne (10 i 11) – spis longobardzkiego prawa lennego Libri Feudorum oraz ustawy Fryderyka I i II; nazwa zbioru w druku w 1538 przez D. Gothofredusa
- szkoła KOMENTATORÓW: postglosatorów, konsyliatorów
- twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności; unowocześnienie metody scholastycznej przez metodę dialektyczną zaczerpniętą z Arystotelesa
- Bartolus de Saxoferrato (XIV w.); Baldus de Ubaldis
- właściwi twórcy odrodzonego prawa rzymskiego; w ich interpretacji zaczęło przenikać systemy prawne Europy jako ius commune
- PRAWO KANONICZNE – pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej, mogło dotyczyć stosunków kościelnych i świeckich; nie jest tożsame z prawem kościelnym
- normy: początkowe z Nowego i Starego Testamentu (ten drugi jako źródło wzorcowe dla niektórych instytucji: prawa azylu, dziesięciny, przeszkód małżeńskich) + pisma ojców Kościoła (św. św. Ignacego, Klemensa rzymskiego, Polikarpa) + pisma doktorów Kościoła (św. św. Ambrożego, Hieronima, Augustyna, Tomasza z Akwinu)
- źródłem: ustawodawstwo synodalne (soborów powszechnych i papieskie)
- źródła te ujmowane w kompilacje o charakterze prywatnym: 1012 – zbiór Burcharda z Wormacji; Iwona z Chartes – Collectio Tripartita; apokryf z poł. IX w. – kolekcja Pseudo-Izydora
- I poł. XII wieku: początek nauki prawa kanonicznego: ułożenie zbioru norm prawa kanonicznego przez Gracjana – Dekret Gracjana; Gracjan – pierwszym wykładowcą prawa kanonicznego w Bologii
- I okres badań: okres glosatorów, zwanych dekretystami: Paucapalea, Rolandus, Rufinus, Jan Teutonicus
- Dekrecie Gracjana + ustawodawstwo papieskie: podstawa kompilowania i badania dekretalistów: Bernarda z Bawii (koniec XII wieku): kompedium z podziałem na iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen – generalna podstawa systematyki p. kanonicznego
- pierwszy urzędowy zbiór: 1234, Dekretały Grzegorza IX, sporządzony przez Rajmunda z Pennaforte: oficjalna, autentyczna, powszechna i wyłącznie obowiązująca
- konstytucje wydane po 1234, ułożone z polecenia Bonifacego XVIII w 1298 w Liber Sextus
- wiek XIV, z inicjatywy Klemensa V: Clementinae – zbiór dekretałów papieskich i ustaw soborowych; obok tego luźne przepisy, tzw. Extravagantes, ułożone w zbiory Extravagantes Joannis Papae XXII oraz Extravagantes communes
- Corpus iuris canonici: wszystkie wymienione zbiory, nazwa pierwszy raz użyta w breve papieża Grzegorza XIII z 1580 roku
- system prawa o charakterze powszechnym, stosowany bezpośrednio w działalności sądów duchownych, dot. spraw duchownych, jak i świeckich
- podział: na ius civile (legistów) i ius canonicum (kanonistów)
- 4. systematyka prawa: do Oświecenia niesprecyzowane wyraźnie linie podziału między poszczególnymi gałęziami prawa
- bez znaczenia podział na prawo publiczne i prywatne; przemieszanie sfery publiczno- i prywatnoprawnej
- w dziedzinie prawa karnego: początkowo ściganie większości przestępstw pozostawione jednostkom, kary o charakterze prywatnym
- początkowo: zaliczanie większości norm do sfery prywatnoprawnej, dot. interesów jednostkowych
- brak wyraźnego rozróżnienia między prawem cywilnym i karnym; czyny o charakterze przestępstw jak i naruszające prawo prywatne obejmowane pojęciem szkody (krzywdy), dochodzone w jednakowym trybie
- nie doszło do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego, normy o różnym charakterze często przemieszane
- systematyka: oparta na systematyce prawa kanonicznego: sądy, proces sądowy, prawo osobowe i karne
- od XVI w.: nawiązywanie do systematyki rzymskiego trójpodziału Instytucji (personae-res-actiones)
- klasyfikacja oparta na kryteriach podmiotowych, nie przedmiotowych (zw. ze stanowością prawa); materiał gromadzony wg charakteru źródeł, a nie przynależności norm do działu prawa
ŹRÓDŁA PRAWA
Źródła u Germanów i w pastwie frankońskim
- spisy praw szczepowych germańskich – Leges barbarorum
Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie
- Wizygoci (sprzymierzeńcy Rzymu) – utrzymali moc obowiązującą prawa rzymskiego; dwoistość prawa: Wizygoci – prawo zwyczajowe, miejscowa ludność – p. rzymskie
- V w. – Codex Euricianus króla Euryka, znamiona wpływów romanistycznych
- dla ludności rzymskiej: 506, Alaryk II, zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum, Breviarum Alarici – oparty na postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa, Instytucjach Gaiusa (Epitome Gai)
- zlikwidowanie dualizmu w nowelizacji Kodeksu Euryka z 654 roku przez króla Rekkeswinda – Lex Visigothorum Reccescindiana (Liber Iudiciorum) – terytorialny zasięg kodyfikacji
- Ostrogoci: utrzymanie rzymskich urządzeń ustrojowych i prawnych
- VI w. – Edykt Teodoryka (Edictum Theodorici regis) – Kodeks Teodozjański, kodeksy Gregoriana i Hermogeniana, Sentencje Paulusa + zwyczaje germańskie
- późniejsza działalność ustawodawcza: z dzieła Cassidora Variae
- Burgundowie: V w., Lex Burgundionum, po zmianach: Lex Gundobada; król Gundobad
- dla ludności rzymskiej: Lex Romana Burgundionum – Kodeks Teodozjański, Instytucje Gaiusa, Sentencje Paulusa
Prawo longobardzkie
- 643 – Edykt Rotara...
Wilotta