Styl potoczny.doc

1

Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak,  Stylistyka - wykład

Styl potoczny. Gatunki wypowiedzi potocznych.

LITERATURA

·         Z. Adamiszyn, Styl potoczny, w: S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej,  Opole 1995

·         J. Anusiewicz, F. Nieckula (red.), Potoczność języku i w kulturze, „Język a kultura”, t.5, Wrocław 1992

·         J. Bartmiński, Styl potoczny jako centrum stylowe języka, w: Synteza w stylistyce słowiańskiej, Opole 1991

·         J. Bartmiński, Styl potoczny, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

·         D. Buttler, Polskie słownictwo potoczne, Poradnik Językowy 1977 z. 2, z. 4,  Poradnik Językowy 1978 z. 1

·         D. Buttler,  Miejsce języka potocznego w wśród odmian  współczesnego języka polskiego, w: S. Urbańczyk (red.), Język literacki i jego warianty, Wrocław 1982

·         T. Hołówka, Myślenie potoczne. Heterogeniczność zdrowego rozsądku, Warszawa 1986

·         W. Lubaś, Język potoczny, w: S. Gajda (red.), Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Opole 2001

·         J. Maćkiewicz, Świat widziany przez język,  Gdańskie Zeszyty Humanistyczne 1988, nr 30

·         J. Maćkiewicz, Językowy obraz ciała, Gdańsk 2006

·         A. Markowski, Leksyka wspólna  różnym odmianom  polszczyzny, Warszawa 1990

·         M. Marody, Technologia intelektu. Językowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego działania, Warszawa 1987

·         A. Wierzbicka,  Język antytotalitarny w Polsce: o pewnych mechanizmach samoobrony językowej, Teksty Drugie 1990, nr 4

I. Dwie koncepcje potoczności w polskim językoznawstwie:

·               Ujęcie węższe (warszawskie, np. H. Kurkowska, D. Buttler, Z. Klemensiewicz, T. Skubalanka, S. Skorupka- lata 70., dziś – A. Markowski): styl potoczny jako kategoria  stylistyczno-sytuacyjna, związana głównie z określoną  sferą funkcjonalno-komunikatywną

·               Ujęcie szersze (opolsko-wrocławsko-lubelskie) – koncepcja antropologiczna – styl potoczny jako kategoria  semantyczno-kulturowa. Teoretyczna podstawa  takiego opisu potoczności - opracowania J. Bartmińskiego i J. Anusiewicza (lata 90.)

Ø       Styl nie tylko repertuar  form językowych jednorodnych funkcjonalnie.

Ø       Styl potoczny łączy się  ze swoistą  semantyczną  organizacją słownictwa, z zawartym w nim obrazem świata, całym zapleczem  światopoglądowym i aksjologicznym, leżącym u podstaw języka.

Ø       Zawiera w swoim systemie gramatycznym i słownictwie utrwalony zdroworozsądkowy, naiwny obraz świata.

Ø       Jest bazą dla  derywacji innych stylów, które funkcjonują  na jego tle i mogą być eksplikowane za jego pomocą .

Ø       Potoczności nie powinno się utożsamiać  tylko z rejestrem  kolokwialnym. Tzw. słownictwo wspólnoodmianowe i gramatyczne formy wspólnoodmianowe   należą do stylu potocznego.

Ø       Styl potoczny  nie jest ograniczony do ustnej odmiany języka, choć zauważa się prymarność ustnego sposobu przekazu.

Ø       Potoczności przydaje się status pełnowartościowego, nawet podstawowego i głównego wariantu języka narodowego.

II. Historia językoznawczych badań stylu potocznego

·         Krasnowolski 1905 r. - ”Przenośnie mowy potocznej”

·         najstarsze polskie słowniki - kwalifikator jak: „jako zowia”, „jak mówią” - (Mączyński 1564)

·         obfity wybór leksyki potocznej - jako pierwszy słownik wileński z 1861 r. (kwalifikatory pospolity i ekspr. żart., pieszczotl., rubaszny) - ponad 2500 wyrazów i związków frazeologicznych

·         wprowadzenie w latach 30. przez szkołę praską (B.Havranek) pojęcia język funkcyjny oraz pojawienie się  idei tzw.  filozofii lingwistycznej w latach 50.

·         w latach 50. – Z. Klemensiewicz, H. Kurkowska – potoczność wiązana  z ustnością, mówioną , dialogową formą  realizacji języka, a definiowaniu towarzyszy normatywna ocena wyodrębnianych cech strukturalnych (mniej staranny, liczne anakoluty, mniejsza logiczność)

·         początki lat 70.  - szeroko zakrojone, systematyczne badania polszczyzny potocznej

III. Kierunki badań języka potocznego

1. Poszukiwania strukturalnych (fonetycznych, morfologicznych, składniowych) wyznaczników potoczności; wskazywanie różnic między odmianą pisaną i mówioną, oficjalną i nieoficjalna, opracowanie typologii tekstów potocznych  - A. Wilkoń,   B.  Dunaj, A. Awdiejew, T. Skubalanka, S. Gajda, D. Buttler, A. Furda

2. Badania socjolingwistyczne języka miast śląskich (W. Lubaś, R. Piętakowa), Krakowa (B. Dunaj, A. Awdiejew), Wrocławia (F. Nieckula), Łodzi (M. Kamieńska), Poznania (M. Gruchmanowa)

3. Badania socjolingwistyczne podejmujące  wieloaspektowy opis ekspresywności języka, wykonany na materiale tekstów potocznych (S. Grabias)

4. Kierunek pragmalingwistyczny, odwołujący się do kognitywizmu. Opierające się na  antropologiczno- językowej teorii stylu J. Bartmiński i J. Anusiewicz w latach 90. - prace badawcze zmierzające do  opisu stylu potocznego jako swoistego obrazu i doświadczenia świata oraz określonej postawy  wobec świata. Analizy szczegółowe: R. Tokarski, E. Masłowska

IV. Historia stylu potocznego

·         próba rekonstrukcji polszczyzny potocznej ubiegłych wieków -T. Skubalanka, W. Kuraszkiewicz, H. Safarewiczowa, B. Walczak, W.R. Walczak 

·         regionalne  odmiany polszczyzny XVII w.-  wstępna faza formowania się  ogólnopolskiej odmiany potocznej

·         faza przełomowa  - epoka oświecenia

·         polszczyzna potoczna  w pełni wykształcona - od drugiej poł. XVIII w.

V. Styl potoczny – centrum systemu stylowego języka

·         jest pierwszym w kolejności wariantem języka, którego uczymy się jako dzieci

·         wystarcza nam do porozumiewania się w codziennych sytuacjach życiowych

·         jest używany najczęściej, przez największą liczbę osób w najróżniejszych sytuacjach życiowych

·         utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji świata, związane z elementarnymi potrzebami człowieka w elementarnych sytuacjach egzystencjalnych

·         stanowi bazę derywacyjną dla pozostałych stylów językowych

·         ważna jest jego funkcja  weryfikacyjna i odnowicielska

VI. Opozycje wyznaczające stylowi potocznemu pozycję w systemie wariantów współczesnego języka polskiego

·               potoczność – poetyckość (styl potoczny –styl artystyczny) - oparte na różnicy między życiem a sztuką – opozycja najstarsza, powstająca w  najwcześniejszych stadiach dyferencjacji językowo-kulturowej, obecna już w ustnej postaci kultury

·               potoczność – naukowość (styl potoczny –styl naukowy) -związany jest z zaawansowanym stadium kultury, z powstaniem swoistych reguł konceptualizacji rzeczywistości)

·               potoczność – oficjalność (styl potoczny –styl urzędowy)

VII. Ogólne właściwości stylu potocznego rozumianego jako kategoria stylistyczno-komunikacyjna

·         Charakter kontaktu komunikacyjnego:

ü       indywidualny typ kontaktu

ü       bezpośredniość

ü       nieoficjalność

ü       spontaniczność

ü       powszechność zasięgu społecznego

·         Właściwości struktury  językowej i tekstu:

ü       wariantywność jednostek językowych na różnych poziomach struktury językowej

ü       ekspresywność

ü       emocjonalno-wartościujący charakter jednostek językowych

ü       bogactwo środków służących humorystycznej interpretacji świata

ü       codzienna bytowa tematyka

ü       dysponowanie  dużą liczbą gotowych reguł i stereotypów, umożliwiających szybkie generowanie tekstu

ü       najsilniejszy  związek  z pozajęzykowymi (prajęzykowymi, niewerbalnymi) sposobami  komunikacji oraz z  sytuacją komunikacyjną

·         w płaszczyźnie fonologiczno-fonetycznej:

Ø       nasilająca się tendencja do ujednolicenia typu akcentowego

Ø       ilościowe i jakościowe redukcje formy jednostek językowych

Ø       tendencja do używania dźwięków prajęzykowych, które stanowią suprasegmentalną obudowę wypowiedzi albo sytuacyjnie spełniają funkcję równoważników  wypowiedzeń (mhm)

·         w płaszczyźnie fleksyjnej:

Ø       rozszerzenie procesów wyrównawczych

Ø       synkretyzm form fleksyjnych w zakresie końcówek połączony z dążeniem do wyrównania tematów

Ø       zwielokrotnienie wariancji form współfunkcyjnych

Ø       szerzenie się końcówek ruchomych czasu  przeszłego

Ø       tendencja do mieszania rodzajów gramatycznych

·         w płaszczyźnie składniowej:

Ø       występowanie potoków składniowych - znaczna frekwencja struktur zakłócających regularny tok składniowy: anakoluty, wykolejenia

Ø       wyższa, niż w innych tekstach frekwencja  konstrukcji składniowych z nacechowanym szykiem wyrazów

Ø       skłonność do przewagi elementów rematycznych

Ø       obecność pauz wewnątrztekstowych

·         w płaszczyźnie słowotwórczej:

Ø       tendencja do uniwerbizacji

Ø       niekonwencjonalność procesów słowotwórczych, wyrażająca się dość znaczną frekwencją tekstową okazjonalizmów, indywidualizmów, neologizmów sytuacyjnych, zwykle nacechowanych ekspresywnie

Ø       wyspecjalizowane formanty słowotwórcze

·         w zakresie słownictwa i frazeologii:

Ø             wyraźne nacechowanie ekspresywne leksyki

Ø             wzmożona dążność do tworzenia okazjonalnych metafor, porównań i związków wyrazowych poprzez naruszanie i modyfikowanie łączliwości leksykalnej, semantycznej, składniowej

Ø             znacząca obecność neoosemantyzmów sytuacyjno –kontekstowych oraz stereotypów  leksykalno-frazeologicznych, rytualizmów

Ø             słownik podstawowy - w wersji minimalnej 1500-2000 słów, w wersji standardowej – 4000-5000 słów

Ø             leksykalna antropocentryczność

Ø             synonimiczność (głowa, łeb, łepetyna; mówić – paplać, terkotać, pleść, trajkotać, bajdurzyć, pleść) 

·         na poziomie tekstowym:

Ø                                        niski stopień spójności tekstu

Ø                                        schematyzacja elementów spójnościowych

Ø                                        spójnościowe rozluźnienie dłuższych wypowiedzi

Ø                                        występowanie tzw. przeskoków tematycznych

Ø                                        powiązanie tekstu z sytuacją

VIII. Zróżnicowanie stylu potocznego: rejestr neutralny - emocjonalny

·         Zasób neutralny – słownictwo wspólnoodmianowe (standardowe) – nie należące do  leksyki nacechowanej  ekspresywnie, słownictwa specjalnego (naukowego, zawodowego, środowiskowego) i erudycyjnego

3 testy na wykrywanie słownictwa wspólnoodmianowego - A. Markowski

Ø       Test pozytywny o formule: Proszę pomyśleć o X (z mutacjami dla różnych części mowy) – nacechowanie ekspresywne

Ø       Test negatywny o formule: Jest to tak zwany X i Jest to, jak to  się mówi, X (Można , jak to się mówi x-ować) – słownictwo specjalne

Ø       ...