Wspomaganie rozwoju uczniów szkoły średniej jako próba przeciwdziałania patologii społecznej.pdf

• Artykuł prezentuje czynniki których występowanie może zwiększać ryzyko zachowań

dewiacyjnych. Zawiera także propozycję rozwojowego podejścia do tych zachowań oraz

próbę przeciwdziałania w postaci planowania działań profilaktycznych.

Wprowadzenie

W dobie obecnych przemian społeczno-kulturowo-ekonomicznych, problemy współczesnej

młodzieży, zajmują znaczące miejsce w dyskusjach i badaniach z zakresu wielu różnych dziedzin

nauki. Szybko zmieniające się warunki życia - gwałtowny wzrost poziomu stawianych wymagań,

przepływ i dostępność informacji oraz wzrost możliwości wyboru, w połączeniu z szybkością

zmian, brakiem umiejętności oraz niedostatecznym wsparciem i pomocą ze strony rodziny i szkoły

wywołują chaos, poczucie bezradności oraz nasilenie działań destrukcyjnych. Głównym problemem

młodzieży staje się trudności w określeniu swojej tożsamości i znalezienie "sposobu na życie",

przejawem tego są coraz częściej spotykane akty agresji i przemocy, rosnąca przestępczość

nieletnich i ciągle rosnący poziom spożycia środków odurzających. Coraz większa ilość młodzieży

znajduje się w obszarze zagrożenie patologią społeczną, w obszarze wysokiego ryzyka.

Jednym z miejsc, w znaczący sposób wpływających na młodzież jest szkoła, która oprócz

przekazywania wiedzy, promuje określony styl życia poprzez preferowanie na jej terenie

określonych wartości, postaw i zachowań. Najczęściej zawiera się to w jej koncepcji dydaktyczno-

wychowawczej i przejawia w różnorodnych programach profilaktycznych realizowanych na terenie

szkoły. W okresie tak wielu, trudnych przemian to właśnie szkoła przy współpracy innych

środowisk wychowawczych powinna odgrywać bardziej świadomą i odpowiedzialną rolę w

procesie wspomagania rozwoju osobowego ucznia. Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie

związku pomiędzy działaniami profilaktycznymi szkoły a rozwojem patologii społecznej. Pozwoli

to poszerzyć wiedzę o wpływie, nie tylko dydaktycznych oddziaływań szkoły oraz określić

optymalizację warunków rozwoju. W wymiarze działań profilaktycznych oznacza to sformowanie

określonych wskazówek i propozycji dla współczesnej szkoły, tak ważnych w dobie reformy

edukacji w Polsce.

Specyfika okresu dorastania

Okres dorastania jest szczególną fazą w rozwoju człowieka i budzi zainteresowanie wielu badaczy

(Świda 1979, Żebrowska 1982, Nurmi 1989, Oleszkiewicz 1993, Obuchowska 1996).

W okresie tym pomimo zasadniczo stałej sytuacji zewnętrznej następują duże zmiany wewnętrzne,

spowodowane przemianami biologicznymi wynikającymi z wchodzenia w okres dojrzałości

fizjologicznej oraz rosnącymi wymaganiami psychospołecznymi związanymi ze wzrostem zakresu

samodzielności i umiejętności decydowania (Nurmi 1989, Chłopkiewicz 1987, Obuchowska 1996)

oraz wynikającymi z tego zmianami w zakresie obrazu siebie, społecznej percepcji jednostki oraz

hierarchii wartości (Świda 1979, John-Borys 1994). Jest to okres w którym rośnie liczba

doświadczeń osobistych i społecznych, co powoduje formułowanie się nowych wzorców relacji

interpersonalnych. Rozwijają się nowe umiejętności pozwalające na kształtowanie się poczucia

własnej kompetencji w osiąganiu nowego statusu społecznego. Wiążę się to z rozwojem

możliwości osiągania nowych celów i kształtowania nowych zachowań. W okresie tym zachodzą

zasadnicze zmiany w zakresie poczucia tożsamości osobistej i społecznej. "Koniecznością staje się

konfrontacja możliwości wewnętrznych jednostki i zewnętrznych propozycji, w wyniki czego

ustala się centralna orientacja życiowa jednostki, jej wybiórczy i świadomie zaakceptowany sposób

istnienia w świecie" (Chłopiewicz 1987)

Okres dorastania należy dodatkowo podzielić na różne stadia rozwojowe, charakteryzujące się

odmiennymi zachowaniami i skłonnością do zachowań z obszaru ryzyka. U ujęciu P. Blosa (za: Gaś

1994) wyróżnia się następujące fazy:

• preadolescencja - zaznacza się tu wyraźnie dojrzewanie fizyczne i związane z tym narastanie

napięć popędowych (wzrost zachowań agresywnych). Pojawia się wrogość chłopców do

dziewcząt, zaś dziewczęta preferują zachowania typowe dla chłopców (okres między 9-11

rokiem życia);

• wczesna adolescencja - w tym okresie zaczyna się proces oddzielania nastolatków od

rodziców, pojawiają się lęki, samotność i skłonność do izolacji, ponad relacje z dorosłymi

preferowane są relacje z rówieśnikami (okres między 10-12 rokiem życia);

• pełna adolescencja - nasilają się tendencje do uniezależnienia się od rodziców. Przy

podejmowaniu decyzji ważniejsi staja się rówieśnicy. Następują gwałtowne zmiany w sferze

życia emocjonalnego, pojawiają się intensywne, labilne emocje. Młodzież przejawia w

zachowaniu arogancję, buntowniczość i lekceważenie autorytetów. Wzmacniają się

mechanizmy obronne, doskonali racjonalizacja, intensyfikuje wymiar życia

heteroseksualnego (okres miedzy 12-17 rokiem życia);

• późna adolescencja - następuje konsolidacja życia psychicznego, zakończeniu ulega proces

identyfikacji psychoseksualnej. W dążeniu do pełnego partnerstwa zmianie ulegają relacje z

rodzicami i rówieśnikami (okres między 17-20 rokiem życia);

• okres poadolescencyjny -następuje pełna konsolidacja ról społecznych i wyboru stylu życia.

Pojawia się poczucie siły, umożliwiające podejmowanie działań w celu realizacji planów.

Stabilizuje się poczucie osobistej godności i szacunek do samego siebie (zazwyczaj powyżej

20 roku życia).

Powyższe etapy to typowy przebieg faz rozwoju, różnice w tym przebiegu mogą być spowodowane

głównie: silnymi wpływami kulturowymi i społecznymi, specyfiką rodziny i rodziców oraz

indywidualnymi doświadczeniami i potrzebami danej jednostki.

Przyczyny i przejawy zaburzeń zachowania u młodzieży

Okres dorastania to dla każdego nastolatka czas wielkiej aktywności, poszukiwań i

eksperymentowania z nowymi umiejętnościami i zachowaniami. Pojawiają się nowe potrzeby,

nowe prawa i obowiązki oraz nowe cele do realizacji( John-Borys 1994, Bidziński 1995).

Przechodzenie z fazy dzieciństwa do dorosłości, nie jest więc tylko biernym oczekiwaniem ale

aktywnym, związanym z wieloma eksperymentami działaniem naznaczonym wielokrotnie

manifestowaniem zachowań, uważanych wśród dorosłych za zachowania dewiacyjne

(patologiczne). Zachowania te budzą niepokój i przeciwdziałanie otoczenia, tymczasem wielu

psychologów(Jessor 1977 1992, Lindsay 1983, Gaś 1994, ) uważa te zachowania za element

normalnego rozwoju nastolatka, odgrywający bardzo ważną rolę w osiąganiu dorosłości.

Przegląd wielu badań nad dorastającą młodzieżą pozwala określić obszar zachowań wysokiego

ryzyka ( high risk behaviors ). Zalicza się tutaj: używanie alkoholu i innych środków odurzających,

przedwczesne stosunki seksualne i związane z tym nastoletnie ciąże, brak poczucia sensu życia i

umiejętności działania konstruktywnego(samotność i próby samobójcze), niewłaściwa dieta,

ucieczki i porzucenia szkoły, agresja wobec siebie i wobec otoczenia, przestępczości i kłopotów z

policją (Kerckhoff 1998, Blum 1998, Lerner 1998). Określenie obszaru zagrożenie pozwala na

analizę czynników mogących wywoływać takie zachowania.

Zdaniem autorów jednej z popularniejszych i eksperymentalnie uzasadnionych koncepcji Jessor R.,

Jessor S. (za Gaś 1994) zachowania takie są wypadkową wzajemnych interakcji między trzema

grupami zmiennych:

1. Zmienne wyjściowe i podstawowe , które koncentrują się głównie na dwóch czynnikach:

- strukturze społeczno-demograficznej - obejmującej wykształcenie ojca i matki,

wykonywany przez rodziców zawód, deklarowane przez nich przekonania religijne oraz

strukturę rodziny;

- socjalizacji - na którą zdaniem autorów składają się: ideologia rodziców, klimat domowy,

wpływy rówieśników oraz wpływy środków masowej informacji.

2. Zmienne społeczno-psychologiczne zorganizowane w dwa systemy:

- system osobowości na który składają się: struktura pobudzeń motywacyjnych związana z

wartością i oczekiwaniami od osiągnięć szkolnych, niezależności działania, struktura

osobistych przekonań a niej m.in. krytycyzm społeczny, alienacja, samoocena i poczucie

kontroli zewn.-wewn. oraz struktura osobistej kontroli - tolerancja wobec dewiacji,

religijność i rozbieżność funkcjonowania;

- system spostrzegania środowiska , a w nim: struktury bliższe tj.: rodzicielska i

przyjacielska aprobata zachowania aspołecznego oraz rówieśnicze wzorce, oraz struktury

dalsze poparcie i kontrola zarówno rodziców jak i przyjaciół a także zgodność rodzice-

przyjaciele;

3. System zachowań obejmujący:

- strukturę zachowań dewiacyjnych - zachowań które są źródłem społecznego niepokoju i są

niepożądane z punktu widzenia konwencjonalnych norm społecznych lub autorytetu

dorosłych,

- strukturę zachowań konwencjonalnych - zachowań uzyskujących akceptacje społeczną i

pozwalające uzyskiwać osobom je stosującym różne społeczne profity.

Inny badacz Dryfoos (1990) w swoich przeglądowych badaniach wyznaczył trzy indywidualne i

trzy kontekstowe czynniki będące centralnymi w genezie zachowań dewiacyjnych. Są to jego

zdaniem:

1. Wiek - wczesna inicjacja jakiekolwiek zachowań z grupy ryzyka, może bardziej niż inne

czynniki prowadzić do zaangażowania się lub ponoszenia negatywnych konsekwencji tych

działań;

2. Oczekiwania związane z edukacją i szkolnymi ocenami - młodzież, która nie oczekuje

sukcesów w szkole i która faktycznie w szkole czuje się źle, jest w zasięgu wszystkich

wyżej wymienionych problemów zachowania;

3. Ogólne zachowanie - nieodpowiednie, niewłaściwe zachowania i nieadekwatne do

ogólnych wymagań postępowanie (samookaleczenia, wagary, zamieszki) są w ścisłej relacji

z pojawianiem się zachowań z obszaru ryzyka;

4. Wpływy i oddziaływania rówieśnicze - prawdopodobieństwo zaangażowania się w

zachowania problemowe, nie jest spowodowane tylko indywidualnymi czynnikami, ważne

są także elementy kontekstowe tj. posiadanie znajomych, którzy zaangażowani są w

zachowania ryzyka;

5. Wpływy rodziców - specyficzny styl wychowania autorytarny lub skrajnie liberalny, nie

dający młodzieży autorytetu. Podobnie brak kontaktu, pomocy i efektywnego porozumienia

z nastolatkiem powoduje, że wzrasta zagrożenie. Dodatkowo, jeżeli dorastający nie jest

pozytywnie (emocjonalnie) przywiązany do rodziców, zachowania z grupy ryzyka

występować będą częściej niż u innych;

6. Wpływy otoczenia - środowiskowy kontekst także odgrywa znaczącą rolę. Charakterystyka

środowiska ze względu na niedostatek (ubóstwo), wielkomiejskie aglomeracje, wysoką

intensywność życia oraz przynależność do grup mniejszościowych pozwala określić główne

zagrożenia.

Interakcje pomiędzy indywidualnymi, rodzinnymi, rówieśniczymi i społecznymi czynnikami w

odniesieniu do indywidualnej jednostki dają całościowy obraz czynników zwiększających

zagrożenie.

Czynniki te pozwalają określić i przewidzieć wcześniej skłonność do "zachowań dewiacyjnych"

czyli takich które nie znajdują akceptacji w oczach ogółu społeczeństwa oraz instytucji opartych na

autorytecie dorosłych. Są to zachowania określane wcześniej jako działaniami z obszaru wysokiego

ryzyka i wszystkie one w konsekwencji przynoszą negatywne sankcje społeczne. Potocznie ocenia

się je jako negatywne i szkodliwe, co prowadzi do etykietowania i piętnowania nastolatków.

W tym artykule proponuję inne podejście do zachowań dewiacyjnych. Mogą być one rozpatrywane

jako działania ukierunkowane na osiąganie celu i pełniące ważne funkcje rozwojowe dla

dorastającego człowieka. W ujęciu tym są one wynikiem oddziaływań wyżej wymienionych

czynników oraz przejawem niedojrzałych form zachowania i braku umiejętności skutecznego

radzenia sobie z trudnościami. Podstawowe z nich to (Gaś 1994):

• działania instrumentalne - ukierunkowane na osiąganie celu który został zablokowany lub

wydaje się nie osiągalny przy innej formie działania;

• działania manifestujące opozycję - głównie wobec autorytetu dorosłych i konwencjonalnego

społeczeństwa, którego normy i wartości są kwestionowane przez młode pokolenie;

• działania ukierunkowane na redukcję lęku, frustracji i obaw - związanych z

niepowodzeniami szkolnymi lub niemożliwością spełnieni oczekiwań dorosłych;

• sposoby manifestowania solidarności z rówieśnikami - przejawiające się w pozyskiwaniu

poczucia przynależności do grupy rówieśniczej lub doświadczania identyfikacji z grupą

młodzieżową;

• działania zmierzające do zademonstrowania sobie i innym osobom znaczącym ważnych

atrybutów własnej tożsamości - działania dewiacyjne są w tym przypadku sposobem

zdobycia wizerunku "silnego mężczyzny", "równego kumpla", "równiachy";

• zachowania pozwalające na pozorne osiąganie wyższego poziomu rozwoju - mające na celu

uzyskanie poczucia bycia dorosłym, prze demonstrację niezależności i samodzielności

Zachowania takie mogą przejawiać się jako niedojrzałe formy radzenie sobie z trudnościami i mogą

występować zarówno w działaniach młodzieży jaki i w działaniach dorosłych, stanowiąc

podstawowy wymiar działania przemocowego.

Wspomaganie rozwoju osobowego jako podstawa oddziaływań

profilaktycznych w szkole

Szkoła to obok domu rodzinnego i grupy rówieśniczej, jedno z najsilniej oddziałujących na rozwój

młodej osoby, środowisk wychowawczych. Sposób realizacji podstawowych funkcji szkoły,

dotyczących zarówno nauczania jak i wychowania, jest ściśle związany z koncepcją człowieka oraz

wynikającą z przyjętej koncepcji strukturą wartości wyznaczającą cele pedagogiczne.

W koncepcji humanistycznej za podstawę zmian w rozwoju człowieka przyjmuje się jego zdolność

do wzrostu i rozwoju, zdolność do uczenia się i podejmowania decyzji w oparciu o własne potrzeby

i doświadczenia. Tendencja ta nazwana została przez Carla Rogersa (1969,1991) czołowego

teoretyka tej koncepcji, tendencją do samorealizacji. Spełnia się ona w środowisku umożliwiającym

poznanie i zaspokojenie potrzeb, co stanowi podstawę zdrowego i twórczego rozwoju człowieka.

Ujęcie humanistyczne podkreśla istnienie w człowieku takich cech jak wolność, odpowiedzialność,

możliwość dokonywania wyboru oraz umiejętność przekraczania własnych ograniczeń.

Wychowanie w tym ujęciu to proces, w którym dziecko jest podmiotem a nie celem wychowania.

Wychowawca realizując proces wychowawczy oparty na podmiotowym traktowaniu ucznia,

korzystając ze swoich cech i umiejętności, nie zmusza dziecko do rozwoju i realizacji własnych

celów wychowawczych( Maslow 1986,Sołowiej 1988,Łobocki 1994). Wychowawca tworząc

specyficzny klimat oparty na zaufaniu, szacunku i akceptacji, wspomaga rozwój dziecka szanując

jego wybory i cele życiowe, dążąc zawsze do samowystarczalności wspomaganego. Świadome

działania tego typu, stanowiące podstawowy element w procesie wychowawczym nazywamy -

tworzeniem warunków wspomagających rozwój dziecka (Brammer 1984, Porzak 1994).

Przekładając te cele i założenia na grunt szkoły, celem jej oddziaływania staje się wspomaganie

rozwoju "całej osoby", a nie tylko kształcenie i dostarczanie wiedzy. W ujęciu tym równie ważne

jest wspomaganie rozwoju emocjonalnego i osobowego oraz rozwijanie umiejętności

umożliwiających realizację potencjalnych możliwości ucznia (uczenie uczenia).

Ideał wychowawczy określany jest w różnych placówkach jako specyficzny program, zawarty

najczęściej w koncepcji dydaktyczno-wychowawczej szkoły. Program ten zawiera się z

promowaniu na terenie szkoły określonych wartości idealnych i jego celem są oddziaływania

zmierzające do włączenia ich w system wartości preferowanych przez uczniów danej szkoły i

realizowany przez całą dorosłą kadrę w ramach różnorodnych oddziaływań i programów

profilaktycznych.

Poprzez szeroko ujmowane działania profilaktyczne rozumiem za Duffy E.T. "proces, który

wspiera zdrowie przez umożliwienie ludziom uzyskania pomocy potrzebnej im do konfrontacji ze

złożonymi, stresującymi warunkami życia oraz przez umożliwienie jednostkom osiągania

subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie akceptowanego, bogatego życia poprzez: -celowy

konstruktywny proces nakierowany na promowanie rozwoju jednostek, w kierunku realizowania

ich potencjalnych możliwości, -przeciwdziałanie szkodliwym wpływom".

Podstawowe warunki tworzenia działań profilaktycznych na

terenie szkoły

W obecnej chwili w wielu szkołach istniej wiele różnorodnych programów profilaktycznych. Jedne

z nich obejmują ogólnie rozumianą profilaktykę zdrowia ("Zdrowa Szkoła"), inne specjalizują się w

przeciwdziałaniu zachowaniom dewiacyjnym np. używanie środków odurzających ("Siedem

Kroków") lub w edukacji i przystosowaniu się do satysfakcjonującego życia ("Rówieśniczy

doradcy", "Nasze spotkania").

W niniejszym opracowaniu przedstawię podstawowe wytyczne i cechy efektywnie działających

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: