Rola postaw rodzicielskich w procesie wychowawczym.pdf

Marzena Nowak

ROLA POSTAW RODZICIELSKICH W PROCESIE WYCHOWAWCZYM

Na kształtowanie się osobowości dziecka pierwszy i podstawowy wpływ wywiera rodzina, a

przede wszystkim rodzice. Przebiega on dwoma torami. Jako świadoma praca wychowawcza oraz

jako oddziaływanie poprzez tok czynności i zdarzeń zachodzących w rodzinie, a szczególnie różne

rodzaje emocjonalnego nastawienia rodziców do dziecka. Nie wszyscy rodzice ustosunkowują się

prawidłowo do swoich dzieci i nie każda postawa rodziców wobec dziecka jest równie

wartościowa. Postawa rodzicielska jest tendencją do zachowania się w pewien specyficzny sposób

w stosunku do dziecka" 1 .

Każda postawa zawiera trzy składniki :

- myślowy,

- uczuciowy,

- działanie.

Składnik myślowy może być wyrażony słowami w formie poglądu na dziecko. Składnik

działania przejawia się w czynnym zachowaniu wobec dziecka, natomiast składnik uczuciowy

znajduje wyraz zarówno w wypowiedziach jak i w zachowaniu przez swoisty rodzaj ekspresji,

która im towarzyszy. Jeśli matka czy ojciec ma nieprzychylną postawę wobec dziecka, to myśli o

nim i ewentualnie wyraża pogląd, że dziecko jest niegrzeczne. Odczuwa wtedy silne odczucie

negatywne i ujawnia je w działaniu.

Postawa rodzicielska nie jest, więc tylko mniemaniem o dziecku, że jest takie czy inne.

Zawiera ładunek uczuciowy, który wyznacza działanie w stosunku do dziecka. Przez to działanie,

przez zachowanie rodziców wobec dziecka, a także przez to, co mówią i jak mówią o swoim

dziecku możemy poznać ich postawę rodzicielską. Postawa rodzicielska jest więc „nabytą

strukturą poznawczo- dążeniowo- afektywną ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec

dziecka" 2 .

M. Ziemska , Postawy rodzicielskie . Warszawa 1973,WP, s. 40.

Tamże, s. 42.

Postawy rodzicielskie wywierają tak głęboki wpływ na dziecko między innymi, dlatego,, że

emocjonalny stosunek rodziców do dziecka wyraża się w każdym słowie skierowanym do niego, w

każdej czynności związanej z opieką nad nimi. To stanowi komponent każdego zabiegu

wychowawczego.

Jedną z pierwszych typologii postaw rodzicielskich jest próba podziału dokonana przez

psychiatrę amerykańskiego L. Kannera. Wyróżnił on cztery typy postaw rodzicielskich :

akceptacji i uczucia, jawnego odtrącenia, perfekcjonizmu i przesadną opiekuńczość. Bardziej

rozbudowana jest typologia Slatera, który wyróżnił osiem typów postaw . Podaje on cztery pary

biegunowo przeciwnych postaw: pobłażliwość- surowość, tolerancji- braku tolerancji, ciepło-

chłód, uzależnienia" separowania się. Spośród wielu innych prób klasyfikacji postaw rodzicielskich

zasługują na uwagę zwłaszcza te, które opierają się na systematycznych badaniach nad

zachowaniem się matek wobec dzieci.

Należą do nich próby E. Schaefera. Swoje dane za pomocą różnych technik porządkuje w

modele. W modelach tych uwzględnia się takie wymiary jak: akceptacja - odrzucenie, dominacja -

sublimacja, wrogość - miłość, ekstrawersja - introwersja i inne.

O wszystkich wyżej wymienionych rodzajach typologii można powiedzieć, że uwzględniają

przede wszystkim postawy rodziców niepożądane ze względu na rozwój dziecka, ze szkodą dla

postaw pożądanych. Każda z tych typologii zdaje się sugerować, że o wiele mniej jest zachowań

rodzicielskich korzystnych niż niekorzystnych.

Oryginalny polski projekt typologii postaw rodzicielskich opracowała. M.Ziemska 3 na

podstawie badań dotyczących układu stosunków między rodzicami a dziećmi. Stworzyła model o

charakterze wartościującym, złożony z szeregu postaw przeciwstawnych dodatnich i ujemnych,

każdej z wyróżnionych postaw prawidłowych odpowiada postawa nieprawidłowa tworząc

przeciwstawne pary :

1. Postawa akceptacji- odtrącenia dziecka.

2. Postawa współdziałanie z dzieckiem- unikanie dziecka.

3. Postawa rozumnej swobody- nadmierne ochranianie.

4. Postawa uznanie praw dziecka- zbytnie wymaganie.

Do właściwych postaw rodzicielskich należą :

M. Ziemska, Postawy ..., op. cit., s. 45- 60.

1. Akceptacja dziecka, czyli przyjęcie go takim, jakie ono jest, z jego umysłowymi

Możliwościami. Oznacza to wysoki stopień empatii i tolerancji, ułatwiający rozumienie

indywidualnych potrzeb dziecka. Akceptujący rodzice rzeczywiście lubią swoje dziecko i

nie ukrywają przed nim tego uczucia. Kontakt z nim jest dla nich wielką przyjemnością.

Uważają je za godne pochwał i jawnie je aprobują. Interesują się dziecka poczynaniami i

dążeniami. Kiedy jest niegrzeczne dają mu do zrozumienia, że naganie ulega ten

izolowany fragment jego zachowania, a nie jego osobowość. Akceptują dziecko, dają mu

poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego życia.

2. Współdziałanie z dzieckiem, świadczące o pozytywnym zaangażowaniu i zainteresowaniu

rodziców zabawą i pracą dziecka. Wciąganie i angażowanie dziecka w zajęcia i sprawy

rodziców i domu – odpowiednio do jego możliwości rozwojowych. Współdziałających

z dzieckiem rodziców cechuje aktywność w nawiązywaniu wzajemnych kontaktów.

3. Dawanie dziecku właściwej dla jego wieku rozumnej swobody. Rodzice pozostawiają

dziecku duży margines swobody, ale potrafią utrzymać autorytet i kierować dzieckiem

w takim zakresie, w jakim jest to pożądane. Stwarzają mu warunki umożliwiające

rozwój samodzielności i odpowiedzialności za własne postępowanie. Rozumna swoboda

oznacza wolność działania ograniczoną rozsądnymi rygorami wymagań i

obowiązków. Granicami i stopniem ryzyka, jakie się podejmuje by dziecko

zdobyło niezależność, nieodzowną w procesie osiągania dojrzałości psychicznej.

4. Uznanie praw dziecka w rodzinie jako równych, lecz bez przeceniania i niedoceniania jego roli.

Rodzice pozwalają na odpowiedzialność za własne działanie, a nawet oczekują „dojrzałego"

zachowania. Przejawiają w ten sposób szacunek dla jego indywidualności. Stosują szeroko

wyjaśnienia i tłumaczenia, a więc bardziej intelektualne sposoby oddziaływania. Dziecko wie

czego oczekują od niego rodzice, a te oczekiwania są na miarę jego możliwości.

Rodzice przejawiają właściwe postawy wobec dzieci, chętnie otaczają je troskliwą opieką,

dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby. Łatwo nawiązują kontakty z dzieckiem. Kontakt ten jest

przyjemny dla obu stron i oparty jest na uczuciu wzajemnej sympatii i zrozumienia. Rodzice o

właściwych postawach są zdolni do obiektywnej oceny dziecka na skutek odpowiedniego

umiarkowanego dystansu wobec niego i akceptacji jego osoby. Główne typy niewłaściwych

postaw rodzicielskich :

1. Postawa unikająca . Charakteryzuje ją ubogi stosunek uczuciowy między rodzicami dzieckiem.

Obcowanie z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, a czasem bywa odczuwane jako trudne.

Rodzice ograniczają kontakt z dzieckiem do minimum. Zaniedbują je pod wieloma względami-

zarówno jego uczuciowych postaw, jak i w zakresie opieki nad nim. Nie angażują się w sprawy

dziecka. Przy postawie unikającej dziecko może być niezdolne do nawiązywania trwałych

kontaktów uczuciowych. Jest ono niestałe uczuciowo, zmienne w swych planach, niezdolne do

obiektywnych ocen.

2. Postawa odtrącająca . Ta postawa charakteryzuje się nadmiernym dystansem

uczuciowym i dominacją rodziców. Dziecko jest odczuwane jako ciężar. Nie kochają

dziecka. Jest to dziecko niechciane. Żywią wobec niego uczucie rozczarowania, zawodu

i urazy. Rodzice stosują wobec dziecka surowe kary. Nieproporcjonalne do stopnia

przewinienia. Postawa odtrącając sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności,

nieposłuszeństwa, kłótliwości. Może też powodować zestresowanie, bezradność i

trudności w przystosowaniu się na skutek zahamowania.

3. Postawa nadmiernie wymagająca . To nadmierne skoncentrowanie się na dziecku oraz

dominacja w postępowaniu. Przy tej postawie dziecko jest zwykle porównywane do wzoru

dziecka, jakie rodzice chcieliby posiadać. Rodzice z góry zakładają dostosowanie się

dziecka do stawianych wymagań. Dziecko nie ma żadnej swobody działania, wszelkie

formy aktywności są kierowane i korygowane. Przy błędach i niepowodzeniach dziecko

czeka dezaprobata i ostra krytyka. Ciąży nad nimi autorytet rodziców, a ponieważ dziecko

nie może sprostać wszystkim wymaganiom, rodzi się u niego poczucie winy za własną

nieudolność albo rozwijają się skłonności agresywne.

4. Postawa nadmiernie chroniąca . Rodzice są nadmiernie skoncentrowani na dziecku, ale

posiadają cechy uległości. Podejście do dziecka jest bezkrytyczne, a ono same uważa się za

wzór doskonałości. Rodzice traktują dziecko przesadnie opiekuńczo i nadmiernie

pobłażliwie. Nie doceniają możliwości dziecka. Rozwiązują za niego wszelkie trudne

sprawy, nie dopuszczając do samodzielności. Postawa nadmiernie chroniąca może

powodować u dziecka opóźnienie dojrzałości emocjonalnej – infantylizm, zależność

dziecka od matki, brak inicjatywy i ustępliwość.

Postawy rodziców wobec dziecka nie zawsze są jednolite. Gdy jedno z rodziców przejawia

postawę dla kształtowania osobowości dziecka niekorzystnej, jej skutki może złagodzić

przeciwstawna postawa drugiego z nich. Nie zawsze rozbieżność postaw rodzicielskich przynosi

efekty niepożądane. W stałym kontakcie wzajemnym i wymianie poglądów w rodzinie na temat

wychowania dzieci oraz obserwowanie skutków własnych poczynań następuje często proces

wyrównania postaw rodzicielskich i znajdowanie bardziej kompromisowej i umiarkowanej

metody postępowania z dzieckiem. Kształtowanie się prawidłowych postaw rodzicielskich

uwarunkowane jest zrównoważeniem i dojrzałością społeczno - uczuciową rodziców oraz

stopniem ich wewnętrznej autonomii. Prawidłowe postawy rodzicielskie i związane z nim sposoby

postępowania rodziców wobec dziecka powinny się zmieniać odpowiednio do potrzeb

rozwojowych dziecka. Inne postawy należy przyjąć wobec niemowlęcia, inne wobec siedmiolatka.

Przede wszystkim podlega zmianie stopień i jakość dawanej dziecku swobody oraz stopień i jakość

form kontroli.

W miarę dorastania dziecka maleje konieczność bliskiego kontaktu fizycznego, a wzrasta

kontakt i więź psychiczna z rodzicami. Postawy rodzicielskiej nie można traktować w oderwaniu od

szerszego tła życia rodziny i wzajemnych stosunków między jej członkami.

Na tę zależność szczególną uwagę zwrócił Z. Zaborowski 4 mówiąc, że o efektach

wychowania dziecka w rodzinie nie decydują specjalne metody lub wyszukane techniki

wychowawcze, lecz charakter i formy stosunków rodziców z dziećmi.

Jeżeli stosunek wiążący rodziców z dziećmi jest prawidłowy i zdrowy, jeśli dziecko jest

przez rodziców akceptowane, to nawet prymitywne, a niekiedy niewłaściwe środki w rodzaju

krzyku czy sporadycznych kar fizycznych nie przyniosą ujemnych efektów i mogą w pewnym

zakresie zdawać egzamin. I przeciwnie nawet, gdy stosunki między rodzicami a dziećmi są wrogie

bądź obojętne 5 .

Stosunek rodziców do dziecka wyrażający się we właściwych wychowawczo postawach

wyznacza zarazem pozycję dziecka w rodzinie jako pełnoprawnego członka, którego prawa i

potrzeby są respektowane, ale z zachowaniem odpowiedniego stosunku do uprawnień i potrzeb

innych członków.

Pierwszymi znaczącymi osobami w życiu dziecka są rodzice. Jak zaznacza H. S.

Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno- wychowawcza . Warszawa 1989, NK, s. 61.

Z. Zaborowski, op. cit. s. 61.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: