raport04.pdf

Przeszkody i szanse aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych

z zaburzeniami percepcji wzrokowej.

Psychologiczna analiza problemu

Projekt badawczy nr WUE/0041/IV/05 nt.:

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

Karta oceny wykonania zadania: Raport

Ewaluacja końcowa dokonana przez kierownika projektu lub wyznaczoną przez niego osobę / osoby spośród członków

Rady Naukowej projektu

Nazwa zadania wg harmonogramu

Opracowanie raportu z analizy literatury naukowej nt. sytuacji zawo-

dowej osób z upośledzeniem narządów wzroku1

Numer zadania wg harmonogramu

5.1.1.1.12

Termin wykonania zadania wg harmonogramu Marzec 2006 roku

Nazwisko wykonawcy zadania

prof. dr hab. Roman Ossowski

mgr Magdalena Muszalska

Imię i nazwisko ewaluatora

Kierownik projektu prof. dr hab. Anna Brzezińska

Decyzja:

pozytywna

negatywna 2

Honorarium:

Warszawa, dnia ......................

............................................................................

prof. dr hab. Anna Brzezińska

Kierownik projektu

1) Honorarium za wykonanie zadania zostanie wypłacone po pozytywnej ewaluacji gotowego raportu.

2) Ocena „negatywna” oznacza konieczność dokonania poprawek wskazanych przez osobę dokonującą ewaluacji i po-

nowne przedstawienie raportu do oceny.

Spis treści

Wprowadzenie

Ograniczenia i zasoby osób z dysfunkcją narządu wzroku

I. Osoby niewidome i słabowidzące – deﬁnicje i klasyﬁkacje

II. Główne konsekwencje i bariery związane z uszkodzonym narządem wzroku

III. Funkcjonowanie osoby niewidomej i niedowidzącej w społeczeństwie

IV. Specyﬁka kształcenia i poradnictwa zawodowego na drodze do aktywizacji zawodowej osób niewidomych i

słabowidzących

1. Osoba z niepełnosprawnością percepcji wzrokowej jako student

2. Specyﬁka zadań i wyzwań w doradztwie i rehabilitacji zawodowej dla osób niewidomych i słabowidzących

V. Osoba z niepełnosprawnością percepcji wzrokowej jako pracownik

VI. Aktywizacja niewidomych i słabowidzących – propozycja kierunków badań i działania

Podsumowanie

Aktywizacja niewidomych i słabowidzących – propozycja kierunków działania i badań

Bibliograﬁa

1. Literatura w jęz. polskim

a) dotycząca osób niepełnosprawnych w ogóle (w tym i osób z zaburzeniami percepcji wzrokowej

b) dotycząca osób niepełnosprawnych z zaburzeniami percepcji wzrokowej

2. Literatura w jęz. angielskim

a) dotycząca osób niepełnosprawnych w ogóle (w tym i osób z zaburzeniami percepcji wzrokowej)

b) dotycząca osób niepełnosprawnych z zaburzeniami percepcji wzrokowej

Projekt EFS nr WUE/0041/IV/05

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

Wprowadzenie

Niniejszy Raport jest jedną z części ogólnego dokumentu przygotowywanego w ramach Projektu badawczego nr WUE /

0041 / IV / 05 nt.: Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych.

Raport ten zawiera przegląd możliwości i wyzwań , przed którymi stoją osoby z niepełnosprawnością narządu wzroku

w zakresie edukacji i zatrudnienia. Z założenia ma on stanowić ważny wkład w upowszechnianiu informacji i badań oraz

promowanie większej świadomości i dyskusji na temat zagadnień istotnych dla osób niewidomych i niedowidzących w

aspekcie ich aktywizacji zawodowej.

Każdy z analizowanych materiałów dotyczących różnych aspektów aktywizacji zawodowej osób niepełnospraw-

nych 1 z dysfunkcją percepcji wzrokowej zawiera następujący przekaz: praca oraz szeroko rozumiana aktywność

zawodowa ma dla osób niepełnosprawnych nie tylko wartość ekonomiczną, ale przede wszystkim daje możliwość

poczucia sprawstwa, samoskuteczności, bycia potrzebnym, niezależnym, oznacza wyrwanie się z izolacji społecznej

oraz stanowi ważny warunek poprawy jakości życia i sukcesu na drodze do samorealizacji (La Grow, 2004; Sękowski,

2001) . Co więcej, praca bywa często treścią życia, nadając mu sens i kompensując wiele ograniczeń wynikających ze

specyﬁki niepełnosprawności. Jest ponadto miejscem, które umożliwia lepszą adaptację zarówno do zmienionych

możliwości ﬁzycznych psychicznych, jak i zmieniającego się rynku pracy (Kasprzak, 1999). Liczne badania pokazują, iż

praca zarobkowa osoby z dysfunkcją wzroku pozytywnie przyczynia się do podwyższenia jej poczucia własnej wartości,

samoskuteczności i sprawstwa oraz satysfakcji z relacji z innymi.

Z drugiej strony od kilku lat w statystykach niezmiennie pojawiają się następujące dane: w Polsce zarejestrowanych jest

obecnie ponad 80 tysięcy osób niewidomych, ale jednocześnie szacuje się, że ok. 25% osób z uszkodzeniem wzroku w

ogóle nie ﬁguruje w statystykach PZN czy GUS.

Na koniec 2002 r. Polski Związek Niewidomych zrzeszał 75 354 członków zwyczajnych, tj. osób, które ukończyły 16 lat i

zostały zaliczone do znacznego (46 850 osób) lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności (28 504) z tytułu utraty

bądź poważnych wad wzroku. Dodatkowo, 8 839 osób dorosłych, oprócz utraty bądź poważnego osłabienia wzroku,

obciążonych było dodatkowymi, poważnymi niepełnosprawnościami bądź schorzeniami. Liczba ta obejmuje 1 275 osób

głuchoniewidomych, 5 763 osoby chore na cukrzycę i 347 osób ze stwardnieniem rozsianym.

Zdecydowana większość z nich korzysta w sposób długotrwały ze świadczeń pomocy społecznej, a jedynie 8-15% po-

zostaje aktywnymi zawodowo, pracując głównie w instytucjach państwowych i zakładach pracy chronionej. Szacuje się,

że tylko 0.5 % znalazło zatrudnienie na otwartym rynku pracy (wg danych PZN; za: Gazeta Prawna, 2006). Ci, którym

udało się znaleźć zatrudnienie, wykonują często pracę nie tyle zgodną z własnymi możliwościami, predyspozycjami i ta-

lentem, ale przyznaną zgodnie z utrwalonym schematem zawodu „typowego dla osoby niewidomej czy niedowidzącej”

(np. masażysty czy telefonisty).

Oznacza to, że znaczny procent osób z uszkodzonym wzrokiem jest pozbawiony naturalnego prawa do pracy i

pomocy w rozwiązaniu ich problemów zawodowych.

Są to dane w dużej mierze przybliżone, gdyż w okręgach Polskiego Związku Niewidomych, w ośrodkach szkolno-wycho-

wawczych dla niewidomych i słabowidzących brakuje informacji o niezatrudnionych członkach i absolwentach. Nie ma

właściwie żadnych danych dotyczących osób z dysfunkcją wzroku niezrzeszonych w PZN.

Szacuje się, że jest ich około 300 tysięcy i że wskaźnik bezrobocia w tej grupie jest jeszcze wyższy. Nie ma też danych na

temat 35 tysięcy członków PZN w wieku produkcyjnym, którzy nie są zatrudnieni ani nie poszukują pracy. Niemniej jed-

nak dane te są niezwykle niekorzystne – także w świetle porównań z innymi krajami Europy (tab. 1).

tab. 1. poziom aktywności zawodowej osób z zaburzoną percepcją wzrokową w stosunku

do ogółu zarejestrowanych

Kraj

Liczba osób z zaburzoną percep-

cją wzrokową

Poziom aktywności zawodowej

Polska

80 tys. Zarejestrowanych w PZN, ¼

nie ﬁguruje w statystykach

ok. 8%

Słowacja

ok. 130 tys.

ok. 30%

Anglia

ok. 2 mln

(144 tys. W wieku produkcyjnym)

ok. 25%

(dane przedstawione na ponadnarodowej Konferencji PARTNERSTWO PONADNARODOWE „VISION=E^3”, Kraków, 21 - 23

marca 2006)

Prezentowane w publikacjach statystyki wskazują, że sytuacja zatrudnieniowa osób niewidomych i słabo widzących we

wszystkich krajach Europy jest obecnie bardzo niekorzystna. Wskaźniki ich zatrudnienia są znacznie niższe, a stopy bez-

robocia kilkakrotnie wyższe niż w populacji osób normalnie widzących; nadal są to jednak zestawienia stawiające Polskę

w niekorzystnym świetle (rys. 1)

189

Projekt EFS nr WUE/0041/IV/05

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

wykres 1.1

Procentowy udział bezrobotnych osób niewidomych niedowidzących

w porównaniu z ogólnym poziomem bezrobocia w wybranych krajach Europy

100

1 2

Chorwacja Cypr Dania

Finlandia Niemcy

1. % bezrobocia wśród osób z dysfunkcją wzroku 2. % ogólnego bezrobocia

Węgry Norwegia Polska Hiszpania Szwecja

Jak widać, polski system rehabilitacji zawodowej i zatrudniania ON jest bardzo nieefektywny. W naszym kraju bowiem ak-

tywnych zawodowo jest prawie 3-krotnie mniej ON niż w większości krajów UE. Dodatkowo notuje się w ostatnich latach

systematyczny spadek poziomu zatrudnienia ON, a proces ten widoczny jest także w sektorze pracy chronionej, która w

Polsce stanowi podstawę zatrudnienia tych osób.

Oznacza to, że znaczny procent osób z uszkodzonym wzrokiem jest pozbawiony naturalnego prawa do pracy i

pomocy w rozwiązaniu ich problemów zawodowych.

Główne przyczyny powyżej opisanej sytuacji:

 niski poziom wykształcenia osób z zaburzeniami percepcji wzrokowej

 brak motywacji do usamodzielnienia się (robienia czegokolwiek poza działaniami mieszczącymi się w ramach wymie-

nionych powyżej turnusach rehabilitacyjnych)

 niechęć i stereotypowe podejście pracodawców jak i najbliższego otoczenia osób z zaburzeniami widzenia (rodzina i

otoczenie społeczne nie oczekuje od nich aktywności zawodowej).

Zasygnalizowana już na wstępie dychotomia: stan oczekiwany/porządany vs. sytuacja realna, potrzeby vs. możliwości,

potencjał i zasoby vs. deﬁcyty i braki pojawia się w niemal każdym aspekcie dokonywanej przez nas analizy. Rozbieżności

te ściśle dotyczą relacji osoby niepełnosprawnej z otoczeniem i wiążących się z tym ograniczeń, zarówno po stronie

samej ON, jak i jej otoczenia ﬁzycznego i społecznego.

Na wstępie wart jest też podkreślenia jeszcze jeden ogólny wniosek płynący z przeprowadzonych analiz opisu i diagnoz

sytuacji ON – a mianowicie ogromna dysproporcja w akcentowaniu tego co pozytywne i negatywne. W literaturze nauko-

wej dominuje analiza barier, problemów, braków występujących po stronie samych ON i ich otoczenia, przy niewielkim

skupieniu na pozytywnych przykładach, konstruktywnych rozwiązaniach, opisach pozytywnych zasobów tkwiących w

samej ON jako pracownika czy aktywnej i kreatywnej jednostki w ogóle.

Jedną z przyczyn może być skądinąd słuszne i pożądane założenie, że pracodawca przyjmuje do pracy osobę niewidomą

lub niedowidzącą z tych samych powodów, z jakich zatrudniłby na tym samym stanowisku osobę dobrze widzącą, tj. z

powodu jego umiejętności, kwaliﬁkacji i kompetencji. Skoro jednak tak się nie dzieje – a dysproporcje są tak duże – natu-

ralne jest stawiane pytanie o ich przyczyny.

Istniejące bariery w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych - zarówno w warunkach chronionych, jak i na otwartym rynku

pracy – identyﬁkowane są zarówno ze strony osób niepełnosprawnych, jak i ze strony pracodawców i środowiska pracy.

Wolﬀe i Spungin (2002) zapytali członków 102 organizacji z 75 krajów, statutowo zajmujących się wsparciem i aktywizacja

psychospołeczną osób z dysfunkcją wzroku o najistotniejsze ich zdaniem bariery w zatrudnieniu osób niepełnospraw-

nych (pytanie otwarte).

Porządkując wg częstości występowania odpowiedzi otrzymano następujące zestawienie:

 dyskryminacja

 brak wykształcenia i kompetencji

 obraz osoby niewidomej lub niedowidzącej w świadomości pracodawcy

 brak niezbędnych pomocy technicznych i urządzeń

 niedostateczne wsparcie przepisów prawnych

 sytuacja gospodarczo-ekonomiczna w kraju mająca wpływ na globalny rynek pracy

 trudności z mobilnością i ﬁzycznym dostępem do miejsca/stanowiska pracy

 okazje siły roboczej zdominowane przez najnowocześniejsze przemysły

190

Projekt EFS nr WUE/0041/IV/05

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

 kłopoty z posługiwaniem się informacjami w formie pisma/druku

 nieprzychylne nastawienie w miejscu pracy

 brak umiejętności społecznych

 brak pozytywnych wzorców i doświadczeń

Zestaw wymienionych przeszkód w zdobywaniu doświadczenia zawodowego czy pokonywania kolejnych szczebli karie-

ry zawodowej przez interesującą nas grupę ON jest wymieniany w większości rozpatrywanych prac badawczych.

Dalsze analizy tych danych pozwoliły wskazane bariery pogrupować w 5 głównych kategorii:

a) czynniki będące w bezpośrednim związku z zaburzeniami percepcji wzrokowej oraz schorzeniami towarzyszącymi

b) dostępność do równoprawnego udziału w życiu społecznym i kulturalnym, wykształcenia oraz rynku pracy

c) dyskryminacja ze strony pracodawców albo współpracowników

d) osobiste cechy pracownika niewidomego lub słabowidzącego

e) nieznajomość ze strony pracodawców co do potencjalnych zdolności niewidomego i / albo słabowidzącego pracow-

nika

Mając na uwadze właśnie te kategorie w dalszej części raportu omówione zostaną następujące zagadnienia:

1. ograniczenia i zasoby mające związek z zatrudnieniem osób z zaburzeniami percepcji wzrokowej w zakresie ich pod-

miotowych cech, osobistych zasobów, motywacji, wypracowanych sposobów radzenia sobie z sytuacją trudną, jaką jest

niepełnosprawność;

2. analiza funkcjonowania psychicznego i społecznego (ze szczególnym uwzględnieniem wzajemnych relacji ON – ro-

dzina, najbliższe otoczenie oraz postaw wobec niepełnosprawności (osób niewidomych i silnie niedowidzących oraz ich

otoczenia);

3. zagadnienia związane ze zdobywaniem wykształcenia ogólnego (ze szczególnym uwzględnieniem wyższych szczebli

zdobywania wiedzy) oraz z dokształcaniem się, nabywaniem specyﬁcznych umiejętności i kompetencji niezbędnych na

obecnym rynku pracy; specyﬁka problemów przechodzenia (tranzycja) młodzieży niewidomej i słabowidzącej ze szkół

do zakładów pracy – m.in. specyﬁka poradnictwa zawodowego;

4. waga i rola współczesnych osiągnięć techniki i tyﬂoinformatyki w umożliwieniu osobom z poważnymi dysfunkcjami

wzroku i niewidomym, dostępu do informacji, wykonywaniu pracy twórczej i naukowej, pracy zawodowej, a także spraw-

nego funkcjonowania na co dzień;

5. analiza ograniczeń i problemów oraz sposobów ich pokonywania, jakie można spotkań po stronie pracodawcy (i współ-

pracowników) - wiedza, postawy i nastawienie wobec zatrudnienia pracownika z dysfunkcją percepcji wzrokowej

6. pułapki tkwiące w obowiązujących przepisach prawnych i ustalonym systemie ubezpieczeń społecznych

W każdym z tych punktów zostanie uwzględniona zarówno perspektywa samych ON jak i doświadczenia osób bezpo-

średnio zaangażowanych w cały proces aktywizacji zawodowej.

Tutaj cennym i niemal jedynym źródłem informacji były dla nas bezpośrednie wypowiedzi na tworzonych przez środowi-

sko ON internetowych forach dyskusyjnych, gdzie osoby niewidome i niedowidzące dzielą się własnymi spostrzeżeniami,

oczekiwaniami i doświadczeniami związanymi ze zdobyciem pracy, jej utrzymaniem i rozwojem zawodowym.

Istotnym elementem każdej z tych części raportu będą też propozycje kierunków działania i badań na rzecz aktywizacji

zawodowej osób niewidomych i niedowidzących.

Ten – niezwykle ważny element niniejszej pracy – w dużej mierze opiera się na doświadczeniach opisanych w literatu-

rze anglojęzycznej. Niezwykle ważne jest bowiem umiejętne korzystanie z nagromadzonej już wiedzy i doświadczeń i

sprawdzonych w praktyce rozwiązań. Mogą być one podstawą do zaangażowania w dynamiczne, wspólne poszukiwanie

dróg pomocy i wsparcia oraz wdrażanie efektywnych, skoordynowanych form współdziałania instytucji i organizacji na

rzecz integracji ON i otwarcia dla nich rynku pracy.

Ograniczenia i zasoby osób z dysfunkcją narządu wzroku

I. Osoby niewidome i słabowidzące – deﬁnicjeiklasyﬁkacje

Terminologia opisująca osoby niepełnosprawne wzrokowo jest tak rozległa, jak różne są zarówno przyczyny uszkadza-

jące wzrok, jak i czas, czyli to w jakim okresie życia nastąpiło upośledzenie, oraz stopień niedowidzenia (od słabego do

zupełnej ślepoty) (Majewski, 2004).

1. W Polsce, jak i wielu innych krajach europy funkcjonuje ustawowa deﬁnicjaosobyniewidomejisłabowidzącej .

Powszechnie obowiązują normy przyjęte w 1980 r. przez Światową Organizację Zdrowia, która podaje podział na trzy

stopnie upośledzenia widzenia (degree of visual impairment) : normalne widzenie, słabe widzenie oraz ślepotę. Wartość

ostrości widzenia dotyczy obu oczu, kiedy zastosowana jest najlepsza korekcja w postaci szkieł optycznych:

1. ślepota (blindness) wyróżnia trzy stopnie upośledzenia wzroku:

 pierwszy to słabowzroczność głęboka (profound) - ostrość poniżej 3/60,

 druga - poczucie światła (near total) dla ostrości wzroku w granicach od 0,02 do 0,05,

 trzecia oznacza całkowity zanik czynności wzrokowych i brak nawet poczucia światła, jak to ma miejsce w przypadku

ślepoty całkowitej (total) (za: Klinkosz, 2003)

 jako niewidome określa się także osoby, u których pole widzenia ograniczone jest do przestrzeni zawartej w 20

stopniach, bez względu na ostrość widzenia (za: Sękowski, 2001)

191

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: