zabawy i zabawki w ujęciu ontogenetycznym.pdf

Zabawy i zabawki

w ujęciu ontogenetycznym

• MARIA KIELAR-TURSKA (Kraków)

który polega z jednej strony na przyj

mowaniu informacji z zewnątrz i wta

czaniu ich do struktur poznawczych, jakie jednost

ka w danym momencie rozwoju posiada, oraz na

modyfikowaniu posiadanych struktur poznaw

czych w celu zapewnienia sobie możliwości przyj

mowania nowych informacji, a z drugiej strony

na organizowaniu wszystkich struktur, jakimi jed

nostka w danym momencie dysponuje. Innymi

słowy, w rozwoju ciągle dokonuje się utrwalanie

struktur poznawczych, wytwarzanie nowych i nie

ustająca ich organizacja.

Takie ujęcie rozwoju ukazuje niebagatelną

rolę napływających do dziecka informacji. War

to dodać, że dziecko wybiera je przypadkowo.

Ib inne zatem osoby mogą mieć wpływ na to,

jakie informacje docierają do dziecka. Zasadni

cza rola w tej sprawie przypada projektantom i

producentom przedmiotów przeznaczonych dla

dzieci: mebli, urządzeń i zabawek.

W poszczególnych okresach życia dziecko jest

wrażliwe na innego rodzaju informacje, stąd ofe

rowane mu przedmioty powinny być dostosowa

ne do jego rozwojowych możliwości. Zabawka to

rozwojowa szansa dla każdego dziecka.

Prześledźmy zatem możliwości rozwojowe

dziecka w różnych okresach i propozycje zaba

wek posiadających dla dziecka wartość rozwi

jającą.

W pierwszych miesiącach życia docierające

do dziecka informacje stanowią pokarm dla jego

różnych zmysłów: równowagi, wzroku, słuchu,

dotyku. Dobre więc będą takie urządzenia, jak

kołyska sprzyjająca rozwojowi poczucia równo

wagi; przedmioty zawieszone nad łóżeczkiem czy

wózkiem, którymi dziecko karmiłoby swoje oczy

wodząc wzrokiem za wiszącą w odległości około

20 cm zabawką; dzwonki o miękkim, ale wyrazi

stym brzmieniu umieszczone w pobliżu łóżecz

ka, które byłyby pożywką dla rozwijającego sie

suchu.

"W miarę jak zmysły dziecka zaczynają współ

pracować, staje się ono zdolne do skupienia wie

lu różnych zmysłów na jednym przedmiocie.

Dobre wówczas są takie zabawki, które dostar

czają pokarmu dla wielu zmysłów. Zabawką speł

niającą te wymogi jest znana od starożytności

zabawka manipulacyjna, jaką jest grzechotka.

Warto zaznaczyć, że odkrycie różnych jej cech

odbywa się w działaniu: dziecko potrząsa grze

chotką, smakuje, ogląda, postukuje itp. Zabaw

ka powinna więc mieć taką konstrukcję, by mo

gła w trakcie działania dziecka ujawniać coraz

to nowe cechy, zachęcając tym samym dziecko

do eksperymentowania. Manipulując przedmio

tami, dziecko chętnie wkłada jedne przedmioty

w drugie, wyjmuje, przekłada; stąd jego mani

pulacyjną aktywność mogą inicjować i podtrzy

mywać takie przedmioty, jak: wiaderko i klocki,

pudełka z wysuwanymi częściami.

W drugim roku życia dziecka ważne staną

się te zabawki, które zachęcają do przemieszcza

nia się w przestrzeni, a więc sprzyjają rozwojowi

chodzenia. Będą to różnego rodzaju przedmio

ty na sznurku do ciągnięcia: autka, zwierzątka

na kółkach itp. lub przedmioty do popychania

przed sobą: ptaszki na drążku, taczki itp. Z cza

sem korzystnym dla rozwoju urządzeniem będą

schody służące ćwiczeniu wchodzenia i schodze

nia. Nadal zainteresowaniem dziecka cieszą się

przedmioty do manipulowania, szczególnie kloc

ki, które nadają się do piętrzenia czy też budo

wania pociągów. Ważne jest by były to klocki od

powiedniej wielkości, dostosowane do ręki

dziecka, jednorodne, łatwe do umieszczania je

den na drugim.

W okresie poniemowlęcym (2-3 łat) znaczą

cą rolę odgrywają zabawki rozwijające spostrze

żenia w działaniu, stawiające jednocześnie przed

10I2OOI

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

R ozwój dziecka jest procesem złożonym,

dzieckiem problemy do rozwiązywania. Będą to

różnego rodzaju układanki o zróżnicowanych

kształtach i wielkościach. Zabawa tymi zabaw

kami rozwija umiejętność wykrywania różnic i

podobieństw między przedmiotami, stanowiąc

przygotowanie do kategoryzowania obiektów.

Szczególnym rodzajem zabawek dla małego

dziecka są różnego rodzaju przytulania, czyli

miękkie lalki, zwierzątka nadające się do zastę

powania obiektów pozytywnych emocji dziecka,

przywiązania, miłości. Służą one jednocześnie

pomocą w uwolnieniu się od uzależnienia od

z daną rolą, a także poznawania relacji między

rolami. Są zatem zabawy te dobrą szkołą spo

łecznego uczenia się dziecka. Zmiany rozwojo

we w zakresie zabaw tematycznych postępują w

kierunku coraz dokładniejszego ustalania i prze

strzegania reguł; podejmowania ról wychodzą

cych poza bezpośrednie otoczenie dziecka (od

ról rodzinnych, poprzez zawodowe do ról boha

terów mass mediów); używania akcesoriów przy

pominających w coraz większym stopniu rzeczy

wiste przedmioty wykorzystywane przy pełnieniu

danej roli.

Nadal intensywnie rozwijają się zabawy kon

strukcyjne, wymagające zróżnicowanego mate

riału pod względem wielkości, kształtu, barwy.

Ważne, by dziecko mogło skorzystać z jak naj

bardziej zróżnicowanego materiału do konstru

owania, a więc nie tylko z klocków, ale także z

mas do lepienia, papieru, szmatek itp. Zabawy

konstrukcyjne są okazją do poznawania relacji

przestrzennych; stanowią doskonałe ćwiczenie

w różnicowaniu takich cech materiału konstruk

cyjnego, jak kształt, wielkość, faktura, barwa

(dziecko w wieku 2 lat 6 miesięcy odróżnia dwa

kolory: czerwony i niebieski; 5-latek rozróżnia 4

podstawowe kolory: niebieski, czerwony, zielo

ny, żółty). Ważne jest zatem, by klocki miały zróż

nicowane wyraźnie kształty i barwy ( należy uży

wać kolorów prototypowych, a nie ich różnych

odmian).

matki, stanowiąc przejściowy obiekt, z którym

dziecko może wiązać swoje emocje. Dziecko

zaczyna bawić się lalką około 15 miesiąca, tuląc

ją, całując. Próbuje odtwarzać czynności doro

słego, traktując lalkę jak niemowlę, a więc ukła

da w wózku, wozi.

Okresem, w którym dziecko potrzebuje wielu

różnych zabawek, w którym chętne jest do przyj

mowania różnych propozycji dorosłego i w któ

rym rozwijają się różne rodzaje zabaw, jest wiek

przedszkolny.

Dla dzieci w wieku przedszkolnym ważne są

zabawki, które mogą być wykorzystane w zaba

wach w role, a więc różne akcesoria związane z

rolą lekarza, konduktora, sprzedawcy itp., a tak

że materiały, z których dziecko mogłoby samo

tworzyć potrzebne mu zabawki, np. suche owo

ce, szmatki, kawałki papieru itp. Zabawy w role,

zwane także tematycznymi, są dla dziecka oka

zją do poznawania różnych ról społecznych, wy-

próbowywania przestrzegania reguł związanych

Głód ruchu cechujący dziecko w wieku

przedszkolnym powoduje, że chętnie korzysta

ono z przyrządów i urządzeń do zabaw rucho

wych, a więc skakanek, rowerów, zjeżdżalni, ka

ruzeli. Dobrze urządzone place zabaw mogą stać

się ulubionym miejscem przebywania przed

szkolaków. Odmianą zabaw ruchowych są koło

we zabawy ze śpiewem, które wyrosły z tradycji

ludowej. Nadal stanowią lubianą przez dzieci

i wartościową dla rozwoju zabawę: dają okazję

do spostrzegania siebie w grupie, wśród innych

dzieci, przeżywania poczucia przynależności do

grupy poprzez wspólne działanie; tworzą wspól

ne pole odniesienia dla dzieci, ich rodziców,

a niekiedy i dziadków przez znajomość tych sa

mych piosenek, ruchów wykonywanych w zaba

wie i tych samych przeżyć (np. emocji związanych

z przebudzeniem się „starego niedźwiedzia"). Na

szczególną uwagę zasługują zabawy rozwijające

precyzję rąk, takie jak bierki. Zabawy te dobrze

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

W /2001

Zagadnienia ogólne

przygotowują do posługiwania się narzędziami,

w tym także ołówkiem czy piórem.

Dziecko przedszkolne podejmuje także za

bawy receptywne, takie jak oglądanie obrazków,

książeczek, filmów. Początki tego rodzaju zabaw

należy wiązać z połową drugiego roku życia, kie

dy to dziecko ogląda obrazki i zajmuje je czyn

ność odwracania kartek w książce. Z czasem

potrafi z zainteresowaniem oglądać obrazki w

książce, wskazywać obiekty, na które chce zwró

cić uwagę rozmówcy. Młodsze dzieci chętnie słu

chają opowiadań dorosłego, a starsze lubią tak

że słuchać czytania. Oglądają przy tym obrazki

towarzyszące tekstom w książkach. Dobre są ilu

stracje, które pokazują cechy bohaterów, przed

miotów lub przestrzeni. Czytelność ilustracji

pozwala dziecku na uzupełnienie obrazu świata

w tych zakresach, które nie mieszczą się w jego

dotychczasowym doświadczeniu. Dla współcze

snego dziecka najważniejsza stała się zabawa

receptywna w postaci oglądania programów te

lewizyjnych, na którą dziecko przedszkolne po

święca około 2 godzin dziennie.

Dużą wartość rozwijającą mają zabawy dy

daktyczne w postaci układanek, loteryjek, gier

planszowych. Ich celem jest rozwijanie czynno

ści umysłowych dziecka, takich jak segregowa

nie przedmiotów, odkrywanie różnic i podo

bieństw, a także wyrabianie umiejętności

podporządkowania się zasadom gry. Warto za

znaczyć, że dzieci najpierw podejmują gry loso

we, które nie wymagają stosowania określonych

strategii zapewniających wygraną. Z czasem

dzieci coraz częściej wybierają gry losowe wy

magające dobrej znajomości reguł.

Wszystkie wymienione rodzaje zabaw win

ny mieć swoje miejsce w codziennym życiu dziec

ka; żadna z zabaw nie powinna dominować, bo

wiem każdy rodzaj zabawy ma inne walory

rozwijające.

Na późne dzieciństwo przypada modyfika

cja różnych typów zabaw. I tak, zabawy konstruk

cyjne przyjmują formę majsterkowania. Dobre

więc będą dla dzieci w tym wieku zestawy narzę

dzi i materiałów do majsterkowania, np. kleje

nia modeli czy szycia, haftowania. Zabawy dy

daktyczne przyjmą formę gier stołowych z

regułami, takich jak warcaby czy szachy. Intere

sujące są różnego rodzaju gry komputerowe z

regułami.

Zabawy ruchowe przyjmą postać gier spor

towych, wśród których dominują gry z piłką. Tak

że i w tych zabawach charakterystyczne jest prze

strzeganie reguł. Dzieci chętnie uczestniczą w

różnego rodzaju zabawach sportowych, zdoby

wając sprawności, np. jazda na nartach, łyżwach,

rolkach, pływanie.

Zabawy receptywne przyjmują postać czytel

nictwa, a przede wszystkim oglądania progra

mów telewizyjnych. Ta druga zabawa zajmuje

sporo czasu w ciągu dnia każdemu dziecku. Nie

zakazując jej uprawiania, należałoby tworzyć

programy, które miałyby walory rozwijające:

wzbogacały dziecięcy obraz świata; wspomagały

rozwój mechanizmów poznawczych, takich jak

koncentracja uwagi, rozumienie przy czy nowo-

skutkowej sekwencji zdarzeń; rozwijały wyobraź

nię; modelowały postępowanie aprobowane spo

łecznie; kształtowały gust estetyczny.

Wejście w okres dorastania sprzyja pojawie

niu się nowych form zabawy. Gry oparte na

współzawodnictwie, np. szachy czy tenis, są oka

zją do wypróbowywania swoich zdolności i zdo

bywania wiedzy o sobie poprzez porównywanie

się z innymi. Zabawy ruchowe przyjmują postać

tańca towarzyskiego. Pod koniec okresu dora

stania młodzież chętnie uczestniczy w spotka

niach towarzyskich z muzyką; preferuje spotka

nia w dużej grupie, dostarczające silnych wrażeń

wzrokowych i słuchowych (dyskoteki). Nadal

powodzeniem cieszą się zabawy receptywne w

formie oglądania filmów i różnych programów

telewizyjnych.

Kończąc przegląd zabaw i zabawek występu

jących w różnych okresach ontogenezy, nakre

ślimy główne kierunki ich zmian rozwojowych.

Najwcześniej pojawiają się zabawy manipulacyj

ne, przekształcające się stopniowo w odtwarza

nie czynności dorosłych, a te stają się podstawą

coraz bardziej rozbudowanych zabaw tematycz

nych, a w okresie dorastania i dorosłości mogą

przyjmować formę zabaw z maską, grania ról w

amatorskim teatrze.

Zabawy ruchowe związane z bieganiem, za

bawy ze śpiewem w kole w okresie szkolnym za

stępowane są przez gry sportowe, uczestnicze

nie w wycieczkach, a także taniec, przybierając

w okresie dorastania formę grupowej zabawy

przy muzyce.

Zabawy konstrukcyjne, polegające na pię-

10/2001

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

trzeniu klocków, budowaniu z gliny czy piasku,

w okresie szkolnym przyjmują postać majster

kowania i w takiej formie występują również w

okresie dorosłości.

Zabawy dydaktyczne w formie układanek,

loteryjek, zastępowane są przez gry komputero

we, a także krzyżówki, zagadki.

Zasadnicze zmiany zaznaczające się w każ

dym rodzaju zabaw dotyczą: 1 - przyjmowania

reguł - zabawa dzieci starszych staje się zabawą

z wyrażanymi regułami; 2 - współdziałania z in-

nymi w zabawie - od zabaw samotnych poprzez

równoległe bez współdziałania, do zabaw gru

powych i zabaw ze współdziałaniem (warto do

dać, że współczesne zabawy w formie gier kom

puterowych czy oglądania telewizyjnych

programów nie sprzyjają rozwojowi zabaw ze

współdziałaniem); 3 - wykorzystywania coraz

bardziej zróżnicowanego materiału w formie

gotowych zabawek i produktów do ich wykony

wania.

Dobrze zaprojektowana zabawka, uwzględ

niająca możliwości rozwojowe dziecka, jest waż

nym czynnikiem stymulującym rozwój w jego

różnych sferach: motorycznej, sensorycznej, in

telektualnej, emocjonalnej i społecznej.* •

* Pierwodruk: „Biuletyn Sztuki Projektowania"

2000 nr 1. Przedruk za zgodą Wydawnictwa i Autorki.

Start edukacyjny

- szansą na dobrą jakość życia

• DANUTA WALOSZEK (Zielona Góra)

rozważeniu zależności między jako

ścią startu i jakością życia, traktując

rozważania raczej jako przyczynek niż rozwią

zanie problemu.

Stawiam pytanie pierwsze organizujące po

szukiwania badawcze: Od jakiego momentu

życia człowieka rozmawiać trzeba o jego starcie

edukacyjnym?

Odpowiedź jest niełatwa, zależy bowiem od

sposobu podejścia do człowieka, jego dzieciń

stwa, roli społeczeństwa wobec niego, przeszło

ści, teraźniejszości, przyszłości

Rozmowy o starcie edukacyjnym zazwyczaj

dotyczą 6-7-latków, a więc pogranicza przedszko

la i szkoły. O tym głośno w mediach, o tym napi

sano wiele ciekawych książek i artykułów (także

na łamach „Wychowania w Przedszkolu").

Jest to jednak pogląd tylko częściowo słusz

ny. Proponuję rozważenie pojęcia startu wobec

życia człowieka i najwcześniejszych jego lat, do

6-10 roku życia. W takim ujęciu start edukacyj-

ny nie wiąże się tylko ze szkołą, lecz całym eta

pem rozwojowym - z dzieciństwem.

Taką płaszczyznę rozważań można przyjąć

jednak tylko wówczas, gdy edukację zdefiniuje

my szeroko - jako przygotowywanie człowieka

do złożonych zadań życiowych i jednocześnie

jako życie człowieka. Podejście to wydaje się

współcześnie zasadne (por. Z. Kwieciński, R.

Meighan, T. Lewowicki i inni).

Start edukacyjny rozumiany jest wówczas

jako początek procesu poznania siebie, świata i

związków między sobą i światem przez człowie

ka. Ów początek to przede wszystkim dzieciń

stwo. Od jego jakości zależy JAKOŚĆ ŻYCIA

indywidualnego i wspólnotowego. Start eduka

cyjny jest wówczas synonimiczny ze startem

życiowym.

Takie ujęcie STARTU sugeruje wyznaczenie

co najmniej trzech perspektyw analizy. Pierw

sza z nich to perspektywa biologiczna, najwcze

śniejsza człowiekowi. Start - to początek życia.

Człowiek w chwili narodzin posiada niezbędne

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

W/2001

W opracowaniu skoncentruję się na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: