Oświecenie - ogólne informacje.doc

Zagadnienie

Podstawowe informacje

Czas trwania

1740–1822 (od powstania pierwszej ważnej instytucji oświeceniowej, Collegium Nobilium, do wydania pierwszego tomu Poezji Mickiewicza); wyróżnia się trzy podokresy:
1) do końca panowania Augusta III (nurt oświeceniowy pojawia się na tle kultury sarmackiej)
2) okres stanisławowski (panowanie Stanisława Augusta, 1764–95)
3) okres postanisławowski (po utracie niepodległości w III rozbiorze 1795)

Filozofia

– głosząca możliwość rozumowego poznania świata przez człowieka (racjonalizm)
– pojmująca świat i społeczeństwo statycznie, jako dobrze działającą maszynę
– pojmująca Boga jako Istotę doskonałą i Tego, który świat stworzył, ale który dalej już nie wkracza w bieg historii i nie troszczy się o koleje życia poszczególnych ludzi (deizm)
– podkreślająca znaczenie doświadczenia (empiryzm) i poznania zmysłowego (sensualizm)
– podkreślająca potrzebę edukacji
– krytycznie odnosząca się do instytucji politycznych, społecznych i Kościoła
– operująca pojęciem stanu naturalnego, gloryfikująca naturę (mit „dobrego dzikusa”)

Sztuka

dominuje nurt klasycyzmu, nawiązujący w formie i treści do starożytności, przez długi czas współistnieje on z rokokiem, a nawet z barokiem, a następnie z sentymentalizmem

Zagadnienia polityczne

– całkowite uzależnienie polityczne Polski od sąsiadów, nieudane próby zrzucenia ich „opieki” za Stanisława Augusta, zakończone rozbiorami (1772, 1793 i 1795) i utratą państwowości
– nadzieje związane z Napoleonem, krótki okres księstwa Warszawskiego (1807–1815)
– utrwalenie władzy zaborców po Kongresie Wiedeńskim (1815), ale zachowanie większości suwerennych polskich instytucji państwowych w ramach Królestwa Polskiego

Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze

– trwa głęboki kryzys ustroju państwa, rywalizacja rodów magnackich
– dążenie do reformy ustroju (Sejm Czteroletni, Konstytucja 3 Maja)
– powstawanie instytucji promujących rozwój kultury narodowej: Collegium Nobilium, Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej, Teatr Narodowy, publiczna biblioteka Załuskich
– utrzymywanie się zasad społeczeństwa stanowego, ale większa możliwość awansu    społecznego, zwłaszcza dla mieszczan
– po rozbiorach Polski warunki społeczne i ekonomiczne zróżnicowane w zależności od zaboru
– następuje powolne dźwiganie się z upadku gospodarczego, pojawianie się zalążków przemysłu (manufaktury); następuje też powolny, ale stały wzrost roli mieszczaństwa

Wpływy zewnętrzne, język literatury

– ważną rolę odgrywa antyczna teoria trzech stylów: wysokiego, średniego i niskiego, stąd nie wolno mieszać np. patosu z komizmem (zasada decorum)
– przemożne są wpływy literatury francuskiej i filozofii francuskiego Oświecenia
– zanika znaczenie łaciny jako języka nauki
– literatura powstaje już niemal wyłącznie w języku polskim

Cele i główne cechy literatury

– literatura ma wytykać wady narodowe, dbać o czystość języka polskiego, pochwalać edukację, ma wyrażać reformatorskie poglądy w dziedzinie polityki

trzy nurty:
– klasycyzm (nawiązanie do tradycji, nacisk na zagadnienia społeczne, dydaktyzm)
– sentymentalizm (pochwała natury, przyjaźni, miłości, rodziny; często ton moralizatorski)
– rokoko (wolność od dydaktyzmu, beztroska, subtelność i lekkość)

Tematyka

– problem reform ustroju, edukacji, społeczeństwa
– rozwój człowieka od dzieciństwa do dojrzałości
– w sentymentalizmie: natura, uczucia pojedynczego człowieka, szczere więzi międzyludzkie

Typ autora

– najczęściej osoba wykształcona, zaangażowana społecznie i politycznie
– tworzy według ściśle określonych reguł poetyckich (niewielka rola natchnienia)

Typowy bohater

człowiek oświecony: wolny od przesądów, kierujący się rozumem, znający swoje miejsce w społeczeństwie, obywatel-patriota, reformator (klasycyzm);
człowiek czuły: wrażliwy, przyjacielski, pragnący kontaktu z innymi (sentymentalizm)

Zasady poezji

– w poezji obowiązuje sylabizm, a następnie sylabotonizm (por. s. 335) – występuje ogromna dbałość o rym – w bajkach istnieje znaczna dowolność formatu wiersza przy zachowaniu rymu (s. 336)

Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła

bajka: Ignacy Krasicki Bajki i przypowieści, Stanisław Trembecki Bajki
sielanka: Franciszek Karpiński Laura i Filon
poemat opisowy: Stanisław Trembecki Sofiówka, Kajetan Koźmian Ziemiaństwo polskie
powieść: Ignacy Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
satyra: Ignacy Krasicki Satyry, poematy heroikomiczne (np. Monachomachia)
komedia: Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach
tragedia: Alojzy Feliński Barbara Radziwiłłówna
opera: Wojciech Bogusławski Zabobon, czyli Krakowiacy i górale