WYPALENIE ZAWODOWE.doc

Temat: Syndrom wypalenia zawodowego.

Wstęp

Wypalenie zawodowe rozumiane jest jako syndrom wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i ograniczenia osiągnięć własnych, często doświadczany przez osoby wykonujące wysoce stresujące zawody, osiąga wysoki poziom u pracowników.

W niniejszej pracy omówię: ogólną charakterystykę zjawiska wypalenia zawodowego, różne jego ujęcia, trójwymiarowy model syndromu wypalenia zawodowego, a także jego przyczyny i symptomy oraz możliwości zapobiegania.

Ogólna charakterystyka zjawiska wypalenia zawodowego.

Wielu badacz zjawisko wypalenia zawodowego wiąże z towarzyszącymi jednostce odczuciami fizycznego zużycia, poczucia bezradności, beznadziejności, depresji, alienacji, a przede wszystkim rozczarowania. Często uważa się ów stan za rezultat długotrwałego cierpienia, któremu nie towarzyszy wsparcie ze strony innych osób. Osoby odczuwające wypalenie to jednostki, które czują się uwięzione i nie widzą wyjścia z  danej sytuacji, często nie są w stanie wykonywać swojego zawodu.

Wypalenie zawodowe najczęściej pojawia się u osób wykonujących zawody, w których interakcja z drugim człowiekiem stanowi istotę profesjonalnego działania i warunkuje powodzenie w zawodzie. Koszty takiej interakcji, konfrontacji z negatywnymi emocjami oraz przewlekłym stresem mogą się pojawić gdy jednostka nie jest w stanie radzić sobie z obciążeniami zawodowymi, przeżywa niepowodzenia i brak sukcesu. A mimo starań i zwiększonych wysiłków nie potrafi znaleźć wyjścia z narastających przeciążeń. W toku wypalenia zawodowego obniża się satysfakcja i pojawia się utrata zaangażowania.

Różne ujęcia wypalenia zawodowego.

Termin wypalenie zawodowe jest obecnie tak różnie definiowany, że nie sposób je wszystkie omówić. Wybrałam jednak najciekawsze z nich. Według Grzegorzewskiej „syndrom wypalenia zawodowego najczęściej rozumiany jest jako zespół zaburzeń w funkcjonowaniu jednostki w układzie człowiek – praca. (…) jest to stan, w którym praca staje się uciążliwa i wraz z fizycznym i psychicznym wyczerpaniem pojawiają się liczne, niemożliwe do przezwyciężenia trudności.”[1]  Natomiast Aronson uważa, że wypalenie jest „stanem fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpana, spowodowanego przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje które są obciążone pod względem emocjonalnym”. [2]

S. Khan w swojej definicji zwraca uwagę na objawy psychologiczne i fizyczne wypalenia, twierdząc tym samym, że wypalenie to „zespół niewłaściwych postaw wobec samego siebie i klienta, które mogą być często związane z nieprzyjemnymi doznaniami fizycznymi i emocjonalnymi.” [3]

W pojęciu społeczno-poznawczym wypalenie zawodowe definiowane jest jako „zespół objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych decydujące o poziomie wykonania zawodu, o sukcesach, o niepowodzeniach zawodowych.”[4]

Trójwymiarowy model syndromu wypalenie zawodowego.

Istotę wypalenia zawodowego najlepiej wyjaśnia trójwymiarowa teoria wypalenia, która sformułowała Christine Maslach. Do opisu wypalenia zawodowego niezbędne jest scharakteryzowanie trzech elementów składowych tego zjawiska, czyli:

1.      Wyczerpania emocjonalnego, które objawia się „zniechęceniem do pracy, coraz mniejszym zainteresowaniem sprawami zawodowymi, obniżoną aktywnością, pesymizmem, stałym napięciem psychofizycznym, drażliwością, ale także (…) chronicznym zmęczeniem, bólami głowy, bezsennością, zaburzeniami gastrycznymi i częstymi przeziębieniami.” [5]

2.      Depersonalizacji, związanej z „obojętnością i dystansowaniem się wobec problemów klienta, powierzchniowością, skróceniem czasu i sformalizowaniem kontaktów, cynizmem, obwinianiem klientów za niepowodzenie w pracy. (…) Depersonalizacja, czyli uprzedmiotowienie, jest próbą zwiększenia psychicznego dystansu wobec osoby, z którą się pracuje.” [6]

3.      Obniżeniu poczucia dokonań osobistych, a więc do tendencji „widzenia swojej pracy z klientem w negatywnym świetle. Objawia się to niezadowoleniem z osiągnięć w pracy, przeświadczeniem o braku kompetencji, utratą wiary we własne możliwości, poczuciem niezrozumienia ze strony przełożonych, stopniową utratą zdolności do rozwiązania pojawiających się problemów i niemożnością przystosowania się do trudnych warunków zawodowych. W relacji z ludźmi może ono przyjmować skrajne formy zachowań agresywnych, jak i ucieczkowych.”[7]

Obecność trzech występujących w charakterystycznym układzie elementów składowych wypalenia jest cechą odróżniającą syndrom wypalenia od inny następstw stresu zawodowego.  Według takiej koncepcji wypalenie zawodowe najczęściej opisywane jest jako proces trójetapowy, w którym na początku pojawiają się objawy wyczerpania emocjonalnego, następnie zachowania prowadzące do depersonalizacji klientów i w końcu poczucie braku dokonań osobistych.

Warto jednak pamiętać, że w praktyce rozwój wypalenia nie zawsze przebiega zgodnie teoretycznym modelem tego zjawiska. Poszczególne fazy mogą pojawiać się w innej kolejności, czasem udaje się zaobserwować rozwój kilku faz jednocześnie, a także ominięcie niektórych faz lub powrót z późniejszego do wcześniejszego etapu wypalenia.

Przyczyny wypalenia zawodowego.

Powstanie i rozwój syndromu wypalenia zależy od różnych czynników. Zazwyczaj przyczyny wypalenia lokalizowane są w trzech płaszczyznach:

1.      Cech indywidualnych jednostki, czyli: niska samoocena, niepewność, zależność, bierność, poczucie kontroli zewnętrznej, niskie poczucie skuteczności zaradczej. „Istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoby, które nie wierzą w swoje możliwości, unikają sytuacji trudnych, nie próbując stawić im czoła, są przekonane, że od nich samych niewiele zależy, reagują emocjonalnie na trudne sytuacje zawodowe, są perfekcjonistami, stawiają sobie bardzo wysokie wymagania i często karcą się za to, że nie były w stanie ich spełnić lub traktują swój zawód jako misję wymagającą od nich szczególnego zaangażowania i specjalnych wyrzeczeń.” [8] Zespół wypalenia częściej dotyka osoby charakteryzujące się wzorcem zachowania typu A. „Ryzyko wypalenia zwiększa się u perfekcjonistów oraz osób nastawionych rywalizacyjnie, podejrzliwie, predysponowanych do zachowań autorytarnych, ignorujących lub wykazujących tendencje ignoracyjne, nierespektujących granic oraz nacechowanych nierealistycznym podejście do życia.” [9]

2.      Czynników interpersonalnych – „interpersonalnych źródeł wypełnienia należy szukać przede wszystkim w relacjach, jakie zachodzą między pracownikiem a klientem. Wypalenie rozwija się bowiem w tych zawodach, w których wykonanie obowiązków wiąże się z emocjonalnym zaangażowaniem się w sprawach innych ludzi. Dodatkowym obciążeniem jest obowiązek ciągłego kontaktu z osobami w trudnej sytuacji życiowej. (…) Jeśli osoby pomagające nie zachowują dystansu emocjonalnego, to problemy klientów, przeżywane jak własne, mogą zaburzyć uporządkowany obraz świata i przyczynić się do zachowania poczucia stabilności.” [10] Zatem z jednej strony pełniona rola wymaga od pracownika zaangażowania emocjonalnego, z drugiej zaś intensywne zaangażowanie prowadzi do stopniowej utraty energii, a więc do wypalenia zawodowego. 

Do innych źródeł interpersonalnych należy zaliczyć sytuacje, jakie przynoszą kontakty z przełożonymi i współpracownikami: konflikty interpersonalne, rywalizacja, brak wzajemnego zaufania, zaburzona komunikacja, przemoc psychiczna, agresja werbalna, lobbing, kwestionowanie kompetencji pracowników czy blokowanie aktywności twórczej swych podwładnych.

3.      Czynników organizacyjnych, do których można zaliczyć „wszystkie przyczyny tkwiące w strukturze zawodowej. Do najczęściej wymienianych należą: charakter pracy, stopień zaangażowania, nadmierny poziom wymagań i zbyt duża odpowiedzialność, tempo pracy, obciążenie psychofizyczne, wadliwy styl zarządzania instytucją i potencjałem ludzkim.” [11] Inne przyczyny to np. zbyt długi czas pracy, posada bez perspektywy awansu, niedostateczne przygotowanie do pracy, czy zaniżona płaca.

Symptomy wypalenia zawodowego.

Podział symptomów wypalenia zawodowego zwraca uwagę na konieczność wyodrębnienia zmian:

·         w sferze funkcjonowania fizycznego –bóle głowy, żołądka, zaburzenia snu, podwyższone ciśnienie, poczucie osłabienia, zmniejszenie się odporności organizmu,

·         w sferze funkcjonowania emocjonalnego – zmienność nastrojów, ogólne przygnębienie, poczucie bezradności, obniżenie samooceny, brak wiary w możliwość zmiany trudnej sytuacji,

·         w sferze zachowań – absencja w pracy, częste konflikty, obojętność wobec klientów, zmniejszenie się wydajności pracy, złe zarządzanie czasem, wzrost liczby wypadków.

Ponad to mogą się pojawić takie objawy jak:

·         utrata zainteresowania ludźmi, z którymi się pracuje,

·         wyczerpanie fizyczne lub choroba i zwiększona absencja,

·         wyczerpanie emocjonalne prowadzące do braku empatii i szacunku do klienta,

·         brak elastyczności,

·         paranoja – przekonanie, że inni celowo utrudniają pracę

·         wyczerpanie  rozczarowanie warunkami pracy

·         gorsze relacje z współpracownikami

Możliwości zapobiegania zjawisku wypalenia zawodowego.

Zanim wypalenie rozwinie się w pełni, pojawiają się symptomy, które informują o pogłębiających się problemach. Pierwsze objawy, w porę zauważone, są ważnym sygnałem do zmiany podejścia do siebie i swojej pracy. Zmiana relacji z otoczeniem i dbałość o higienę w stosunkach z innymi oraz rezygnacja z dysfunkcji stylu pracy może przebiegać w oparciu o różne strategie.

Należy więc tak organizować obowiązki, by przeciwdziałać wykonywaniu kilku zadań w tym samym czasie. Duże znaczenie w przeciwdziałaniu ma również odrywanie się całkowite od spraw zawodowych. Przerwy w pracy powinny być zorganizowane tak, żeby koncentrować się na aktywności niezwiązanej z pracą zawodową, co pozwoli uniknąć obciążenia obowiązkami i odpowiedzialnością.

Wypaleniu zawodowemu przeciwdziała także wsparcie społeczne pozostające w interakcji z kompetencjami zaradczymi. „wsparcie społeczne zapobiega przede wszystkim obniżaniu się zaangażowania zawodowego. (…) Choć wsparcie społeczne odgrywa wieloznaczną rolę w sytuacji stresu, to może przynieść pozytywne rezultaty, gdy jest oferowane przez właściwe osoby w bezpiecznych warunkach i w sposób pełen zrozumienia.” [12]

Kolejnym krokiem przy zapobieganiu wypalenia jest zmiana komunikacji. Dużą rolę odgrywa tu asertywna postawa w relacji ze współpracownikami oraz komunikatywne wyrażanie siebie, określenie swoich granic, przekonań, potrzeb, zdolności do odmowy lub obrony swojego stanowiska.

Działania profilaktyczne z zakresu zapobiegania wypaleniu zawodowemu są całkiem realne i możliwe do spełnienia. Ważna jest świadomość, iż takie zagrożenie istnieje.

Zakończenie

W toku wypalenia dochodzi do obniżenia, a nawet zaniku satysfakcji zawodowej i pojawia się utrata zaangażowania zawodowego.  Jest wiele metod, procesów i zasobów, dzięki którym można bronić się przed wypaleniem zawodowym. Niezbędne jest, aby każdy pracownik, którego praca wiąże się z bliską, zaangażowaną interakcją z drugim człowiekiem, miał możliwość zapoznania się z technikami radzenia sobie ze stresem i uczestniczenia w warsztatach, dzięki którym jednostka ma możliwość nabycia umiejętności, które pozwalają jej unikać wypalenia zawodowego. Ważne jest także, aby zarówno pracownicy, jak i pracodawcy mieli świadomość potrzeby i sensu uczestniczenia w takich zajęciach.

str. 6