DŹWIĘK
POWSTAWANIE DŹWIĘKU
Dźwięk - wrażenie słuchowe (dźwiękowe) wywowyłane zaburzeniem falowym. Jednak poza definicją encyklopedyczną można powiedzieć: słysząc jak gra fortepian, skrzypce, flet itd. słyszymy jak dociera do nas dźwięk. Do powstania dźwięku potrzebne są 3 składniki: źródło dźwięku, przewodnik dźwięku i ucho słuchającego. Jeśli wyeliminujemy chociaż jeden z tych składników, dźwięku nie usłyszymy.
Źródłem dźwięku mogą być ciała sprężyste które podlegają drganiom, np. struna (fortepian, harfa). Na instrumentach perkusyjnych dźwięk powstaje przez uderzenie pałeczką w płytę (talerz), w pręt metalowy (trójkąt) oraz w płytki drewniane (ksylofon). Przez zadęcie w drewnianą bądź metalową rurę powstaje dźwięk w instrumentach dętych (obój, flet, trąbka, piszczałka).
Przewodnikiem dźwięku mogą być ciała lotne (powietrze), płynne (woda) lub stałe (metal, drewno).
Ciało wprawione w ruch drga na zasadzie ruchu falowego. Jeżeli ruch drgający jednego z punktów ciała przedstawimy w postaci wykresu w ten sposób, że na prostej poziomej oznaczymy czas (t) potrzebny do wychylenia się punktu w obie strony i do powrotu do punktu wyjściowego (x), otrzymamy tzw. sinusoidę. Każdy punkt tej sinusoidy określa chwilowe położenie drgającego punktu (rys. 1).
Największe wychylenie drgającego punktu na sinusoidzie (max. x) nazywamy amplitudą drgania. Największe wychylenie ciała w jednym kierunku jest połową pełnego drgania (x), dopiero zaś wychylenie w obu kierunkach tworzy jedno pełne drganie (x+x). Czas potrzebny do wykonania przez drgający punkt pełnego drgania nazywamy okresem.
Drgania ciała przedstawione na rys. 1 wytwarzają fale w powietrzu i docierają do ucha, która pobudzona do takich samych drgań, jakie miało źródło dźwięku, przekazuje je za pomocą urządzeń aparatu słuchowego ucha do ośrodka słuchowego w mózgu. Fale głosowe w spokojnym powietrzu i w wolnej przestrzeni rozchodzą się jednakowo we wszystkich kierunkach - tworzą warstwy kuliste.
Szybkość rozchodzenia się dźwięku w powietrzu w temperaturze 0oC wynosi ok. 330 m/s. Przy 10oC wynosi ok. 335,5 m/s, a przy ok. 30oC - 346 m/s. Można doszukać się zależności: przy wrastającej temperaturze o 1oC wzrasta prędkość rozchodzenia się o ok. 0,55 m/s. W czasie burzy, licząc co 1 sekundę od światła błyskawicy do grzmotu, można określić ile metrów od nas nastąpiło wyładowanie elektryczne. Oczywiście ten wynik nie będzie dokładny jeśli obok nas są naturalne przeszkody: drzewa, budynki itd.
CECHY DŹWIĘKU
Wysokość dźwięku - wysokość dźwięku zależna jest od ilości drgań (np. struny) na sekundę. Struna krótka (np. fortepianu, skrzypiec) wykonuje tysiące drgań na sekundę, natomiast struna basowa (np. kontrabasu) wykonuje takich drgań kilkadziesiąt. Z tych podanych właściwości wynika, że im większa częstotliwość drgań na sekundę tym wyższy dźwięk, i odwrotnie - im mniejsza częstotliwość tym dźwięk jest niższy.
Głośność dźwięku - zależy od amplitudy drgania. Na głośność dźwięku wpłynąć może pudło rezonansowe.
Barwa dźwięku - dźwięki, mimo że te same, wydobyte z różnych instrumentów brzmią inaczej.
Czas trwania dźwięku - z chwilą gdy ciało (np. struna) przestaje drgać, zanika także dźwięk.
Dawno temu dźwięk a1 posiadał różną częstotliwość drgań wahającą się pomiędzy 390-490 drgań na sekundę (zależne od kraju, miasta). Ta różnica tworzyła odległość tercji wielkiej. Dlatego dziś patrząc w starsze śpiewniki, stwierdzić można, że ukazane tam tonacje są dziś w praktyce nie do zaśpiewania przez większość ludzi.
Do niedawna, bo jeszcze przed 1939 roku obowiązywał strój paryski. Dźwięk a1 posiadał 435 drgań na sekundę. W 1939 roku ustalono, że dźwięk ten będzie posiadał 440 drgań na sekundę. Najpopularniejszym urządzeniem do określenia wysokości dźwięku (a1 = 440) jest kamerton (zwane także widełkami strojowymi).
ALIKWOTY
Każdy dźwięk zbudowany jest z 16 alikwotów. Alikwoty są tonami składowymi danego dźwięku o uporządkowanych częstotliwościach. Rysunek 3 pokazuje szereg alikwotów dźwięku D (oktawa wielka). Alikwot z nr 1 nosi nazwę tonu podstawowego.
Każde z tych alikwotów są wykonywane równocześnie w czasie z częstotliwościami coraz to większymi. Taki szereg częstotliwości nosi nazwę szeregu harmonicznego.
W szeregu harmonicznym można doszukać zależności (stosunków) pomiędzy poszczególnymi alikwotami. I tak:
· kwarta (4:3): 3, 4; 6, 8; 12, 16;
· kwinta (3:2): 2, 3; 4, 6; 8, 12;
· oktawa (2:1): 1, 2, 4, 8, 16;
Zauważmy w powyższym przykładzie, że kolejne "pary" alikwotów po przemnożeniu przez liczbę dwa, tworzą następne, zawsze takie same interwały:
· kwarta: (3,4)*2=(6,8), (6,8)*2=(12,16);
· kwinta: (2,3)*2=(4,6), (4,6)*2=(8,12);
· oktawa: (1,2)*2=(4,8), (4,8)*2=(8,16);
Oznaczenia stosunków alikwotów można zobaczyć na niektórych rejestrach organowych. Jeśli zobaczymy oznaczenie " Quinte 2 2/3' " tzn. że oprócz tonu podstawowego zabrzmi jeszcze dźwięk o kwintę wyżej od niego - jeśli uderzymy w dźwięk c1 to zabrzmi także alikwot 3 czyli (w tym przypadku) dźwięk g1.
Wśród muzyków (a zwłaszcza pianistów) jest znane proste doświadczenie jeśli chodzi o szereg alikwotów. Podnosząc tłumik uderzamy w dźwięk D, a później bezgłośnie naciskamy klawisz dźwięku d. Okazuje się, że po zamilknięciu dźwięku D struna dźwięczy. Mogło to nastąpić wtedy gdy w dźwięku D był zawarty alikwot d. Podobne doświadczenie z naciśnięciem dźwięku f nie da podobnego wyniku, ponieważ w dźwięku D nie ma takiego alikwotu. To doświadczenie służy także do określania jakości instrumentu.
ELRMENTY NOTACJI MUZYCZNEJ
OKTAWA, DŹWIĘKI, PIĘCIOLINIA
Jeżeli przyjrzymy się klawiaturze fortepianu, to zobaczymy, że składa się ona z pewnych stale powtarzających się ugrupowań klawiszy. Takim ugrupowaniem jest siedem białych i mieszczących się pomiędzy nimi pięć czarnych klawiszy, zawartych w obrębie oktawy. Oktawa jest podstawową jednostką w muzyce.
Oktawa podzielona jest na dwanaście równych części. Każdy trzynasty dźwięk jest powtórzeniem pierwszego, leżącego o oktawę wyżej. Wszystkie dźwięki odległe od siebie o oktawę noszą te same nazwy.
Istnieje 7 odrębnych nazw dla białych klawiszy, gdyż ósmy jest powtórzeniem pierwszego o oktawę wyżej:
· nazwy sylabowe: do - re - mi - fa - sol - la - si
· nazwy literowe: c - d - e - f - g - a - h
Nuta - element notacji muzycznej; znak graficzny określający relatywną wartość rytmiczną (czas trwania dźwięku), a po umieszczeniu na pięciolinii opatrzonej kluczem - także wysokość dźwięku.
Nuta składa się z główki (zaczernionej lub pustej) i pionowej laski, do której może być dołączona chorągiewka (jedna lub kilka) lub poziome kreski (belki), łączące grupy nut o tej samej wartości rytmicznej.
Począwszy od półnuty do nuty dodaje się laskę, a począwszy od ósemek - chorągiewkę. Laskę skierowaną w górę pisze się po prawej stronie, natomiast laskę skierowaną w dół, po lewej. Długość ogonków obejmuje na pięciolinii rozpiętość oktawy. Począwszy od czwartej linii systemu pięciolinii laski skierowane są w dół. Chorągiewki zawsze skierowane są w stronę prawą.
Nuty zapisujemy na liniach, między liniami, nad liniami oraz pod liniami. O położeniu mówimy nuty mówimy, np. nuta na pierwszej linii, nuta nad drugą linią, nuta pod drugą dodaną górną...
KLUCZE
Kluczem nazywamy znak który określa na pięciolinii położenie dźwięku, zwanego dźwiękiem kluczowym. Sama nuta napisana na pięciolinii nie określa wysokości dźwięku, dopóki na jej początku nie zostanie umieszczony klucz.
W praktyce muzycznej są w użyciu trzy klucze:
· klucze G (wskazują dźwięk g oktawy razkreślnej),
· klucze F (wskazują dźwięk f oktawy małej),
· klucze C (wskazują dźwięk c oktawy razkreślnej).
KLUCZE G
Klucz G umieszczony na pierwszej linii nazywa się kluczem dyszkantowym lub starofrancuskim.
Klucz G umieszczony na drugiej linii nazywa się kluczem skrzypcowym lub popularnie zwanym wiolinowym (rys. 8).
KLUCZE F
Klucz F umieszczony na trzeciej linii nazywa się kluczem barytonowym.
Klucz F umieszczony na czwartej linii nazywa się kluczem basowym (rys. 10).
Klucz F umieszczony na piątej linii to klucz subbasowy.
KLUCZE C
Klucz C umieszczony na pierwszej linii nazywa się kluczem sopranowym.
Na drugiej linii piszemy klucz mezzosopranowy (rys. 13).
Na trzeciej - klucz altowy.
Na czwartej - klucz tenorowy (rys. 15).
Każdy klucz posiada w swym kształcie pewien charakterystyczny element, wskazujący położenie dźwięku kluczowego. W kluczu G jest to środek zaokrąglenia "ślimaka", w kluczu F punkt pomiędzy dwoma kropkami, w kluczu C punkt w połowie wysokości klucza. Na każdym z powyższych rysunków pierwsza nutka wskazuje na położenie dźwięku kluczowego.
Notowanie głosów we właściwych kluczach było bardzo wygodne, gdyż cała skala głosu mieściła się w granicach pięciolinii, uzupełnionej minimalną ilością linii dodanych (patrz na powyższe rysunki). Z drugiej strony użycie zbyt dużej ilości kluczy komplikuje odczyt w czasie nauki lub wykonywania utworu. Dlatego dziś najpopularniejszymi z wszystkich kluczy jest: klucz wiolinowy, klucz basowy, klucz altowy (dla altówek), klucz tenorowy (puzon, fagot).
W razie potrzeby można dokonać w trakcie zapisu nutowego zmiany klucza. Nowy klucz umieszczamy bezpośrednio przed nutą, grupą nut (rys. 16).
NAZWY OKTAW
Nazwy oktaw i oznaczenia dźwięków:
· oktawa subkontra - dźwięki oznaczamy wielkimi literami z cyfrą 2 u dołu, po prawej stronie nazwy dźwięku, np. A2 lub podwójnym podkreśleniem litery, np. ,
· oktawa kontra - dźwięki oznaczamy z cyfrą 1 lub raz podkreśloną literą, np. C1, D,
· oktawa wielka - oznaczamy wielkimi literami, np. D, G,
· oktawa mała - oznaczamy małymi literami, np. a, h,
· oktawa raz-, dwu-, trzykreślna itd. - mała literka a z nią cyfra określająca oktawę u góry, po prawej stronie, np. e1, f2, h4.
Przy zapisywaniu dźwięków bardzo wysokich lub bardzo niskich zachodzi konieczność użycia dużej ilości linii dodanych, co jest niewygodne dla notowania i czytania. Aby tego uniknąć wprowadzono przenośnik oktawowy. Oznacza to, że nuty znajdujące się pod nim należy wykonywać o oktawę wyżej:
Dla dźwięków niskich pisze się nuty o oktawę wyżej, przyczym nuty te należy wykonywać oktawę niżej:
RYTM MUZYCZNY
WARTOŚCI RYTMICZNE NUT I PAUZ
Rytm - wyznacza relatywny czas trwania dźwięków i organizujący ich następstwo w czasie.
PODZIAŁ REGULARNY (DWÓJKOWY) NUT I PAUZ
Wartości te są wynikiem podziału dwójkowego, który jest podstawą stosunków rytmicznych we współczesnej pisowni muzycznej. Zasada tego podziału polega na dzieleniu większej wartości czasowej na dwie mniejsze. A więc cała nuta dzieli się na dwie półnuty, półnuta - na dwie ćwierćnuty itd.
Pauza - jest to "cisza w muzyce". Wszystkim wartościom nut odpowiadają analogicznie wartości pauz.
Pauzy trwające klika taktów zapisujemy tak, jak na rysunku poniżej. Nad przerwą wpisuje się ilość taktów. Na rysunku 23 pauza trwać będzie dwa takty:
W grupach nut wiązanych pauzy umieszczone pomiędzy nutami znajdują się na wysokości główek nut:
PODZIAŁ NIEREGULARNY NUT
Prócz podziału regularnego istnieje podział nieregularny. Jeżeli nutę podzielimy nie na dwie, ale na trzy części, to otrzymamy grupę trzech nut, zwaną triolą.
Jeżeli całość nuty podzielimy na cztery, pięć, sześć lub siedem równych części otrzymamy wówczas kwintolę, sekstolę, septolę. Podzielenie całości na dziewieć, dziesięć, jedenaście, dwanaście, trzynaście, czternaście i piętnaście równych wartości otrzymamy - nowemole, decymolę, undecymolę, duodecymolę, tercdecymolę, kwartdecymolę lub kwint decymolę.
Do grupy niemiarowej mogą wchodzić również pauzy (rys. 26).
Często spotyka się równoczesne występowanie w kilku głosach podziału regularnego i nieregularnego.
PRZEDŁUŻANIE WARTOŚCI RYTMICZNYCH
Do przedłużenia wartości nut i pauz służą:
· kropka przedłużająca wartość nuty,
· łuk,
· fermata.
1. Kropka umieszczona z prawej strony nuty przedłuża jej wartość o połowę. Często stosuje się dwie lub trzy kropki przy nucie. Druga kropka przedłuża dodatkowo wartość nuty o czwartą część jej pierwotnej wartości, a trzecia kropka - o ósmą część.
Przedłuża się za pomocą kropek wartość pauz (rys. 29).
Należy zwracać uwagę na właściwe umieszczenie kropek. Gdy nuta leży między liniami, kropkę piszemy obok nuty. Gdy nuta leży na linii kropkę piszemy nieco wyżej od główki nuty, nigdy na linii.
2. Łuk łączący (przetrzymujący) łączy dwie nuty na tej samej wysokości i przedłuża wartość rytmiczną pierwszej o wartość drugiej.
Łuk łączący dwie nuty pisze się po przeciwnej stronie ogonków połączonych nut. Jeżeli notujemy dwa głosy, to głos górny otrzymuje łuk od góry, a dolny od dołu. Przy trzech głosach - dwa głosy otrzymują łuki od góry, a jeden od dołu lub odwrotnie. Przy czterech głosach - najczęściej dwa głosy górne otrzymują łuki od góry, a dwa dolne od dołu.
3. Fermata - w przeciwieństwie do kropki i łuku fermata nie określa ściśle czasu, o jaki należy przedłużyć wartość nuty. Pozostawia się to woli wykonawcy.
Fermatę pisze się zwykle nad nutą. Przy dwu głosach fermatę pisze się osobno dla każdego dźwięku. Fermata może być umieszczona nad kreską taktową. Oznacza to wówczas przerwę w przebiegu utworu w miejscu jej zaznaczenia.
PODZIAŁ NIEREGULARNY
Podział nuty z kropką, a więc wartości trójdzielnej, na trzy części jest również podziałem regularnym. Jeżeli wartość podzielimy na dwie, trzy, cztery, pięć części - otrzymamy duolę, triolę, kwartolę, kwintolę itd.
METRUM MUZYCZNE
METRUM MUZYCZNE. TAKT
Metrum muzyczne jest to współczynnik utworu muzycznego określający powtarzalny, regularny układ akcentów, np w metrum 3/8 akcentowana jest co trzecia ósemka. Ugrupowania rytmiczne dzielimy na takty.
Takt jest to odcinek utworu muzycznego zawierającą określoną sumę wartości nut lub/i pauz. Takty oddzielone są między sobą pionowymi kreskami taktowymi.
Określoną sumę wartości nut lub/i pauz wskazuje oznaczenie taktowe które umieszcza się po znaku klucza i znakach przykluczowych.
Górna liczba oznaczenia taktowego wskazuje na ilość jednostek miarowych oznaczonych przez liczbę dolną. Określenie 3/4 wskazuje iż w jednym takcie mają być trzy ćwierćnuty lub wartości w sumie dające dwie ćwierćnuty.
TAKTY I ICH PODZIAŁ
Takty dzielimy na proste, złożone, dwójkowe, trójkowe, regularne i nieregularne.
TAKTY PROSTE
Taktami prostymi są te, których górna liczba oznaczenia taktowego wyraża się liczbą 2 lub 3.
Takty proste posiadają jeden akcent metryczny. Takt prosty dwójkowy dzieli się na część mocną (tu przypada akcent metryczny) oraz część drugą, nie posiadającą akcentu metrycznego, zwaną słabą częścią taktu (rys. 39).
Takt prosty trójkowy dzieli się na trzy części: część pierwszą mozną oraz drugą i trzecią - słabą. Tylko pierwsza część posiada akcent metryczny.
Graficzne oznaczenia mocnych i słabych części taktu przyjęto z przebiegu utworu poetyckiego (np. z wierszy, sonetów). W pisowni muzycznej akcentów nie oznaczamy. Wykonawca wykonuje je jednak podświadomie. Akcentu nie należy zbyt mocno podkreślać, podkreślenie to powinno być delikatne. Powtarzanie akcentu muzycznego w przebiegu wykonywania utworu wywołuje u słuchacza wrażenie ładu i porządku.
TAKTY ZŁOŻONE
Takty które posiadają w górnej liczbie oznaczenia taktowego wielokrotność lub sumę liczb 2 lub 3 nazywamy taktami złożonymi. Przykładami taktów złożonych mogą być: 4/4, 4/2, 5/4, ...
ewaaveris