Przerzutność uwagi – rola procesów kontrolnych i automatycznych w powstawaniu kosztów przełączania się pomiędzy zadaniami
Przerzutność uwagi jest to przenoszenie selektywnej uwagi między różnymi obiektami lub zadaniami. Według Craika i Lockharta przetwarzanie informacji przebiega na co najmniej trzech poziomach analizy: sensorycznej, interpretacji sygnału oraz semantycznej.
BADANIA PRZERZUTNOŚCI UWAGI
Badania wykorzystujące paradygmat przełączania uwagi między zadaniami zapoczątkował Jersild. Pokazywał on osobom badanym kolumny dwucyfrowych liczb, do których miały dodawać lub odejmować pewne cyfry. Jersild porównywał czas wykonywania dwóch serii. Jedna z tych serii polegała na wykonaniu dwóch rodzajów zadań, co miało na celu sprawdzanie przerzutności uwagi, natomiast druga seria polegała na wykonywaniu tylko jednego rodzaju zadań. Jak się okazało występują różnice w czasie wykonywania tych dwóch serii. Dłuższy czas miała pierwsza seria, co jest związane z koniecznością przełączenia uwagi między zadaniami. Obecne badania nad przerzutnością uwagi skupiają się wokół dwóch obszarów badawczych. Pierwszy z nich to udział procesów kontrolnych w przełączaniu uwagi między różnymi zadaniami. Badacze, zajmujący się tym, identyfikują czynniki, które wpływają na procesy odpowiedzialne za skuteczne przenoszenie uwagi. Drugi podkreśla bardzo ważny wpływ zarówno procesów kontrolnych, jak i automatycznych. Badacze zastanawiają się w jaki sposób wpłynąć na te dwie klasy procesów, aby zminimalizować koszty przerzutności.
PROCESY KONTROLNE I AUTOMATYCZNE
1. Procesy kontrolne przebiegają w sposób świadomy, są inicjowane odgórnie, ze względu na intencje podmiotu, oraz są ukierunkowane przez aktualny cel działania. Przebiegają w sposób sekwencyjny, czego konsekwencją jest ich stosunkowo wolne tempo. Działanie procesów kontrolnych jest widoczne, gdy osoba rozwiązująca zadanie, wie jakie to zadanie, jaki cel należy w nim zrealizować lub w jaki sposób można ten cel osiągnąć. Powstaje wtedy możliwość przygotowania się do wykonania tego zadania, która istnieje niezależnie od zewnętrznej stymulacji. Takie procesy kontrolne powinny mieć wpływ na przerzutność uwagi. Podstawową rolą procesów kontrolnych jest ustalenie kolejności i następstwa operacji poznawczych potrzebnych do realizacji zadań, a także kontrolowanie ich przebiegu. Rogers i Monsell wprowadzili pojęcie rekonfiguracji sieci zadaniowej, która polega na łączeniu odpowiednich dla wykonania zadania procesów poznawczych, począwszy od analizy sensorycznej, a kończąc na reakcji motorycznej. W wyniku rekonfiguracji następuje także zaplanowanie kolejności przebiegu procesów. Według niektórych badaczy rekonfiguracja dokonuje się przez wydobywanie informacji z pamięci, hamowanie nieistotnych informacji, monitorowanie zadań, utrzymywanie i zmienianie celów oraz aktywację reguł zadania.
2. Procesy automatyczne są wzbudzane i ukierunkowywane oddolnie przez zewnętrzną stymulację. Jest to bezwysiłkowe i nieświadome przetwarzanie informacji. Przetwarzanie automatyczne ma charakter równoległy i przebiega znacznie szybciej niż przetwarzanie kontrolowane. Przykładem działania tych procesów może być efekt poprzedzania pozytywnego, który polega na ułatwionym przetwarzaniu tej samej lub podobnej stymulacji, która była obecna w poprzednim zadaniu. Procesem automatycznym jest aktywacja będąca wynikiem uprzednio wykonywanego zadania. Aktywacja reguł koniecznych do wykonania zadania nie znika natychmiast po jego zakończeniu. Przy przejściu do nowego zadania, utrzymująca się aktywacja związana z zadaniem uprzednio wykonywanym, utrudnia wzbudzenie nowej aktywacji, stąd pojawienie się kosztów przełączania między zadaniami w takich warunkach zadaniowych.
MANIPULACJA PROCESAMI KONTROLNYMI I AUTOMATYCZNYMI
Podczas dostarczania badanym informacji na temat zadania, jakie pojawi się w następnej kolejności, mówimy o manipulacji procesami kontrolnymi. Z badań wynika, że jeśli osoby badane znają pewne informacje na temat zadań oraz mają czas na przygotowanie się do niego, to koszty przełączania uwagi zmniejszają się. Manipulacja procesami automatycznymi polega na manipulacji czasem trwania przerwy oddzielającej zadania. Jak się okazało im dłuższa była przerwa, tym mniejsze były koszty przełączania uwagi między zadaniami. Efekt ten jest związany z pasywnym osłabieniem się aktywacji sieci zadaniowej do wykonywania uprzedniego zadania, osłabieniem, które postępuje wraz z upływem czasu.
KOSZTY REZYDUALNE PEZWŁACZANIA UWAGI
Koszty, które nie ulegają redukcji, nazwano rezydualnymi. Badacze Rogers i Monsell twierdzą, że odpowiedzialne za nie są procesy wzbudzane zewnętrznie. Procesy te wymagają obecności stymulacji po to, aby rekonfiguracja sieci zdaniowej mogła zostać dokończona. Oznaczałoby to, że rekonfigurowanie sieci zdaniowej musi zostać wstrzymane na pewnym etapie i odroczone do momentu, w którym pojawi się stymulacja z nowego zadania. Źródłem rezydualnych kosztów może być także mechanizm kontrolny, jakim jest inhibicja. Przy przechodzeniu do wykonania kolejnego zadania muszą zostać uruchomione dwa procesy.
1. Aktywacja istotnej sieci zadaniowej.
2. Zahamowanie nieistotnej już sieci zadaniowej.
Mayr i Keele wykazali, że ponowna aktywacja sieci wcześniej zahamowanego zadania trwa dłużej niż aktywacja sieci zadania nowego, które jeszcze nie było wykonane. Wnioskują oni na tej podstawie, że konieczność „przezwyciężenia” inhibicji powoduje powstanie kosztów rezydualnych.
HIPOTEZY BADAWCZE
Sformułowano cztery hipotezy badawcze:
H1: O wpływie procesów kontrolnych na przerzutność uwagi (redukcja kosztów przełączenia w regularnym układnie zadań).
H2: O wpływie procesów automatycznych na przerzutność uwagi (redukcja kosztów przełączenia na skutek przerwy między zadaniami).
H3: O interaktywnym wpływie procesów kontrolnych i automatycznych na przerzutność uwagi (relatywnie największa redukcja kosztów przełączenia na skutek łącznego wpływu przerwy i regularności układu zadań).
H4: O automatyzacji przerzutności uwagi (redukcji kosztów przełączenia z czasem trwania testu).
METODA
1. Osoby badane: w eksperymencie brały udział 72 osoby badane (studentki i studenci I roku psychologii studiów dziennych i wieczorowych)
2. Materiały i aparatura: Przerzutność uwagi badano za pomocą zmodyfikowanego zadania selekcyjnego testu komputerowego selektywnej i podzielnej uwagi DIVA. Zmodyfikowaną wersję zadania selekcyjnego nazwano testem TPSA.
WYNIKI
Przeprowadzono dwa rodzaje analiz. Początkowo porównano poziom wykonania różnych wersji testu TPSA, uśredniając poszczególne wskaźniki empiryczne dla kolejnych seriiwarunków eksperymentalnych. W drugiej kolejności, w bardziej szczegółowych analizach, wyznaczono koszty czasowe i poprawnościowe przełączenie uwagi pomiędzy zadaniami bądź utrzymywania jej na zadaniu, niezależnie od czasu trwania.
DYSKUSJA WYNIKÓW I WNIOSKI
Wyniki uzyskane w badaniu nie potwierdziły hipotezy pierwszej i drugiej, dotyczących oddziaływania procesów kontrolnych na przerzutność uwagi. Dlaczego tak się stało? TPSA w aktualnej wersji jest tak skonstruowany, iż od momentu rozpoczęcia prezentacji zadania na ekranie do chwili pojawienia się pierwszego sygnału upływa od 2500 do 5000 ms. W tym czasie uczestnikom prezentowany jest głównie szum. Badani nie mają więc potrzeby przygotowania się do testu w czasie przerwy, ponieważ mają później wystarczająco dużo czasu na rekonfigurowanie bieżącej sieci zadaniowej. Przerwa miała korzystny wpływ na poprawność wykonania badania. Można na tej podstawie przyjąć, że podczas przerwy aktywacja sieci z ostatnio wykonanego zadania ulega redukcji, powodując łatwiejsze „wejście” w nowe zadanie. Można jednak przypuszczać, że przerwa nie była wykorzystywana na przygotowane się do zadania. W myśl koncepcji Johnsona , efektywność selekcji informacji na głębszych poziomach przetwarzania zależy od umiejętności ignorowania bodźców zakłócających na płytkich, sensorycznych poziomach analizy. Jednocześnie przetwarzanie na poziomie sensorycznym jest bardzo szybkie. Hipoteza czwarta nie została potwierdzona. Jedyny obserwowany efekt dotyczył redukcji liczby fałszywych alarmów, ale nie uzyskał wymaganego poziomu istotności statystycznej. Na zakończenie należy jeszcze skomentować dwie tezy Allporta i Wylie, dotyczące powstawania kosztów przerzutności uwagi. Powstanie kosztów przełączenia jest związane z poziomem trudności zadań. Koszty automatyczne nie muszą być redukowane stopniowo w miarę wzrastania przerwy RSI między zadaniami
lissa1