Paweł Jasienica
DWIE DROGI
Wydanie trzecie
Państwowy Instytut Wydawniczy
Książka ta powraca do spraw przedstawionych w Białym froncie siedem lat temu. Większość jego wywodów zmieściła się tutaj w zmienionym układzie lub innej formie. Obok nich - rzeczy nowe: fakty wtedy jeszcze nie znane lub pominięte, szersze tło, a zwłaszcza komentarze i wnioski.
Nie wyobrażam sobie niebeletrystycznej książki na tematy historyczne, która by zadowoliła własnego autora. Wyrażone poglądy zmienia się chyba zawsze, niekiedy już nazajutrz - albo się je odwołuje, albo potwierdza, wzmacniając lepszą argumentacją. Stać na miejscu nie sposób. Należałoby w tym celu przestać myśleć.
Poglądy na powstanie styczniowe zmieniłem. Oceniam je obecnie jeszcze wyżej niż w chwili pisania Białego frontu.
SAMODZIERŻCY
Trudno wykryć prawdę, kiedy chodzi o życiorysy osób stojących na świecznikach. Sprawozdawcy, naoczni świadkowie, czasem zanadto się troszczą o zbudowanie potomnych.
Ludwik XIV miał podobno wygłosić przed śmiercią całe przemówienie do następcy tronu: "Moje drogie dziecko, zostaniesz najpotężniejszym królem na świecie, nie zapomnij o obowiązkach względem Boga. Nie naśladuj mej wojowniczości; staraj się zachowywać pokój, dawaj swemu ludowi tyle ulg, ile tylko możesz, czego ja niestety nie zdołałem uczynić ze względu na konieczności państwowe. Idź zawsze za dobrymi radami i pamiętaj, że wszystko, czym jesteś, zawdzięczasz Stwórcy..."
Niekiedy dydaktyka w żaden sposób nie może przybrać formy pouczeń. Istnieją jednak, na szczęście, inne sposoby wyrażania wzniosłych treści. August Mocny dziwnie wyglądałby w roli moralisty, nawet na łożu śmierci. Toteż zachowywał się inaczej: "Całe moje życie było jednym nieustannym grzechem - wyznawał. - Panie! zmiłuj się nade mną."
Szerokość geograficzna oraz klimat nie wywierają widać wpływu na kanony pedagogiki politycznej. Jeśli wierzyć nadwornym historiografom, ostatnia mowa Mikołaja I do syna brzmiała tak: "Służ Rosji! Chciałem na siebie przyjąć wszystkie ciężary, zostawić ci państwo spokojne, urządzone i szczęśliwe. Opatrzność inaczej rozstrzygnęła."
Pewien pamiętnikarz był zwolennikiem obrazków bardziej marsowych. Według niego Mikołaj, przykryty prostym płaszczem żołnierskim, powiedział do Aleksandra: "Ucz się umierać."
Pedagogika doznała uszczerbku, odkąd w pobliże świeczników zaczął się przepychać cyniczny, pozbawiony zasad element inteligencki. Miał słuszność Szczedrinowski wielkorządca miasta Głupowa, kiedy twierdził, że morderca i złodziej to przestępcy podrzędnej kategorii, a prawdziwym złoczyńcą jest dopiero bezbożny wolnomyśliciel. Relacje o śmierci Mikołaja I pochodzące z kół lekarskich dość znacznie różnią się od obu wyżej wspomnianych. Cesarz zażądał od doktora Mandta trucizny. Gdy zaczęła działać, kazał sobie dać antidotum. Na to Mandt skłonił się i milcząc, bezradnie rozłożył ręce.
W każdym razie nie można chyba wątpić, że Mikołaj dobrowolnie szukał śmierci. Podczas ciężkich mrozów petersburskich jeździł na przeglądy pułków, ubrany w sposób wyzywająco lekki. Organizm człowieka, który nigdy w życiu nie chorował, zmógł przeziębienie.
Zgon przyszedł szybko, przez nikogo nie oczekiwany... zaraz po wieści o klęsce pod Eupatorią, zadanej wojskom carskim przez pogardzanych Turków. Agonia była bardzo ciężka.
Mikołaj I odszedł w chwili wyjątkowo mrocznej. Anglicy i Francuzi zdecydowanie brali górę w wojnie nazywanej krymską. Potęga armii rosyjskiej, przed którą od czasu pokonania Napoleona drżała Europa, okazała się mitem. Zbliżała się upokarzająca chwila podpisania układu Ostatnie dokumenty skreślone ręką Mikołaja - to szkice obrony na wypadek spodziewanego wystąpienia Austrii. Car przewidywał konieczność opuszczenia bez walki rozległych, urodzajnych ziem na południu. Zamierzał połączyć się z armią w Brześciu nad Bugiem.
Pomimo aż tak ciemnych kolorów położenie było o wiele mniej straszne od pozorów. Koalicja ani myślała o rozbijaniu Rosji czy o naruszaniu jej ustroju. Temu państwu od zewnątrz nie zagrażało właściwie nic, a trudności wywoływała jego własna zaborcza i prowokująca polityka. Całe niebezpieczeństwo mieściło się wewnątrz granic imperium. Było naprawdę wielkie i wzrastało z każdym rokiem. Na razie jednak miała nadejść chwila umożliwiająca rozładowanie napięć...
Mikołaj I umarł w lutym 1855 roku. W dwa lata później Mikołaj Dobrolubow pisał w recenzji literackiej:
"Jeden z naszych uczonych profesorów, analizując rosyjską literaturę narodową, z nadzwyczajną przenikliwością przyrównał nasz naród do Ilii Muromca, który przez trzydzieści lat siedział jak kamień, aż nagle, wypiwszy czaszę mocnego piwa, poczuł przypływ sił bohaterskich i ruszył do zadziwiających czynów. W istocie, cała nasza historia odznacza się jakąś porywistością: nagle powstało u nas państwo, nagle przyszło chrześcijaństwo... momentalnie dogoniliśmy Europę, a nawet prześcignęli ją... Porwiemy się raptem do czegoś, a potem siądziemy znów i siedziemy jak Ilia Muromiec, w doskonałej obojętności wobec wszystkiego, co się dzieje na białym świecie. Dwa lata temu rozruszała nas wojna... Jakbyśmy się obudzili z ciężkiego snu, otworzyli oczy na swe własne domowe oraz społeczne porządki i zauważyli, że nam tego i owego brak... Jakich wtedy problemów nie poruszono, do jakich zakamarków się nie dobrano! <<Od Permu do Taurydy>> przeleciał jeden wielki głos: Spiesz, kto możesz, ratować Ruś od wewnętrznego zła! Wszystko się poruszyło, odezwało głosem silnym, twardym, rozumnym. Starcy jakby się pozbyli poprzedniej ociężałości, wystąpili też młodzi działacze, którzy ze świeżymi siłami zabrali się do roboty. Literatura - jak zawsze - pierwsza stała się wyrazicielką powszechnych dążeń... Toteż, jak się zdaje, uzyskała w społeczeństwie znaczenie: zajęła się niemal wyłącznie sprawami, na które obrócona była uwaga ogółu... Poeci i prozaicy, uczeni i dyletanci, teoretycy i praktycy - wszyscy z samozaparciem i demaskatorskim zapałem rzucili się na mroczne bagna nieuctwa i nadużyć...
Literatura dalej rzetelnie prowadzi rozpoczęte dzieło: służbę sprawie doskonalenia społeczeństwa uważa za swe najświętsze powołanie. Raz na zawsze wyszła z powijaków i bez względu na to, co się stanie, już w niej nie uzyskają prawa obywatelstwa ani dworackie komplementy z okazji podniosłych uroczystości, ani lokajskie ody na okoliczność obdarowania takiego to pana owaką godnością, ani karczemne dytyramby na cześć byle obchodu z iluminacją i fajerwerkami. Literatura nadal demaskuje, nadal wzywa do rzeczy dobrych i szlachetnych...
*1{N. A. Dobrolubow, Izbrannyje soczinienija, Moskwa-Leningrad 1947, s. 7-9.}
To wszystko zostało napisane w samej Rosji i wydrukowane w roku 1857. Równo dziesięć lat wcześniej, w lutym 1847 roku, w okolicach Taurogów przekroczył granicę sławny później Aleksander Hercen.
Kilku lat bezowocnych marzeń oraz usilnych starań trzeba było, by nareszcie uzyskać paszport i wyrwać się za granicę. Nie była ona też rajem, ale bądź co bądź tylko tam rozkwitnąć mógł wielki talent pisarski "niekoronowanego cara Rosji". Hercen nie uprawiał sztuki przeznaczonej tylko dla znawców. Zadanie literatury pojmował w tym duchu, którym tchnął przytoczone przed chwilą słowa Dobrolubowa. Ale za Mikołaja I nie wolno było "demaskować, wzywać do rzeczy dobrych i szlachetnych".
W kilka lat po wyjeździe Hercena, w roku 1855, Mikołaj Czernyszewski w auli uniwersytetu petersburskiego publicznie wygłosił rozprawę magisterską „O stosunku estetycznym sztuki do rzeczywistości”. Prelekcja nie wzbudziła entuzjazmu w ówczesnym świecie oficjalnym i nie przyniosła autorowi pożądanego tytułu naukowego.
- Zdaje się, że nie to panom wykładałem - z przekąsem zauważył profesor Kletniew, przewodniczący komisji.
Zupełnie inaczej ustosunkowała się do rzeczy szeroka opinia publiczna. O referacie Czernyszewskiego było w Petersburgu głośno na wiele dni przed jego datą. Przyjaciele mówcy zawczasu zapoznali się z treścią wykładu. W samym dniu prelekcji obszerna aula uniwersytetu zapełniła się do ostatniego miejsca. Ludzie tłoczyli się w przejściach, stali na parapetach okien. Wśród studenckich uniformów widniały liczne ubrania cywilne oraz mundury oficerskie. Audytorium to głośno i bez ceremonii wyrażało zadowolenie.
Znawcy historii Rosji twierdzą, że owo publiczne wystąpienie Czernyszewskiego rozpoczynało w życiu inteligencji rosyjskiej i całego kraju zupełnie nową kartę. Otwierało okres zwany wówczas "odwilżą" lub inaczej "wiosną posewastopolską".
Nie warto w tej chwili wszczynać teoretycznego sporu o znaczenie jednostki w dziejach. Poprzestańmy na faktach. W 1855 roku śmierć okrutnika i tyrana Mikołaja I zamknęła rozdział historii. Nowy zapoczątkowało samo społeczeństwo. Nastało powszechne przekonanie, że zmiany są nieuniknione. Zabrakło człowieka, który potrafił kierować systemem strasznym w każdym szczególe, ale logicznym jako całość.
Nieco później Otto von Bismarck, pełniący obowiązki posła Prus w Petersburgu, donosił swemu monarsze:
"Jak się zdaje, nie ma ani jednej partii, ani jednego wpływowego męża stanu, który by uważał za pożądane lub możliwe zachowanie istniejących urządzeń państwa rosyjskiego; wszyscy żądają zmian."
Przyszły "żelazny kanclerz" wdał się w bardziej szczegółowe analizy:
"Czynnikiem ruchu jest nie tyle waga osób, które usiłują ruch popierać, lub wartość bałamutnych i niewykonalnych projektów, stawianych jako ideał przyszłości, ile powszechne, podzielane również przez monarchę i przez najwyższe koła rządzące przeświadczenie, że stan teraźniejszy nie może w Rosji nadal trwać, iż gruntowne zmiany polityczne są nieodzowne; jednocześnie zaś nie ma nikogo, kto by potrafił nadać określony wyraz, w kształcie jasnych i konkretnych projektów, temu głuchemu dążeniu do lepszego stanu rzeczy."
*1{Die politischen Berichte des Fuersten Bismarck von Petersburg und Paris, t. II, Berlin 1920, s. 185. (Według J. Kucharzewskiego, Lata przełomu, Warszawa 1928, s. 88.)}
Rozważania nad tym, czy Bismarck słusznie ocenił "ruch" i kierujące nim osoby, za daleko by nas odciągnęły od tematu. W awangardzie "odwilży" szła inteligencja, na czele z Mikołajem Czernyszewskim. Ona nadawała ton, formułowała żądania. Ale i tłum nie milczał. W ostatnim dziesięcioleciu panowania Mikołaja I wybuchło 348 buntów chłopskich. W następnym pięcioleciu - w latach 1855-1860 - było ich czterysta siedemdziesiąt sześć.
"Sto dwadzieścia tysięcy ziemian jest w Rosji, kto może, przenosi swe ruchome kapitały za granicę. Mówię z każdym człowiekiem, kto tylko może o tym coś wiedzieć: wszyscy widzą rzeczy na czarno..." - meldował do Berlina pruski przedstawiciel wojskowy, Kurt von Shloezer.
*1{Ibidem, s. 361.}
Wnętrze imperium kipiało, lecz ustrój trwał. Prawo decyzji nadal niepodzielnie należało do jednego człowieka.
Aleksander II wstąpił na tron w wieku już całkiem dojrzałym, liczył sobie trzydzieści siedem lat. Był wysoki, postawny, znakomicie jeździł konno, miał błękitne oczy, nie wymawiał spółgłoski "r" i od amorów wcale, ale to wcale nie stronił. Trudno zdać sobie sprawę z rysów jego twarzy. Portrety pokazują bowiem oblicze ozdobione prawdziwym arcydziełem sztuki fryzjerskiej. Bujne, daleko na podbródek zachodzące baki oraz długie, lecz w zdyscyplinowanej linii utrzymane wąsy jakoś jednak nie pasują do oczu, zdradzających zdumienie, a może i słabość.
Zachował się wizerunek Aleksandra jako następcy tronu. Młody, gładko wygolony człowiek w mundurze stoi bokiem, wsparty na szabli. Jego profil o miękkiej linii cofniętego podbródka i czoła sprawia wrażenie zdecydowanie nierosyjskie. Takie samo zgrabne książątko mogłoby żyć w którymś z dworów niemieckich lub skandynawskich. Matka Aleksandra była Niemką, król pruski wypadał mu rodzonym dziadem. Uchodzi za pewnik, że na tronie Rosji już od XVIII wieku zasiadali nie Romanowowie, lecz Holstein-Gottorpowie. Zawiła historia. Kto właściwie był ojcem Pawła I? Jego oficjalny rodzic, Piotr III, podobno bardzo się zdumiał na wiadomość o ciąży małżonki, Katarzyny II. Był impotentem. Jedno pewne: rdzennie germańskie pochodzenie Katarzyny, urodzonej w Szczecinie księżniczki Anhalt-Zerbst-Dornburg.
Aleksander przyszedł na świat pod wyjątkowo dobrą wróżbą. Urodził się dnia 17 kwietnia (starego stylu) 1818 roku w Moskwie, na Kremlu. Wśród wszystkich cesarzy rosyjskich miał w tym względzie tylko jednego poprzednika - samego Piotra Wielkiego.
Panujący podówczas cesarz-stryj, Aleksander I, bawił w Warszawie. Na radosną wiadomość odpowiedział mianowaniem noworodka szefem pułku huzarów lejbgwardii. Epoka monarchii jest już bardzo odległa i dzisiaj śmieszy to, co było wtedy chlebem powszednim, normą. Król pruski nie pozostawał w tyle. Natychmiast odznaczył pierworodnego wnuka Orderem Czarnego Orła, a konny kurier zdążył przywieźć insygnia do Moskwy na sam dzień chrztu. Latem tegoż roku Fryderyk Wilhelm III osobiście wybrał się do Rosji. Chciał własnymi oczyma obejrzeć nowy produkt berlińsko-petersburskiej symbiozy tronów.
Pierwsze polityczne wystąpienie Aleksandra odbyło się w chwili szczególnej, wnoszącej zupełnie nowy ton w życie imperium. Było to 14 grudnia 1825 roku, w sam dzień buntu dekabrystów.
Mikołaj kazał przywieźć syna do Zimowego Pałacu. Na zewnątrz wierne carowi pułki tłumiły powstanie, a na wewnętrznym dziedzińcu uszykował się batalion saperów gwardii. Dworzanie przynieśli małego księcia.
Zwracając się do żołnierzy, Mikołaj obwołał go następcą tronu. Rozpoczęła się uroczystość, którą nadworni historycy opisywali z namaszczeniem. Gwardzistów ogarnął entuzjazm. Książę przechodził z jednych rąk żołnierskich na drugie, całowano mu nie tylko dłonie, lecz i stopy. W czterdzieści pięć lat później, 2 sierpnia 1870 roku, król pruski odwiedził na polu bitwy swoją gwardię, wykrwawioną w ciężkich bojach z Francuzami. Hindenburg, którego starsi z nas przecież pamiętają, był wtedy młodym oficerem i rozpływał się w pamiętniku nad chwilą powitania. Nie dało się utrzymać wojska w ordynku. Żołnierze otoczyli monarchę, całowali go po wszystkich czterech kończynach. Tak na dalekim zachodzie Europy zachowywali się nie żadni niepiśmienni carscy saperzy, lecz członkowie narodu, który na długo przedtem wydał Immanuela Kanta. Wiele czasu musiało upłynąć, zanim Europa od biedy nauczyła się wyznaczać władzy politycznej właściwe miejsce, widzieć w niej tylko funkcjonariusza społeczeństwa.
Aleksander wzrastał pod czujnym okiem pedagogów. Zaliczał się do nich poeta Zukowski, który w pewnym liście do cesarzowej-matki stwierdzał wśród mnóstwa zachwytów, że wszystko będzie jak najlepiej, jeśli tylko następca tronu zrozumie znaczenie słowa "obowiązek". Nawet carosławny dziejopis Szumacher nie mógł pominąć w relacji takich cech osobowości Aleksandra, jak słabość woli i brak umiejętności skupiania uwagi.
Losy nie poskąpiły Aleksandrowi II dobrych wróżb, ale bardzo słabo go wyposażyły na spotkanie z chwilą nad wyraz trudną. Początek jego panowania zapowiadał się niemal promiennie. Poddani darzyli nowego władcę zaufaniem, słali mu swe pragnienia pod nogi. Sam Hercen pisał w Londynie: "Cesarzu, panowanie Twoje rozpoczyna się pod gwiazdą wyjątkowo szczęśliwą. Nie masz na sobie plam krwawych, nie masz wyrzutów sumienia... nie miałeś w potrzeby przejścia przez plac zbroczony krwią rosyjską, by zasiąść na tronie... Kroniki domu Twego nie dają bodaj przykładu tak czystego początku... Od Ciebie oczekują ludzie łagodności, oczekują serca ludzkiego. Jesteś niezwykle szczęśliwy..."
Koniunktura istotnie musiała uchodzić za wyjątkową, jeśli nawet Hercen aż do tego stopnia przesadzał. W rzeczywistości bowiem od Aleksandra oczekiwano nie tyle może odruchów dobroci, co działania... w zupełnie określonym kierunku.
W 1959 roku minęło sto lat od chwili śmierci wielkiego historyka francuskiego, Aleksego de Tocqueville. Obecnie - zwłaszcza na Zachodzie - wspomina się go często jako tego myśliciela, który w roku 1834 przewidywał, że w przyszłości Rosja i Stany Zjednoczone zajmą pierwsze miejsce w świecie. że mówił o Rosji, to mniej dziwne. Już wtedy była ona pierwszorzędnym mocarstwem. Lecz czymże były Stany Zjednoczone sto dwadzieścia pięć lat temu?
Kiedy w 1917 roku przystąpiły do wojny, Niemcy się śmiałi. Aleksy de Tocqueville był historykiem i czynnym politykiem: przez pewien czas piastował godność ministra spraw zagranicznych. Jego diagnoza pochodziła pewnie od połączenia olbrzymiej wiedzy naukowej z doświadczeniem praktycznym. Książka L'Ancien Regime et la Revolution Francaise zawiera pewną genialną li diagnozę. Cytuje się ją często, ale powtórzenie na pewno nie zawadzi:
"Francuzi uważali położenie swe za tym nieznośniejsze, im bardziej się ono poprawiało. Wydaje się to niepojęte, lecz historia pełna jest podobnych przykładów. Bynajmniej nie zawsze doprowadza do rewolucji przejście od złego stanu do gorszego. Częściej zdarza się, że naród, który znosił bez skarg i jakby nieczule najbardziej gnębiące ustawy, gwałtownie zrzuca z siebie ich jarzmo, właśnie gdy staje się ono lżejsze. Stan rzeczy, który sprowadza rewolucję, bywa prawie zawsze lepszy od tego, który go bezpośrednio poprzedził, i doświadczenie uczy, że dla rządu złego najgroźniejszą staje się ta chwila, gdy zaczyna się on poprawiać. Zło, które się znosiło cierpliwie, jako coś nieuniknionego, staje się nieznośne na myśl, że można się odeń uwolnić. Wówczas, ilekolwiek nadużyć by się usunęło, wyraźniej jeszcze niejako wystąpią na jaw nadużycia pozostałe: zło wprawdzie zmniejszyło się, lecz za to wzmogła się wrażliwość."
*1{A. de Tocqueville, L'Ancien Regine et la Revolution Francaise, Paryż 1859, s. 291-292.}
Wywód dotyczył Francji za Ludwika XVI i bez wiedzy autora, lecz jak najdokładniej, malował główną trudność rządów Aleksandra II w Rosji. Nowy cesarz od razu na początku dał poddanym kilka ulg. Życie stało się lżejsze i nie pomimo, ale właśnie dlatego spadek po starych porządkach dokuczał niemiłosiernie, z wolna przeistaczał się w śmiertelne niebezpieczeństwo dla ustroju. Tymczasem Aleksander, zamiast gruntownie przebudowywać, poprzestał na retuszu. Istotę dawnego systemu zachował.
Jeden z piszących dzisiaj publicystów polskich pochwała Aleksandra II z to, że dał swemu narodowi samorząd ziemski i miejski oraz nowoczesne sądownictwo, "z państwa policyjnego i stanowego przeobraził Rosję w nowoczesne państwo praworządne".
Nieporozumienie o wymiarach rzadko spotykanych. Tamtemu ustrojowi aż do końca było bardzo daleko zarówno do nowoczesności, jak i do praworządności. Pomińmy już takie powszechnie znane drobiazgi, jak brak konstytucji i parlamentu. Mniej utrwalona jest wiadomość, że carska Rosja nie miała również rządu. Ministrowie istnieli, owszem. Każdy z nich składał raporty bez pośrednio cesarzowi i od niego otrzymywał decyzje. Z kolegami niczego nie musiał uzgadniać. Rządzenie zaś polega między innymi na harmonizowaniu potrzeb i dążeń rozmaitych działów pracy państwa oraz społeczeństwa.
Jeśli się tego warunku nie spełnia, powstaje zajadła i nie przebierająca w środkach walka resortów, zapatrzonych w swoje partykularne interesy. I tak właśnie było w Rosji, gdzie poszczególne ministerstwa szpiegowały się nawzajem niczym wrogie mocarstwa.
Rząd działający na zasadzie kolegialnej najwcześniej zaprowadziła u siebie Anglia, w Europie stanowi on regułę już od XVIII wieku. Nawet Polska u schyłku owego stulecia zdobyła się na ten system (w postaci Rady u boku Jego Królewskiej Mości Nieustającej). W Rosji pierwszym prezesem gabinetu ministrów został Sergiusz Witte w roku 1905. Reformy zaprowadzane pod przymusem, po klęskach poniesionych w wojnie japońskiej i po pierwszej rewolucji, można śmiało uznać za musztardę po obiedzie. Nic nie mogło już ocalić systemu. Właśnie epoka Aleksandra II skrzętnie zabezpieczyła zarodki jego śmierci.
Dane statystyczne zbierało się w Cesarstwie dopiero od roku 1883. Podziw bierze, że państwo tak źle, tak bezmyślnie zarządzane przetrwało w całości, zachowało nawet rangę wielkiego mocarstwa. Cóż, już wtedy było "częścią świata", zajmowało około jednej szóstej suchej powierzchni globu.
Taka władza jak carska mniejszy kraj uśmierciłaby szybko. Nieprzebrane zasoby pozwalały na fantastyczne marnotrawstwo środków, ludzi, czasu.
Przestrzeni broniła, zwłaszcza że najgroźniejszy potencjalny przeciwnik - Prusy - oprócz przymierza niczego właściwie od Rosji nie żądał. Aleksander II metody kolegialnego rządzenia nie zaprowadził, prawdziwej rady ministrów nie ustanowił. Za to w pełnej krasie zachował ośrodek władzy, którego istnienie oraz przywileje należy uznać za zło naczelne.
Odrębnych stanów istniało w państwie sporo: szlachta, duchowieństwo, "poczotnoje grażdanstwo" - stanowiące samą śmietankę tak zwanych sfer gospodarczych - kupiectwo, mieszczaństwo, "dworowyje ludi", czyli proletariat miejski, no i chłopi. Osobno trzeba liczyć Kozaków, zgrupowanych w dwunastu europejskich i azjatyckich "wojskach" obdarzonych pewnym samorządem. Ich głównym atamanem bywał zawsze następca tronu (lokalnymi zaś mogli zostawać tak rdzenni Kozacy, jak nasz rodak, generał Bronisław Grąbczewski, który przez czas pewien dzierżył buławę w Astrachaniu). Aż do zniesienia poddaństwa Kozak mógł być właścicielem pańszczyźnianych chłopów, wystawiać ich na sprzedaż.
Granice pomiędzy stanami nie były szczelnie zamknięte, możliwości awansu istniały (chociaż niektórzy badacze utrzymują, że za Katarzyny było o to łatwiej niż za Mikołaja II). Oficer i każdy człowiek z wyższym wykształceniem uzyskiwał szlachectwo osobiste, mniej wartościowe od dziedzicznego. Ale wszystko to w niczym nie naruszało niezmiernych przywilejów i wpływów sfery dworskiej.
Stanowisko ministra wcale nie zawsze otwierało do niej dostęp, ale nie brakło w owej sferze ludzi, których jedno tylko łączyło z Rosją: żłób. W niedalekiej przyszłości Aleksander III, uniesiony nacjonalistycznym zapałem, miał skasować tradycyjne stroje o kosmopolitycznym wyglądzie. Odtąd barankowe czapki generałów świty oraz ich bufiaste szarawary żyły w symbiozie z tytułami fligeladiutantów, kamerpaziów, kamerjunkrów, frejlin, z całym tym obrzydliwym niemieckim żargonem, pamiętającym czasy genialnego samouka Piotra I. (W carskiej armii podoficer gospodarczy nazywał się kaptenarmus)
Zresztą kariery u dworu robili nie tylko Niemcy. W początkach XX wieku fatalną rolę odegrały dwie przybłędy z Czarnogóry, księżniczki Anastazja i Milica. Sergiusz Witte wyraził się o tych damach w sposób zasługujący na uwagę: "Nu eti suki Czernogorki, zadali onie Rossii..."
Za Aleksandra II wybiła się w Petersburgu niejaka pani Minna von Burghof, zwana potocznie Minnawanna, a to od otczestwa: Minna Iwanowa. Była przyjaciółką hrabiego Włodzimierza Adlerberga, ministra dworu carskiego. Osoba jej tudzież działalność zwróciły na siebie nie byle czyje oczy. Sam Bismarck pisywał o niej w listach do Berlina: "Za jej pośrednictwem popierane są prośby u Adlerberga i przez niego. Wielki tutejszy dom handlowy Brandt ogłosić miał w tych dniach upadłość, gdyby nie otrzymał był sześciuset tysięcy rubli; zapłacił on dwadzieścia tysięcy Minnie i otrzymał ową sumę ze szkatuły cesarza, a właściwie jego poręczenie, gdyż pieniądze w gotówce nie mogły być przez cesarza dostarczone... Ta pani utrzymuje pod innym nazwiskiem paryski magazyn mód, gdzie ludzie, którzy mają prośbę u dworu, płacą za parę rękawiczek sto do pięciuset rubli..."
*1{J. Kucharzewski, Terroryści, Warszawa 1931, s. 316} Jedno tylko było niedostępne wpływom Minnawanny - Ministerstwo Spraw Zagranicznych, którym kierował Aleksander Gorczakow. Bismarck otwarcie przyznawał, że gdyby nie ta okoliczność, musiałby prosić Berlin o duże fundusze tajne.
Za to koncesje na budowę kolei stanowiły przedmiot handlu, któremu patronował brat cesarski, Konstanty Mikołajewicz, przez czas pewien wielkorządca warszawski. Łapówka za prawo budowy jednej tylko linii potrafiła wynosić półtora miliona rubli.
Powszechnie znane jest rozczulające opowiadanko o pewnej bajecznie luksusowej sukni, z której kupna Mikołaj I zrezygnował ze względu na cenę. Zaraz potem nabył ją urzędnik Ministerstwa Skarbu. Po śmierci Aleksandra II w jego kasie znalazło się około sześćdziesięciu milionów rubli, w tym trzy złotem, papiery wartościowe, akcje rozmaitych towarzystw słynnych z nadużyć. Interesy tych spółek protegowała przy dworze morganatyczna żona cesarza, księżna Jurjewska. Nic za darmo...
Mikołaj cuchnął krwią, Aleksander trupem.
Niedawno wydano u nas przekład pamiętnika Aleksego Ignaliewa
*2{A. Ignatiew, Pięćdziesiąt lat w szeregu, Warszawa 1957}.
O machinacjach jego rodzinki rozmaite pogłoski krążyły po Rosji, ale mniejsza z tym. Pełniąc funkcję wojskowego przedstawiciela caratu w Danii, był Ignatiew świadkiem wizyt, składanych w Kopenhadze przez rosyjską cesarzową-wdowę, Marię Teodorownę. Za każdym razem ładownie jachtu "Gwiazda Polarna" wypełniały się tysiącami skrzyń z winem, najdroższymi konserwami paryskimi, na które w Danii nie było cła, i tak dalej. Wszyscy członkowie świty mieli w bankach duńskich otwarte konta. Nabierano tyle towaru, że statek zanurzał się poniżej linii bezpieczeństwa i fala hulała po pokładzie. Cesarzowa kategorycznie odrzucała prośby kapitana o umiar. W Petersburgu cały ten ładunek załoga jachtu - marynarze gwardii, sam kwiat młodzieży rosyjskiej! - musiała na własnych barkach przenosić przed nosem bezradnych urzędników celnych, jako osobisty bagaż "Jej Wieliczestwa". Wysoko postawione osoby kupowały za granicą nie dla siebie. Działały w charakterze agentów firm handlowych. Widocznie łapówki wynosiły mniej niż cło.
Brudne interesy z kupcami uchodziły, nie dyskwalifikowały, ale oficer gwardii, który by się ożenił z córką kupca, wylatywał z pułku.
Maria Teodorowna, matka ostatniego cesarza Rosji Mikołaja II - była Dunką, rodzoną siostrą królowej angielskiej, Aleksandry. W jej właściwej ojczyźnie zasad uczciwości przestrzegano święcie. Ten sam Ignatiew opowiada o zabawnym wypadku króla duńskiego, który o zmroku najechał rowerem na stragan, przeprosił właścicielkę i zapłacił dziesięć koron odszkodowania. Nazajutrz gazety roztrząsały, czy król rzeczywiście jest tak ubogi, że nie mógł dać przekupce więcej. To petersburskie środowisko dworskie pozbawiło Dunkę poczucia najprostszej przyzwoitości.
Ryba od głowy cuchnie. Bernard Singer (Regnis) w swym niezwykle ciekawym i sympatycznym pamiętniku Moje Nalewki mówi o Warszawie w początkach XX wieku: "Brano, według specjalnej taryfy, od góry do dołu. Kupić można było wszystko. Pomocnik generał - gubernatora wraz z policmajstrem brali okup za tolerowanie nielegalnej loterii cadyka z Góry Kalwarii, która konkurowała z rządową loterią klasową. W kancelarii policmajstra można byto za łapówkę załatwić koncesję, wyrobić tani paszport zagraniczny, otrzymać świadectwo prawomyślności."
Wywodom tym ktoś mógłby zarzucić odbieganie od tematu i brak szacunku dla chronologii. Relacje o panowaniu Aleksandra II beztrosko przeplatają się z wiekiem XX. Ależ właśnie istota rzeczy na tym polega, że Aleksander zachował system, który przetrwał do końca. Chwila decydująca, kiedy opierając się na obudzonych przez "odwilż" siłach społecznych można było ów system zmienić, a chociażby tylko zapoczątkować rzetelną zmianę, bezpowrotnie przeminęła w początkach lat sześćdziesiątych. Dzwon pogrzebowy zaczął bić w roku 1904. Czterdzieści zim, czas zupełnie niedługi. Dzielenie go na jeszcze krótsze okresy byłoby czystej wody formalistyką. Stanowczo lepiej patrzeć z perspektywy, ponieważ już w Piśmie Świętym powiedziano: "A po owocach ich poznacie je."
Biadania nad bagnem moralnym można by rozwodzić bez końca. Opowiadać chociażby o wielkich książętach, dumnych z tego, że wille ich nie zawierają ani jednego gwoździa rosyjskiego, wszystko w nich angielskie. Pora jednak na wnioski natury głównej.
Środowisko dworskie stanowiło świat zamknięty i faktycznie dzierżyło pełnię władzy politycznej. Państwo było właściwie jego prywatną własnością.
Aleksander II dał narodowi pewne ulgi, lecz nie podporządkował rządzącego ośrodka jego kontroli. Wszystko zostało po staremu, było tylko wykonywane łagodniej. Żadna z dziedzin życia społecznego nie uzyskała autonomii. Uprzywilejowani nie chcieli z niczego ustąpić, zdecydowanie odmawiali prawdziwego kompromisu, jedynej metody ratującej przed przelewem krwi. Wobec tego ustrój czekały rzeczy ostateczne, próba na śmierć i życie. Półśrodkami można było tylko odwlec jej termin.
Jedną z najbardziej postępowych reform angielskich XIX stulecia przeprowadził konserwatywny gabinet Roberta Peela. Był to słynny bill zbożowy. Stronnictwo reprezentujące interesy wielkich właścicieli ziemskich obniżyło, potem w ogóle zniosło cło wwozowe na zboże, bo tańsza żywność była potrzebna ludności miast fabrycznych. Robotnicy wystąpiliby czynnie, gdyby nie spełniono ich najbardziej podstawowych postulatów. Tylko skutkiem takich metod polityki wewnętrznej Anglia do dzisiejszego dnia jest monarchią. Ustępstwo, nawet dotkliwe dla doraźnych interesów konserwatystów, pozwalało zachować istotę ustroju.
Aleksandrowi III przedłożono kiedyś prośbę szlachty guberni moskiewskiej, która upraszała o pozwolenie zabierania głosu w sprawach swego okręgu, i to tylko raz na rok. "Isz, czego zachotieli!" - napisał cesarz na marginesie.
Carat uchodzi za wyraziciela interesów ziemiańskiej szlachty. W zasadzie słusznie, ale uproszczeń należy się zawsze wystrzegać. Kto dzierży władzę polityczną, a zwłaszcza jej pełnię, ten winien być traktowany w rachunku jako czynnik odrębny. Niepodobna uważać go tylko za czyjąkolwiek ekspozyturę W samych początkach panowania Aleksandra II wybuchł ostry konflikt pomiędzy nim a częścią szlachty, której przewodziło ziemiaństwo guberni twerskiej.
Były, zresztą nieliczne, fakty zesłań, osadzania ludzi w więzieniu. Uchwalano rezolucje, przemawiano. Szlachta oznajmiała nawet gotowość zrzeczenia się przywilejów politycznych na rzecz narodu. Pomińmy to jako wyraz stanowisk skrajnych, których nie należy brać dosłownie. Pomimo wszystko konflikt pomiędzy caratem a częścią ziemiaństwa dotyczył sprawy bardzo istotnej. Chodziło o to, jak zostaną przeprowadzone zamierzone reformy, kto będzie uczestniczył w ich stanowieniu. Aleksander II i jego otoczenie uznawali wyłącznie drogę odgórną. Ich zdaniem, przedstawiciele szlachty mogli być najwyżej powoływani na rzeczoznawców. Autonomia jakiegokolwiek czynnika społecznego, dopuszczenie go do udziału we władzy ustawodawczej i kontroli, w ich oczach równała się herezji. "Isz, czego zachotieli!" To tylko przypadek, że słowa te napisał syn, Aleksander III, który był gruboskórny i lubił dosadne wyrażenia. Dokładnie to samo myślał ojciec, Aleksander II.
Uprawnienia dla przedstawicielstwa szlacheckiego nie stanowiłyby jeszcze parlamentarnej demokracji, ale stworzyłyby precedens, wyłom w systemie. Naruszyłyby monopol władzy. W ślad za ziemianami poszłyby pozostałe stany. Inne państwa europejskie od dawna poznały to doświadczenie: skoro feudałowie odjęli monarsze część władzy, tron reasekuruje się popierając kupców, nawet chłopów. Zaczyna się ruch, w ostatecznym obrachunku wiodący do utrwalenia praworządności. Szlacheckie wysiłki z lat sześćdziesiątych na lekceważenie na pewno nie zasługują.
Nieufności cara dotkliwie doświadczyli polscy ziemianie z tak zwanych guberni północno - zachodnich. W dobie "odwilży" zaczęła się tam tworzyć półlegalna...
zbrozlo1