ROMAN OSSOWSKI
TEORETYCZNE i PRAKTYCZNE PODSTAWY REHABILITACJI
WYDAWNICTWO UCZELNIANE
WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ W BYDGOSZCZY BYDGOSZCZ 1999
Komitet Redakcyjny
Eugeniusz Rogalski (przewodniczący), Grażyna Jarzyna (sekretarz),
Maksymilian Grzegorz, Juliusz Jundzilł, Andrzej Prószyński,
Włodzimierz Jastrzębski
Recenzenci
Redaktor Grażyna Jarzyna
prof. dr hab. Stanisław Kowalik prof. dr hab. KazbaiM%?buchowski
Projekt okładki i stron tytułowych Grzegorz Klonowski
Na okładce wykorzystano rysunek udostępniony przez prof. Andrzeja Wojdechowskiego z Fundacji Brata Alberta
Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
(c) Copyright by Wydawnictwo Uczelniane
Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy
Bydgoszcz 1999
ISBN 83-7096-292-0
Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy
Póz. 801
Ark. wyd. 17,88
Druk: Dział Poligrafii WSP w Bydgoszczy
SPIS TREŚCI
Przedmowa........................................................................................ 9
ROZDZIAŁ PIERWSZY >
Koncepcja funkcjonowania człowieka - ujęcie na użytek
rehabilitacji..................................................................................... 21
1. Podstawowe mechanizmy funkcjonowania człowieka................. 23
1.1. Mechanizmy autonomiczne............................................... 23
1.1.1. Metabolizm - autonomiczne funkcjonowanie
ustroju......................................................................... 23
1.1.2. Homeostaza i stres - zachowanie biologicznych w a ; standardów................................................................. 25
1.2. Mechanizmy zachowania człowieka.................................. 29
1.2.1. Odruchy bezwarunkowe............................................. 30
1.2.2. Odruchy warunkowe-zachowania nabyte................ 32
1.2.3. Zachowania wytwarzane przez jednostkę
- przystosowanie do otoczenia oraz ustosunkowania osobiste....................................................................... 35
2. Niepełnosprawność jako wyraz obniżonej wydolności
regulacyjnej jednostki................................................................. 41
3. Sytuacje życiowe osób niepełnosprawnych................................ 47
3.1. Status pojęcia "sytuacja" w psychologii........................... 47
3.1.1. Natura informacji o relacjach między podmiotem ,
a otoczeniem................................................................ 51
3.1.2. Struktura programów regulacji a sytuacja
człowieka..................................................................... 54
3.2. Natura sytuacji życiowych osoby niepełnosprawnej
- egzemplifikacja................................................................ 59
3.2.1. Percepcja własnego położenia życiowego.................... 69
3.2.2. Percepjaa otoczenia zewnętrznego.............................. 76
3.2.3. Percepcja samego siebie w perspektywie innych........ 81
4. Nauczanie nowych czynności jako instrumentów przekształcania sytuacji istniejących w pożądane........................ 86
5. Niepełnosprawność jako czynnik zaburzający typową
strukturę czynności...................................................................... 88
5.1. Struktura czynności orientacji przestrzennej
i samodzielnego poruszania się niewidomych.................. 91
5.2. Struktura czynności porozumiewania się osób
niesłyszących i laryngektomowanych............................... 93
5.3. Struktura czynności poruszania się osób
z dysfunkcją narządów ruchu.......................................... 96
Podsumowanie................................................................................. 99
Blok rozszerzający.......................................................................... 100
Ćwiczenia....................................................................................... 102
ROZDZIAŁ DRUGI
Rehabilitacja jako droga zmiany losu rzeczywistego
w sytuację z nadzieją................................................................... 105
1. Rozwój idei rehabilitacji - rys historyczny.................................. 107
2. Podstawowe właściwości nowoczesnego systemu rehabilitacji................................................................................. 115
2.1. Powszechność rehabilitacji............................................ 116
2.2. Wczesne zapoczątkowanie rehabilitacji......................... 117
2.3. Kompleksowość w rehabilitacji...................................... 119
2.4. Ciągłość wrehabilitacji.................................................. 121
2.5. Warunki skuteczności systemu opieki leczniczo-
rehabilitacyjnej............................................................... 122
3. Rehabilitacja - cele, rodzaje....................................................... 126
4. Rehabilitacja medyczna............................................................. 129
4.1. Charakterystyka rehabilitacji medycznej....................... 129
4.2. Instrumenty rehabilitacji medycznej............................. 134
5. Rehabilitacja psychologiczna..................................................... 143
5.1. Charakterystyka rehabilitacji psychologicznej.............. 143
5.2. Czas i fazy życia a specyficzne uwarunkowania
efektywności rehabilitacji psychologicznej..................... 151
5.2.1. Choroba oraz niepełnosprawność w dzieciństwie
:'; i okresie dorastania a uwarunkowania psychologiczne efektów rehabilitacji...................................... 156
5.2.2. Choroba i niepełnosprawność w okresie dorosłości , •., a uwarunkowania psychologiczne efektów rehabilitacji............................................................... 164
5.2.3. Starość ze współistnieniem choroby i niepełnosprawności a uwarunkowania psychologiczne ;, ; efektów rehabilitacji.................................................. 168
5.3. Instrumenty rehabilitacji psychologicznej..................... 175
5.3.1. Rehabilitacja psychologiczna w formie
psychoterapii............................................................ 176
5.3.2. Poradnictwo rehabilitacyjne..................................... 182
5.3.3. Rehabilitacja niespecyficzna..................................... 186
6. Rehabilitacja społeczna.............................................................. 196
6.1. Charakterystyka rehabilitacji społecznej....................... 196
6.2. Instrumenty rehabilitacji społecznej.............................. 199
7. Kluczowa rola osoby niepełnosprawnej
w procesie rehabilitacji.............................................................. 201
Podsumowanie............................................................................... 206
Blok rozszerzający.......................................................................... 206
Ćwiczenia....................................................................................... 209
ROZDZIAŁ TRZECI
Integracja jako cel i metoda rehabilitacji................................. 211
1. Integracja-dlaczego?................................................................ 213
2. Charakterystyka procesu integracji........................................... 220
3. Możliwości i bariery integracyjnego uczestnictwa ludzi
niepełnosprawnych w życiu spdecznym................................... 231
Podsumowanie.............................................................................. 235
Blok rozszerzający......................................................................... 235
Ćwiczenia....................................................................................... 236
ROZDZIAŁ CZWARTY
Diagnoza niepełnosprawności na potrzeby rehabilitacji......... 239
1. Uwagi ogólne............................................................................. 241
2. Rozważania wokół istoty i modelów diagnozy........................... 243
3. Struktura diagnozy sytuacyjnej................................................ 251
8
4. Miejsce pacjenta w procesie diagnozowania - pacjent
podmiot czy przedmiot?.............................................................. 259
5. Diagnoza stopnia niezdolności do pracy - zarys koncepcji........ 262
6. Uwagi o diagnozie czynności...................................................... 270
Podsumowanie............................................................................... 273
Blok rozszerzający.......................................................................... 273
Ćwiczenia....................................................................................... 274
ROZDZIAŁ PiąTY '
Główne kierunki modyfikowania właściwości otoczenia
osób niepełnosprawnych............................................................. 277
1. Ogólna charakterystyka właściwości otoczenia......................... 279
2. Struktura właściwości otoczenia i możliwości modyfikacji........ 283
2.1. Stan wiedzy i postawy społeczne wobec osób
niepełnosprawnych........................................................ 283
2.2. System ekonomiczny..................................................... 288
2.3. System prawny.............................................................. 291
2.4. Pomoc i polityka społeczna państwa............................. 301
2.5. Problemy barier architektonicznych
i urbanistycznych.......................................................... 310
2.6. System edukacji............................................................ 314
2.7. Zatrudnienie i praca osób niepełnosprawnych............. 321
2.8. System środowiskowej opieki zdrowotno-
rehabilitacyjnej.............................................................. 325
2.9. Organizacje rządowe i pozarządowe.............................. 332
Podsumowanie.............................................................................. 338
Blok rozszerzający......................................................................... 338
Ćwiczenia...................................................................................... 339
Posłowie........................................................................................ 341
* Bibliografia................................................................................... 345
PRZEDMOWA
Bez podłoża idei - czynność nie ma znaczenia.
Nick Miller, 1986
W czasach historycznych choroby gnębiły człowieka, w takim samym zakresie, jak i współcześnie. W każdej epoce ludziom zagrażały cierpienia, choroby, kalectwa i śmierć. Zawsze też człowiek próbował się bronić przed nimi i ich następstwami. Używał do tego różnych środków - od medycyny magicznej po współczesną naukowo-technologiczną.
Od ponad stu lat medycyna i lecznictwo zaczęło posługiwać się badaniami laboratoryjnymi, higienę oparto na bakteriologii, wprowadzono opiekę społeczną z kasami chorych, zbudowano szpitale, sanatoria i hospicja. Do istniejącego bogactwa metod leczenia wprowadzono m.in. promieniowanie rentgenowskie, antybiotyki, szczepienia ochronne, chemioterapię, transplantacje, dietetykę i kinezyterapię. Postępująca specjalizacja w leczeniu oraz technicyzacja doprowadziła jednak do kształtowania się "medycyny bez ludzkiego oblicza". Nagle tradycyjną euforię, płynącą z postępów w leczeniu, zaczęły dopełniać wątpliwości, głównie natury etycznej i psychicznej.
Zaczęto zastanawiać się nad etyką opieki, prawem człowieka do autonomii, w tym i kwestią podejmowania decyzji w czyimś imieniu, podejmowania leczenia i jego zaprzestania, stopniem dobroczynności nie naruszającej autonomii, wartości życia, prawa do godnej śmierci itp. Do przedmiotu współczesnej medycyny i psychologii dopisano takie zagadnienia, jak kontakt lekarza z chorym człowiekiem oraz związane z tym interakcje dotyczące m.in. informowania pacjenta o stanie zdrowia i potrzebnych działaniach leczniczych; psychologicznych uwarunkowań zachowania zdrowia lub szybkiego powrotu do zdrowia, pomimo występowania poważnych czynników pa-togennych; znaczenia globalnej orientacji życiowej w wysiłkach pacjenta, aby przezwyciężyć chorobę; zaradności życiowej człowieka,
10
Przedmowa
mimo choroby i cierpienia powodującej przyjmowanie nie roli chorego, a tylko człowieka z chorobą. Można by wyróżnić jeszcze wiele innych zagadnień.
Jest paradoksem, że osiągnięciom współczesnej medycyny towarzyszy wzrost liczby chorych i niepełnosprawnych. Statystyki Światowej Organizacji Zdrowia z lat 50., 60., 70. i następnych podają narastającą liczbę osób niepełnosprawnych, która w ciągu ostatnich 30 lat z 12% zwiększyła się na 18% całej populacji ludzkiej, czyli prawie co piąty mieszkaniec naszego globu jest osobą w mniejszym lub większym stopniu niepełnosprawną (K. Milanowska 1993 - I Europejski Kongres Niepełnosprawni Bliżej Europy).
Źródłem niepełnosprawności i kalectwa są:
• rozwój i postęp nauk medycznych, który przyczynił się do ratowania życia i utrzymania przy życiu mimo ciężkiej choroby i niepełnosprawności;
• tryb życia i warunki pracy wyrażające się m.in. w abiologicznym oraz apsychicznym postępie - automatyzacja czynności roboczych, pośpiech i tempo, sukces i pozycja za wszelką cenę oraz niezdolność do radosnego przeżywania codzienności;
• skażone środowisko, zarówno powietrze, woda jak i ziemia, które wpływa nie tylko na rozwój ontogenetyczny, ale i wywiera wpływ na filogenezę; v.> •« •
• wypadki związane z rozwojem cywilizacji, a zwłaszcza komunikacyjne.
Przez wieki sądzono, że problemy niepełnej sprawności to przede wszystkim problemy medyczne. W wieku XX do wartości ogólnoludzkich dopisano racjonalnie pojętą troskę o ludzi niepełnosprawnych. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych i związana z tym normalizacja ich życia jest wyrazem realizacji najlepszych idei humanistycznych, którym w przeszłości poświęcali się lekarze, naukowcy, teoretycy idei, administratorzy, działacze społeczni, duchowni, a także sami niepełnosprawni wraz z rodzinami.
Szczególnym wydarzeniem w naszym stuleciu było ogłoszenie przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych roku 1981 Rokiem Ludzi Niepełnosprawnych, a lata 1983-1992 Dekadą Ludzi Niepełnosprawnych.
11
Obecnie głównymi obszarami działalności praktycznej rehabi
litacji są: . . : . ^i;'--:- •';;'•"•
• profilaktyka przewlekłego stanu upośledzenia sprawności fizycznej oraz stanu trwałego kalectwa;
• skrócenie okresu niewydolności fizycznej i psychicznej oraz zaburzeń funkcjonalnych;
• kompensacja ubytków uszkodzonych narządów i układów organi
zmu ludzkiego; 4 ;• v
• przywrócenie człowiekowi zdolności do pracy i zarobkowania oraz czynnego udziału w życiu społecznym (K. Milanowska 1993).
Znaczenia rehabilitacji w kreowaniu wartości humanistycz
nych nie da się przecenić. Rehabilitacja integruje działania medyczne
i paramedyczne, przyczynia się do rehumanizacji medycyny, wnosi
istotne wartości do uczłowieczenia pracy zawodowej, inspirując do
osiągania harmonii układu między człowiekiem a środowiskiem pra
cy, pobudza do refleksji moralnej odnośnie etyki relacji międzyludz
kich. Interesując się człowiekiem niepełnosprawnym ujawnia, jak
wielki jest potencjał ludzkich możliwości pod warunkiem zaistnienia
przyjaznego otoczenia i przeświadczenia osoby niepełnospraw
nej, że musi być silniejsza od warunków. ^ ; s ^
Życie stawia osobom niepełnosprawnym znacznie wyższe wymagania aniżeli pełnosprawnym. Każde wykonane przez nich zadanie jest okupione większym wysiłkiem i pomysłowością, a za osiągniętymi celami życiowymi stoi cierpienie oraz wyrzeczenia, ale i podwójna radość zwycięstwa.
Należy mieć nadzieję, że w wieku XXI rehabilitacja przyczyni się do jeszcze większego upodmiotowienia pacjentów - będą oni klientami usług rehabilitacyjnych, a nie przedmiotem rehabilitacji. Znaczy to, że będą sami wytyczać własne cele życiowe, utrzymywać do nich dystans, dobierać metody osiągania celów, a czynić to będą inteligentnie.
Uzasadnienie treści zawartych w podręczniku
Głównym przesłaniem pracy jest ukazanie szans dokonywania zmian własnego położenia życiowego przez osobę niepełnosprawną -niekiedy pesymistycznego - na egzystencję z nadzieją i sensem. Sta-
12
rano się ukazać warunki i możliwości rzeczywistej zmiany własnego losu. Podręcznik jest ofertą skierowaną do tych, którzy uczestniczą w procesie rehabilitacji, dokonującej się dzięki aktywności samych osób niepełnosprawnych oraz w przyjaznym otoczeniu rehabilitantów - lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, służb specjalnych, ruchów samopomocowych, a zwłaszcza rodzin.
Struktura podręcznika została podporządkowana pewnym założeniom teoretycznym, które stanowiły podstawę doboru treści i ich strukturalizacji, oraz przygotowaniu merytorycznemu autora podręcznika - psychologa.
Założenie 1. Człowiek jest istotą biopsychiczną regulującą stosunki z otoczeniem i podlegającą regulacji.
Życie nie jest usadowieniem się w bycie, lecz nieustannym dążeniem do coraz wyższych form egzystencji. Najdobitniej wyraził to Ludvig von Bertalanffy (1984) w teorii systemów. Człowiek nie tylko podlega wpływom świata, ale i tworzy swój świat; nie tyle podlega oddziaływaniom świata (jest reaktywny), co sam jest źródłem aktywności. Z tych względów, takie kategorie pojęciowe jak samoregulacja, równoważenie, organizacja, homeostaza, samorealizacja, sprawność i wydolność są podstawowymi kategoriami opisu człowieka regulującego stosunki z otoczeniem i ze świadomością, że człowiek jako element strukturalny otoczenia, także podlega regulacji. W tej perspektywie osoba niepełnosprawna jest osobą o obniżonej wydolności samoregulacyjnej. Mimo to posiada wiele "uśpionych" talentów, które w procesie rehabilitacji należy zidentyfikować i spożytkować.
Człowiek posiada możliwości intencjonalnego przekształcania własnego położenia życiowego. Możliwości jego modyfikowania zgodnie z własnymi idealizacjami, polegającymi na realizacji zadań bliskich i dalekich, są głównymi wskaźnikami jakości życia każdego człowieka. Istota trudnych sytuacji życiowych osób niepełnosprawnych wyraża się w niewydolności dokonywania zmian rzeczywistego położenia życiowego w położenie zgodne z własnymi pragnieniami, a w pewnym sensie i społecznymi oczekiwaniami.
Niestety, proces intencjonalnego przekształcania rzeczywistości napotyka na utrudnienia i przeszkody tkwiące w samej osobie, jak
^•i
!
13
i w otoczeniu. Osoba musi radzić sobie ze stresem. Istnieje bogaty repertuar możliwości adaptacyjnych do stresu: rozwojowych (uczenie się nowych czynności, autokontrola emocji) i patologicznych (mechanizmy obronne, nerwice, psychozy). Jeśli jednak osoba niepełnosprawna pomyślnie rozwiązuje sytuacje trudne, to są one głównym czynnikiem rozwoju nowych możliwości twórczego uobecniania się w otoczeniu. Zatem edukacja w zakresie rozwiązywania trudnych sytuacji życiowych stanowi jeden z najważniejszych celów rehabilitacji.
W rozdziale I dokonano opisu człowieka niepełnosprawnego jako systemu otwartego, aktywnego i samoorganizującego się oraz człowieka jako osoby nieustannie rozwiązującej sytuacje zadaniowe. Podstawą opisu było poznawcze podejście do sytuacji, której koncepcję na gruncie polskim wypracował Tadeusz Tomaszewski. Zrozumienie człowieka działającego w sytuacji wymaga opisu jego ukierunkowania życiowego, a następnie oceny - czy w istniejących warunkach otoczenia i w oparciu o posiadane możliwości ma on szansę przekształcić sytuację istniejącą (we własnej percepcji) w sytuację pożądaną (w wynik). Takie podejście do opisu człowieka w sytuacji jest określane jako holistyczno-dynamiczne (Cz. Nosal 1980). Zmiana sytuacji, czyli jej przekształcenie dokonuje się za pomocą czynności. Trudności życiowe człowieka mają więc swoje źródło w ograniczeniu czynności (kompetencji, sprawności), braku odpowiednich warunków otoczenia, bądź w podjęciu się niewykonalnych zadań.
Inne źródła trudności tkwią we właściwościach otoczenia, bądź w naturalnych ograniczeniach danej osoby spowodowanych uszkodzeniem.
Podstawowymi kategoriami opisu funkcjonowania człowieka w sytuacji są m.in. poznawcze rozumienie sytuacji, czynność, zadanie, wartość, możliwość i percepcja własnego położenia życiowego.
Założenie 2. Głównym celem rehabilitacji jest przywracanie ludzi niepełnosprawnych "sobie" i społeczeństwu.
W procesie rehabilitacji usprawnia się to, co zostało uszkodzone, ale w równym stopniu sięga się po aktywa, które nie uległy uszkodzeniu i które są najczęściej nieznane. W oparciu o nie usiłuje
Należ) rehabilte szego L - będą c nych, a Znaczy snę cele dystans łów, a c
tych, ktc bilitacji, samyd w przyj - lekarz cjalnyc1 mopor
14
się wpisać na nowo człowieka w otoczenie jako uczestnika życia społecznego. Nowe pytania w rehabilitacji sprowadzają się do kwestii - co można uczynić, aby upodmiotowić pacjenta i nadać mu status klienta, korzystającego z usług, gdyż są mu one potrzebne w realizacji kreowanego przez siebie sensu życia.
Koncepcja rehabilitacji ulega istotnej ewolucji. Coraz częściej odchodzi się od "medycznego" modelu rehabilitacji polegającego na stawianiu diagnozy, a następnie poprzez interwencję w dążeniu do wyleczenia, czyli remisji objawów. Obecnie równie ceniony jest model umiejętności. Jego wyróżnikiem jest dążenie do kształtowania umiejętności życia, uczenia się i pracy w społeczności przy możliwie najmniejszym wsparciu osób oraz instytucji powołanych do pomagania. Rehabilitacja przebiegająca zgodnie z modelem umiejętności rozpoczyna się od wypracowania z klientem celów życiowych, które on pragnie i może osiągnąć.
Podstawowe twierdzenia koncepcji rehabilitacji przedstawiono w rozdziale II.
Twórcami nowoczesnego systemu rehabilitacji są Howard Rusk i Wiktor Dega. Na gruncie polskim rehabilitację medyczną dopełnił treściami humanistycznymi i organizacyjnymi Aleksander Hu-lek, upowszechniając w Polsce osiągnięcia Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych (1981) oraz Dekady ONZ Ludzi Niepełnosprawnych (1983-1992). Warto zauważyć, że w redagowaniu Światowego Programu Działania ONZ na rzecz Osób Niepełnosprawnych brali udział Polacy - Aleksander Hulek, Kazimiera Milanowska i Marian Weiss. Ich poglądy stanowiły podstawę koncepcji II rozdziału podręcznika. Zwrócono w nim uwagę na m.in. znaczenie osoby niepełnosprawnej w "pisaniu" autobiografii, której najważniejszym elementem są sukcesy w przezwyciężaniu własnej niepełnosprawności.
W przyszłości proces rehabilitacji będzie opierał się głównie na rehabilitacji środowiskowej, w otoczeniu przyjaznej rodziny, samopomocy oraz dobrze zorganizowanej pomocy instytucji rządowych i pozarządowych.
Założenie 3. Życie społeczne jest normalne, jeśli uczestniczą w nim wszystkie podmioty. Nie mogą być z niego wyłączone
15
osoby niepełnosprawne, gdyż mają one naturalne prawo do pełnego społecznego uczestnictwa i prawo do podobnych osiągnięć, co ich pełnosprawni partnerzy.
Rozdział III dotyczy problemu egzystencji osób niepełnosprawnych. Istota problemu sprowadza się do pytania - czy osoby niepełnosprawne powinny żyć w warunkach integracji czy segregacji? Dotyczy to integracji w edukacji, w pracy i w okresie starości. Za życiem zintegrowanym przemawiają względy etyczne, zawierające się w imperatywie poszanowania dla każdego życia, oraz względy psychologiczne. Rozwój każdej jednostki przebiega najkorzystniej w warunkach naturalnych i w procesie pełnienia wielu ról. Pozostaje jednak problem warunków umożliwiających nie tylko życie obok, ale i we współpracy na zasadzie akceptacji. Tolerancja bowiem nie jest warunkiem wystarczającym dla integracji.
Podstawą teoretyczną idei integracji jest koncepcja Aleksandra Hulka (1997), dotycząca wspólnych i swoistych zagadnień w rehabilitacji różnych grup z odchyleniami od normy. Autor jest zwolennikiem dostrzegania w większym stopniu tego, co jest wspólne u osób z różnymi rodzajami upośledzeń i ludzi zdrowych. Życie w warunkach integracji jest uczestnictwem w normalnym życiu i sprzyja rozwojowi podobnych potrzeb oraz ich zaspokajaniu - nie wycinkowym, ale podobnym jak u osób zdrowych.
•• ; ' ' " :'.. ' •- . * '. •'.: "^ *^
Założenie 4. Sytuacyjna koncepcja diagnozy niepełnosprawności jest szczególnie adekwatna do celów i strategii rehabilitacji. Spełnia ona wszelkie założenia psychospołecznego (interakcyj-nego) modelu diagnozy w ujęciu Jerzego Brzezińskiego i Stanisława Kowalika (1991). Diagnoza sytuacyjna ma służyć pacjentowi, a nie go opisywać. Jest też wyrazem podmiotowego traktowania pacjenta. Przyczynia się też do transformacji postawy wobec osoby niepełnosprawnej - z "pacjenta" w "klienta".
W rozdziale IV przedstawiono zarys koncepcji diagnozy sytuacyjnej będącej nie tyle w opozycji wobec diagnozy nozologicznej bądź typologicznej, lecz jej rozwinięciem.
Koncepcja diagnozy sytuacyjnej jest naturalną konsekwencją przyjęcia za Tadeuszem Tomaszewskim (1963) i Andrzejem Lewickim
...
lazew20