Zachowane wystroje malarskie bóżnic żydowskich.pdf

Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 67-95

Andrzej Trzciæski

Uniwersytet Marii Curie-Sk‡odowskiej, Lublin

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE

B Ó¯ NIC W POLSCE

Celem niniejszego artyku‡u jest zaprezentowanie wynik ó w wstŒpnego

rozpoznania zachowanych element ó w malarskich wystroj ó w b ó ¿nic na

terenie Polski, w jej obecnych granicach. 1 Rzecz dotyczy jedynie malo-

wide‡ w obiektach murowanych, bowiem w ani jednej z kilku b ó ¿niczek

drewnianych, kt ó re przetrwa‡y II wojnŒ œ wiatow„, nie zachowa‡y siŒ ma-

lowid‡a. Jestem œ wiadomy, ¿e takie ujŒcie rzeczy ukazuje jedynie fragment

obszernego zagadnienia polichromii malarskich w ¿ydowskich obiektach

kultowych. Ten interesuj„cy temat czeka wci„¿ na swego autora, kt ó ry

dokona‡by kompleksowego, naukowego opracowania. Dotychczasowy stan

badaæ w tej dziedzinie jest wci„¿ skromny. UwagŒ badaczy przyci„ga‡a,

i tak jest nadal, przede wszystkim architektura synagog. Liczne prace z te-

go zakresu zawieraj„ przyczynkarskie informacje o malarskich wystrojach

b ó ¿nic, nie brak te¿ osobnych opracowaæ dotycz„cych wystroju malar-

skiego w poszczeg ó lnych obiektach. 2 Opracowania po œ wiŒcone wy‡„cznie

polichromiom synagogalnym, z pr ó b„ szerszego spojrzenia na to zagad-

nienie, s„ jednostkowe i oparte przede wszystkim na realizacjach w obiek-

tach drewnianych. 3 W pi œ miennictwie polskim pr ó b„ szerszego spojrzenia

na zagadnienie polichromii b ó ¿nic s„ opracowania Marii i Kazimierza Pie-

chotk ó w, oparte na Ÿ r ó d‡ach archiwalnych, dokumentacji fotograficznej,

1 Podstaw„ tego opracowania s„ badania w‡asne autora, czŒ œ ciowo wspomagane do-

kumentacj„ gromadzon„ w ¯ ydowskim Instytucie Historycznym (Zabytki kultury i pom-

niki pamiŒci w zbiorach fotografii ¯ IH).

2 Om ó wienie stanu badaæ nad polichromiami synagogalnymi w Rzeczypospolitej wy-

maga‡oby osobnego, obszernego tekstu. Om ó wienia takie, oraz obszern„ bibliografiŒ przed-

miotu, zawieraj„ opracowania Davida Davidovitcha oraz Marii i Kazimierza Piechotk ó w

(zob. przyp. 3 i 4); nie s„ jednak wyczerpuj„ce.

3 M. G [ r u n w a l d]: Anhang. Zur Ikonographie der Malerei in unseren Holzsyna-

gogen, w: A. B r e i e r, M. E i s l e r, M. G r u n w a l d: Holzsynagogen in Polen, Baden

bei Wien 1934, s. 1-23 (osobna paginacja); D. D a v i d o v i t c h: Wall-paintings of Syna-

gogues in Poland, Jerusalem 1968 [hebr.].

68 ANDRZEJ TRZCI Ñ SKI

materia‡ach inwentaryzacyjnych i r ó ¿nego rodzaju opracowaniach z okre-

su przez holocaustem, a tak¿e na kilku publikacjach powojennych. 4

Kwantum przekaz ó w o obiektach ju¿ nie istniej„cych (fotografie, od-

rysy, opisy) mo¿na w zasadzie uzna æ za zamkniŒte, cho æ co pewien czas

odnajduje siŒ nieznane dot„d fotografie. Natomiast materia‡ zabytkowy

w istniej„cych obiektach przynie œæ mo¿e jeszcze wiele cennych informa-

cji. Zachowane warstwy malowide‡ wymagaj„ jednak ¿mudnych i kosz-

townych prac badawczych, przy pomocy znacznego zespo‡u specjalist ó w,

co praktycznie w szerszym zakresie trudne jest do zrealizowania ze wzglŒ-

d ó w finansowych. Takie badania co pewien czas s„ jednak prowadzone,

przy okazji remont ó w b ó ¿nic, a wyselekcjonowane partie malowide‡, po

zabiegach konserwatorskich, eksponowane s„ in situ. 5 Za rewelacyjne

odkrycia uzna æ trzeba ods‡oniŒcie najstarszych partii malowide‡ w XVII-

-wiecznych synagogach – w Tykocinie, Krakowie (Ajzyka), Sandomierzu.

W Piæczowie niekt ó re XVII-wieczne tablice z modlitwami (w sali mŒ-

skiej) nie by‡y przemalowane i pozostaj„ nadal widoczne w pierwotnej

wersji (lecz ich stan jest krytyczny). Imponuj„cy jest zrewaloryzowany

wystr ó j sztukatorsko-malarski synagogi w £aæcucie (eksponuj„cy realiza-

cje od lat 60. XVIII w. do lat 30. XX w.). Rzadko jednak po œ rednie etapy

przemalowaæ uzyskuj„ odpowiedni„ dokumentacjŒ w trakcie remontu

obiekt ó w. Pora¿aj„ce s„ natomiast przypadki zupe‡nej ignorancji, gdy pod-

czas remontu wiekowych synagog skuwa siŒ bezceremonialnie tynki bez

przeprowadzenia jakichkolwiek badaæ malowide‡ czy cho æ by dokumen-

tacji fotograficznej (np. w Tarnobrzegu, Kolbuszowej, Krakowie).

W obecnych granicach kraju rozpoznano dotychczas 321 w r ó ¿nym

stanie zachowanych obiekt ó w, bŒd„cych b ó ¿nicami lub domami modli-

twy. 6 W ponad 40 z nich przetrwa‡y malowid‡a. Ich stan, pod ka¿dym

4 M. i K. P i e c h o t k o w i e: Polichromie polskich b ó ¿nic drewnianych, „ Polska

Sztuka Ludowa ” 43: 1989 nr 1-2, s. 65-87; ci¿: Bramy nieba. B ó ¿nice drewniane na zie-

miach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996 (wystrojom malarskim po œ wiŒcony jest

osobny rozdzia‡: Polichromie, s. 113-157, a tak¿e wiele miejsca w opisach poszczeg ó lnych

obiekt ó w w czŒ œ ci nazwanej Album). Obydwa opracowania zawieraj„ om ó wienie stanu

badaæ i obszern„ bibliografiŒ przedmiotu. W najnowszej pracy tych samych autor ó w, trak-

tuj„cej o architekturze wybranych obiekt ó w murowanych (Bramy nieba. B ó ¿nice muro-

wane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999), znajduje siŒ kr ó tki rozdzia‡

po œ wiŒcony polichromiom z XVIII i pocz. XIX w. (s. 310-315) oraz wzmianki przy oma-

wianiu poszczeg ó lnych b ó ¿nic.

5 Niekiedy, ze wzglŒdu na z‡y stan techniczny tynk ó w, ocala‡e partie malowide‡ s„

zdejmowane wraz z p‡atami tynku – tak np. w bet ha-midraszu w Kra œ niku.

6 Zob. E. B e r g m a n, J. J a g i e l s k i: Zachowane synagogi i domy modlitwy w Pol-

sce. Katalog, Warszawa 1996.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE B Ó¯ NIC W POLSCE 69

wzglŒdem, jest bardzo r ó ¿ny. Na przyk‡ad w Dukli, £aszczowie, Nowym

Korczynie, Wieliczce widoczne s„ tylko nik‡e œ lady na œ cianach rozsy-

puj„cych siŒ ruin. W wiŒkszo œ ci obiekt ó w zachowa‡y siŒ mniejsze lub

wiŒksze partie malowide‡, niekiedy jednak trudno mie æ nadziejŒ na ich

ocalenie, ze wzglŒdu na kompletn„ ruinŒ budynku (Ryman ó w), brak

u¿ytkownika (Bychawa, D„browa Tarnowska) b„d Ÿ rygory remontu kapi-

talnego, przy z‡ym stanie technicznym budynk ó w (Kra œ nik – obydwie

b ó ¿nice, Orla). Szereg budynk ó w niedawno opuszczonych przez dotych-

czasowych u¿ytkownik ó w (np. Bobowa, Bychawa) lub od dawna nie u¿yt-

kowanych i niedostŒpnych (Przysucha, Szyd‡ ó w) posiada polichromie, kt ó -

rych nie mo¿na dostatecznie rozpozna æ gdy¿ s„ pokryte warstw„ pobia‡y

lub tynk ó w. Dotyczy to tak¿e dolnej partii œ cian sali mŒskiej w synago-

dze Kupa w Krakowie (aktualnie remontowanej przez tamtejsz„ gminŒ

¿ydowsk„).

Jest wreszcie kilka reprezentacyjnych przyk‡ad ó w obiekt ó w zaadap-

towanych na cele kulturalne (muzea, biblioteki, archiwa), w kt ó rych po-

lichromie poddane zosta‡y konserwacji, b„d Ÿ nawet rekonstrukcji. Ze

wzglŒdu na obszerne kompleksy malowide‡ wymieni æ tu trzeba przede

wszystkim synagogi w Tykocinie, Krakowie – Ajzyka, £aæcucie, Sando-

mierzu, W‡odawie – g‡ ó wna; mniejsze partie eksponowane s„ np. w kra-

kowskiej synagodze Starej, Inow‡odzu, Koninie, Niebylcu, Piotrkowie

Trybunalskim, Strzy¿owie, W‡odawie (bet ha-midrasz stary).

W ogromnej wiŒkszo œ ci obiekt ó w elementy wystroju malarskiego

zachowa‡y siŒ w sali mŒskiej. Zupe‡nie wyj„tkowym przypadkiem jest

synagoga w D„browie Tarnowskiej, gdzie malowid‡a przetrwa‡y ponadto

w sieni przej œ ciowej i dwu salkach doæ przylegaj„cych, na dwu kondygna-

cjach babiæca a tak¿e na elewacjach – wschodniej i zachodniej. Kom-

pletny wystr ó j ma tak¿e krakowski Tempel. W Piæczowie i £aæcucie,

poza sal„ mŒsk„, s„ malowid‡a w izbie kahalnej oraz w przedsionku.

W krakowskiej synagodze Starej – w tzw. sali œ piewak ó w i w przedsion-

ku. Malowid‡a w babiæcach przetrwa‡y w Krakowie (Ajzyka), Zamo œ ciu,

Bychawie. M ó wi„c o przedsionkach nale¿y przede wszystkim wymieni æ

wspania‡„ polichromiŒ w Piæczowie, ponadto fragmenty wystroju w sy-

nagodze g‡ ó wnej w Kra œ niku i starym bet ha-midraszu we W‡odawie.

Ma‡e, jednoizbowe modlitewnie prywatne, mieszcz„ce siŒ w kamienicach,

reprezentuj„: niedawno odkryty sztibl w Warszawie i drugi w D„browie

Tarnowskiej.

Na marginesie trzeba r ó wnie¿ wspomnie æ o pozosta‡o œ ciach pier-

wotnego wystroju malarskiego na elewacjach, np. (poza wymienion„ ju¿

70 ANDRZEJ TRZCI Ñ SKI

D„brow„ Tarnowsk„) inskrypcje na domu modlitwy w Krakowie przy

ul. J ó zefa 42 czy malowane stiuki w Nowym Korczynie.

Powy¿sze zestawienia zapewne nie s„ kompletne. Niekt ó re obiekty

trudno jest dok‡adniej rozpozna æ , zw‡aszcza te, kt ó re s„ zrujnowane i brak

w nich dostŒpu do wszystkich kondygnacji, kt ó re s„ pozbawione elek-

tryczno œ ci b„d Ÿ maj„ œ ciany pokryte pobia‡„.

* *

Pod pojŒciem malarskiego wystroju b ó ¿nic mam na uwadze r ó ¿ne

realizacje. Przede wszystkim malowid‡a œ cienne, w œ r ó d kt ó rych s„:

a) r ó ¿nego rodzaju inskrypcje, b) przedstawienia figuratywne o charakte-

rze symbolicznym, c) iluzjonistyczna artykulacja architektoniczna œ cian,

d) inne realizacje o charakterze czysto dekoracyjnym, pokrywaj„ce po-

zosta‡e partie œ cian. Ca‡ej tej grupie malowide‡ po œ wiŒcŒ wiŒcej uwagi

nieco p óŸ niej.

Ponadto wymieni æ nale¿y polichromowane elementy architektonicz-

no-rze Ÿ biarskie wyposa¿enia i wystroju (oprawy szaf na roda‡y, bimy,

portale, oprawy skarbon, tablice inskrypcyjne) – kamienne, murowane lub

stiukowe, oraz r ó ¿ne na œ cienne dekoracje sztukatorskie. Drewniane obiekty

wyposa¿enia, z zachowanymi polichromiami, przetrwa‡y w jednostkowych

egzemplarzach. 7

Na zachowanych aronot ha-kodesz i bimach, pocz„wszy od tych

z XVI w., odnajdywano œ lady polichromii z r ó ¿nych etap ó w przemalowaæ.

Pierwotne formy tych obiekt ó w wzbogacane by‡y z czasem dodatkowymi

elementami sztukatorskimi i kolejnymi wersjami polichromii. W takim

stanie, sumuj„cym nawarstwienia kilku stuleci, mamy aronot ha-kodesz

w krakowskich synagogach – Wysokiej i Kupa. Renesansowe, kamienne

aronot ha-kodesz w kilku przypadkach oczyszczone zosta‡y do surowego

kamienia i tak eksponowane wygl„daj„ r ó wnie sztucznie i „ go‡o ” jak ateæ-

ski akropol (np. w Piæczowie, Szczebrzeszynie, Zamo œ ciu).

7 M. in. dwie pary drzwi, wmontowane obecnie w ogrodzenie bimy w krakowskiej sy-

nagodze Remu (po‡. XVII w. oraz 1712-1713 r.); zwieæczenie oprawy aron ha-kodesz

w synagodze w £aæcucie (1 po‡. XIX w., po renowacji); oprawa aron ha-kodesz i trzy

tablice inskrypcyjne z synagogi g‡ ó wnej z Jaros‡awia (1811-1824 r., w zbiorach Muzeum

Zamek w £aæcucie); fragmenty aronot ha-kodesz w Muzeum ¯ ydowskiego Instytutu His-

torycznego w Warszawie, zob. M. S i e r a m s k a: Unikatowy aron ha-kodesz w zbiorach

Muzeum ¯ IH, „ Biuletyn ¯ ydowskiego Instytutu Historycznego ” 1995-1996 nr 3-2(175-

-178), s. 91-95. Ponadto, pochodz„ce z krakowskiej b ó ¿nicy Poppera, drzwi szafy na TorŒ

(XVIII w.), obecnie w Muzeum Izraela w Jerozolimie.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE B Ó¯ NIC W POLSCE 71

Elementy rze Ÿ biarskie niejednokrotnie ‡„czono w jedn„ kompozycjŒ

z malowid‡em œ ciennym. XVII-wieczny aron ha-kodesz w synagodze piæ-

czowskiej ujŒty zosta‡ w iluzjonistyczne obramienie architektoniczne (pros-

tok„tna rama flankowana esownicami) imituj„ce kamieniarkŒ, zwieæczone

rozsuniŒt„ zas‡on„. Obramienie to, o cechach manieryzmu, by æ mo¿e r ó w-

noczesne z aron ha-kodesz, jest ju¿ ledwo czytelne. Malarskie obramienie,

w postaci kotary sp‡ywaj„cej po obu stronach, uzyska‡ (XVIII/XIX w.?)

aron ha-kodesz w synagodze Wielkiej w Tykocinie i krakowskiej Kupa.

Ca‡o œ ciowa koncepcja, dobrze zachowanej i odnawianej niedawno, deko-

racji malarskiej wschodniej œ ciany w synagodze g‡ ó wnej we W‡odawie,

obejmuje aron ha-kodesz (powsta‡y w 1935-1936 r.) i s„siaduj„ce z nim

pilastry sali, przez co – za pomoc„ iluzjonistycznych malowide‡ – oprawa

szafy na TorŒ uzyska‡a optycznie znacznie wiŒksz„ szeroko œæ , na jak„

w rzeczywisto œ ci nie pozwala‡a szeroko œæ przŒs‡a œ ciany. Tego rodzaju

iluzjonistyczne, malarskie poszerzania aronot ha-kodesz (realizowane b„d Ÿ

jako jednorodna, pierwotna koncepcja, b„d Ÿ jako p óŸ niejsze dodatki) za-

chowa‡y siŒ te¿ w Bobowej, Kra œ niku (obydwie b ó ¿nice), £odzi, Nie-

bylcu, Orli, W‡odawie (tak¿e stary bet ha-midrasz). 8 Dobrym przyk‡adem

jest r ó wnie¿ ca‡y wystr ó j sali mŒskiej w £aæcucie, gdzie w jedn„ ca‡o œæ

zespolone zosta‡y obfite sztukaterie z lat 60. XVIII w. oraz nawarstwie-

nia kolejnych realizacji malarskich. Szczeg ó lnym przyk‡adem mo¿e by æ

‡aæcucka bima, na œ cianach kt ó rej – podczas prac renowacyjnych (1934-

-1935 r.?) – sztukaterie uzyska‡y kolejn„ wersjŒ polichromii, a pomiŒdzy

nie wkomponowano obrazy i inskrypcje. 9 W obecnej koncepcji rewalory-

zacyjnej owej bimy utrzymano ostatni„ warstwŒ malowide‡.

* *

Najstarsze z rozpoznanych malowide‡ pochodz„ z 1 po‡. XVII w. S„

to g‡ ó wnie tablice inskrypcyjne w ozdobnych obramieniach. W synago-

dze piæczowskiej 10 mamy szereg inskrypcji z tego okresu (w wiŒkszo œ ci

8 Z wymienionych tu obiekt ó w – w Kra œ niku (synagoga g‡ ó wna), Niebylcu i Orli aro-

not ha-kodesz nie zachowa‡y siŒ.

9 D. D a v i d o v i t c h, jw., s. 18, okre œ la te obrazy i inskrypcje jako „ stare malo-

wid‡a ” ; ta ocena (a tak¿e inne niezbyt trafne datowania) wynika z tego, ¿e w swej pracy

pos‡ugiwa‡ siŒ wy‡„cznie dokumentacj„ fotograficzn„, niejednokrotnie – je œ li mo¿na tak

rzec – nieaktualn„.

10 W ostatnim czasie wykonana zosta‡a szczeg ó ‡owa inwentaryzacja malowide‡ w tym

obiekcie – A. T r z c i æ s k i, M. W o d z i æ s k i: Wystr ó j malarski synagogi w Piæczowie,

„ Studia Judaica ” 2: 1999 nr 1(3), s. 87-102; 3: 2000 nr 1(5), s. 91-98.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: