Przełożyła
Zofia Starowieyska-Morstinowa
INSTYTUT WYDAWNICZY PAX
WARSZAWA 1995
Tytuł oryginału
Histoire sainte. Le peuple de la Bible
ţ Copyright by La Librairie Artheme Fayard, Paris
ţ Copyright for the Polish translation by Andrzej Morstin, Warszawa 1995
Projekt okładki i strony tytułowej
Jerzy Grzegorkiewicz
Na okładce fragment obrazu
Wilhelma Kotarbińskiego Powrót z Golgoty
Redaktor wznowienia
Barbara Harassek
Abram, Semita z Ur w Szinear, na wezwanie Boga opuszcza miasto rodzinne, zabierając ze sobą swoją rodzinę. Mezopotamia około roku 2000 przed Chrystusem; dawność różnych jej cywilizacji; kolejne fale Sumerów i Semitów; panowanie Hammurabiego. Plemię Abrama w drodze: Charan, pierwsze przejście przez ziemię Kanaan, Sychem; pobyt w Egipcie i powrót do Kanaanu; Bóg w cudowny sposób daje Patriarsze potomstwo, zawiera z nim Przymierze, zmienia imię Abram na Abraham i nakazuje zwyczaj obrzezania. Zniszczenie Sodomy i Gomory. Ostatnia próba: ofiara Izaaka. Śmierć Abrahama.
Przez trzy wieki, korzystając z równoczesnego zmierzchu potęgi Egiptu i Mezopotamii, ziemia Kanaan nie należy do nikogo (2000-1700); potomkowie Abrahama prowadzą tu życie koczownicze nie mieszając się z tubylcami. Małżeństwo Izaaka z Rebeką. Ich synowie Ezaw i Jakub: historia z miską soczewicy, jej znaczenie. Jakub; sen o drabinie sięgającej nieba, pobyt u Labana, powrót i walka z Aniołem. Życie patriarchalne; jego charakter: prostota, wiara, poczucie wspólnoty. Historia Józefa sprzedanego przez braci; jego powodzenie w Egipcie. Ścisły związek między opowiadaniem biblijnym i wydarzeniami historii egipskiej; najazd Hyksosów; funkcjonowanie państwa faraonów. Józef osadza swych braci w Delcie i sprowadza swego starego ojca (1750?).
Posłannictwo Patriarchów; podobni do mistyków czynu są natchnieni przez Boga i wyrażają Jego wolę. Monoteizm istotną podstawą ich myśli religijnej. Tradycja dotycząca początków ludzkości: stworzenie świata i człowieka; raj utracony; potop i Noe; wieża Babel i rozproszenie narodów. Psychologiczna głębia i piękno tych wielkich wątków. Zestawienie z mitami sumeryjskimi i semickimi (Noe i Gilgamesz); hipotezy podsuwane przez archeologię. Tradycja taka, jaką podaje Biblia, jest wyższa od starych baśni mezopotamskich tak przez swój absolutny monoteizm, jak i przez swe dokładne a trafne ujęcie przyszłości ludzkiej. Jak tradycja ta została przekazana: pismo klinowe i pamięć.
Pobyt Izraela w Egipcie: ziemia Goszen. Faraonowie, którzy wypędzili Hyksosów, prześladują wszystkich Azjatów, zwłaszcza Hebrajczyków. Bóg nakazuje Mojżeszowi, by naród wybrany - strażnika Obietnicy - wyrwał z egipskiej tyranii. Problem dat: kiedy umiejscowić Wyjście z Egiptu? Czy około roku 1440? czy 1225? Stosunek tego wydarzenia do historii egipskiej w obydwu wypadkach. Czy Egipt wywarł wpływ na Izraela? Wyruszenie ku Ziemi Obiecanej. Epizody tego Wyjścia: cudowne przejście przez Morze Czerwone, liczne cuda; na górze Synaj Bóg daje Mojżeszowi Tablice Przykazań. Izrael, "lud o twardym karku": jego grzechy, jego bunty, jego kary i długie błądzenie po pustyni. Nawet sam Mojżesz zostaje ukarany przez Boga i umiera przed wejściem do Ziemi Obiecanej. Zagadnienie pisma: czy Mojżesz był jednym z protagonistów alfabetu?
Mojżesz daje ludowi hebrajskiemu organizację polityczną i prawo, a przede wszystkim zapewnia religii silną podbudowę. Objawia imię Boga; jest nim imię: Jahwe. Ogłasza Dekalog, organizuje kult. Doprowadza Izraela do bram Ziemi Obiecanej. Położenie ziemi Kanaan pod względem geograficznym, ekonomicznym i historycznym. Gdy Hebrajczycy przychodzą do niej, jest to znowu kraj bez panów; doniosłość inwazji aryjskiej w tej epoce. Jacy będą nieprzyjaciele Izraela? Filistyni, Kananejczycy, przeróżni Beduini.
Epopeja wojenna Izraela w wieku XII i XI. cudowne przejście Jordanu i zdobycie Jerycha (równocześnie wojna trojańska). Sędziowie: epizody chronologiczne nie powiązane a mające na celu uwypuklenie wartości moralnych i duchowych. Prorokini Debora; wyprawa Gedeona; córka Jeftego; bohaterskie czyny Samsona. Problemy, które stają przed Izraelem. Rosnące pragnienie jedności, Samuel przygotowuje królestwo. Pośród wszystkich tych epickich gwałtów zachwycający epizod, może przeniknięty znaczeniem religijnym: Rut.
Przez przeciąg jednego wieku (1040-935) rozwija się potęga Izraela; gdzie indziej zmierzch wielkich mocarstw, straszliwy najazd Dorów. Saul, król tragiczny. Dawid, jego młodość, jego zwycięstwo nad Goliatem; namaszczony na króla, dokonuje dzieł wielkiej wagi: daje państwu izraelskiemu stolicę, Jerozolimę, organizuje armię, kończy podbój ziemi Kanaan; grzech Dawida i kara. Salomon "w przepychu", jego mądrość, jego przepych. Fenicjanie wtajemniczają Izraelitów w wielki handel i pomagają im przy budowie Świątyni jerozolimskiej. Legenda królów: Pieśń nad Pieśniami.
Święty charakter monarchii izraelskiej. Nowe pogłębienie myśli religijnej w epoce królów. Wzrastający zbytek, kontakty z ludami obcymi, wpływy haremowe popychają w końcu królów do bardzo daleko posuniętej niewierności; gorsząca uprzejmość Salomona w stosunku do bożków pogańskich. Linia najmniejszego oporu w systemie monarchicznym: tendencje antyrojalistyczne, niezadowolenie z powodu podatków i ciężkich robót, grożące wstrząsy społeczne, tarcia między Południem i Północą. Katastrofalny rozłam w roku 935. Dwa królestwa. Straszliwi Asyryjczycy podejmują swoją ekspansję. Do gróźb zewnętrznych dołącza się w państwach palestyńskich dramat duchowy; groźby bałwochwalstwa. Prorocy; ich gwałtowny opór przeciwko obcym bóstwom; ich charakter psychologiczny i znaczenie ich posłannictwa. Znowu pogłębiają religię Izraela przygotowując jej rozwój w kierunku doktryny i bardziej personalistycznej, i zarazem bardziej uniwersalistycznej.
Obie części Izraela zmierzają do upadku, ale ten upadek polityczny przygotowuje przyszłość duchową. Kryzys w państwie północnym; bezbożny Achab, Izebel i Prorok Eliasz. W Jerozolimie Atalia. Pierwsi Prorocy piszący: Amos, Ozeasz. Przygoda Jonasza. Asyria za Sargona II dochodzi do szczytu potęgi. W roku 722 obala Samarię i królestwo północne. Największy z Proroków: Izajasz. W małym królestwie judzkim wysiłki utrzymania czystości religii: Ezechiasz, Jozjasz. Nagły upadek Asyrii, zburzenie Niniwy w roku 612. Na jej miejsce powstaje państwo neobabilońskie: Nabuchodonozor II znowu podejmuje politykę ekspansji. Prorok Jeremiasz. Zdobycie Jerozolimy w roku 586.
Wysiedlenie do Babilonii; wspaniałość cywilizacji babilońskiej; życie i uczucia wygnańców. Prorok Ezechiel i jego obietnice nadziei. Budujące opowiadania o Judycie, Tobiaszu i Hiobie. Daniel, jego niezwykłe życie i jego proroctwa zapowiadające upadek Babilonu. Cyrus i Persowie. Upadek Babilonu w roku 539. Cyrus pozwala Żydom wrócić do Palestyny. Ci, którzy pozostają: historia Estery. Ci, którzy wyruszają: trudności powtórnego osiedlenia się. Prorocy Aggeusz i Zachariasz; odbudowa Świątyni. Izrael jest prowincją państwa perskiego, ale społeczność żydowska przechowa i uratuje wartości duchowe, których jest depozytariuszem.
Światem rządzą kolejno Persowie, Grecy i Rzymianie; w ten sposób przez pięć wieków przygotowuje się świat, na który padnie posiew ewangeliczny. Nieustępliwy opór Żydów przeciwko wpływom pogańskim. Nehemiasz i mury Jerozolimy. Ezdrasz i Prawo. W owej epoce zostaje napisana Biblia (Stary Testament); doniosłość tego faktu w porównaniu z osiągnięciami innych cywilizacji. Od Aten po Aleksandra epopeja zdobywcy; podział jego państwa; cywilizacja hellenistyczna i jej urok. Opór stawiany przez Żydów hellenizacji: Antioch Epifanes. Bunt Machabeuszów. Potomkowie Machabeuszów ulegają wpływom greckim; ciągłe rozruchy. Rzym na Wschodzie. Religijny dramat rzymskiego pogaństwa. Rozproszenie Żydów przygotowuje dla przyszłych Apostołów środki propagandy, ale jednocześnie - prześladowców. Pompejusz zdobywa Jerozolimę w roku 63. Herod, ostatni wielki król izraelski, okrutny i rozmiłowany w zbytku. Narodzenie Chrystusa.
Od religijnej ewolucji społeczności żydowskiej będzie zależeć jej stosunek do Chrystusa. Organizacja społeczności: sekty i stronnictwa (faryzeusze i saduceusze). Koncepcja Boga. Pewność posłannictwa Izraela; niebezpieczeństwo; ekskluzywizm żydowski. Panowanie Zakonu. Niebezpieczeństwo: litera ponad duchem. Moralność żydowska; metafizyka sądu, zmartwychwstanie zmarłych. Mesjanizm; jego rozwój na przestrzeni historii. Dwie koncepcje Mesjanizmu: król - mściciel czy odkupiciel boleściwy. Ogólne znaczenie "historii świętej": Chrystus celem Zakonu
Lat temu mniej więcej cztery tysiące w krainie Szinear, w miejscowości Ur, lokalnej stolicy dolnego Eufratu, pewien człowiek imieniem
Abram został nawiedzony przez Boga i bez wahania uwierzył słowu: "Uczynię (...) z ciebie wielki naród, będę ci błogosławił i twoje imię
rozsławię: staniesz się błogosławieństwem" * (Rdz 12, 2).
Taki punkt wyjścia daje Biblia całemu temu procesowi historycznemu, którego sprawcą i świadkiem był Izrael. Jest to zdarzenie w swej
istocie mistyczne, a zarazem tajemnicze, w swych następstwach jednak
tak namacalne, jak może dla Francji posłannictwo Joanny d'Arc.
Dalecy spadkobiercy Patriarchy, wspominając, że małe plemię beduińskie, koczujące jak tyle innych na równinach i stepach, tkwi u źródeł
dziejów brzemiennych tak wielkim znaczeniem, zrozumieją, że fakt ten
wymyka się logicznym prawom historii: tu miała się ujawnić wyraźna
wola Boga.
Nigdy w ciągu dwóch tysiącleci ten mistyczny fakt nie zostanie
podany w wątpliwość. W chwilach najgłębszej rozpaczy jak i w momentach zbłąkania dalecy potomkowie natchnionego męża będą pamiętać
o Obietnicy, będą ją wspominać, by się pocieszać lub by żałować za
winy. "Abraham, ojciec wasz - powie Chrystus - rozradował się
z tego, że ujrzał mój dzień - ujrzał [go] i ucieszył się" (J 8, 56).
Na tym akcie wiary Patriarchy oprą swe fundamenty trzy wielkie
religie: judaizm, chrześcijaństwo, islam. Ten jakżeż drobny epizod: wyruszenie małego koczowniczego plemienia z Ur ku wzgórzom
Charanu, jest wielką chwilą dziejową, a chociaż nie wierzymy już, tak
jak Renan, że Abram jest legendarnym "ojcem Orcham", o którym
mówi Owidiusz w swych Metamorfozach, niemniej zgodnie z świętym
imieniem, które będzie nosił później, pozostanie on dla nas zawsze
Abrahamem, "ojcem wielkiej liczby ludzi".
Jakkolwiek opowieść księgi Rodzaju o tym wydarzeniu jest zwięzła, wystarczy jednak, abyśmy mogli odgadnąć, że postanowienie Abrama
to następstwo dramatu religijnego. Jego ojciec, Terach, był bałwochwalcą. "Służył bogom cudzym" - powie później Jozue (Joz 24, 2): zapewne bogu-księżycowi imieniem Nannar-Sin; dziś odkopane jego
posągi przedstawiają go pod postacią jednego z owych brodatych
książąt, których zarost i włosy wykute z kamienia o barwie ciemnobłękitnej mienią się dziwnie metalicznymi odblaskami. To bóg przezroczystych nocy azjatyckich, a znajdujący się obok niego sierp
księżyca był jedną z owych barek o wysokich dziobach pływających
po Eufracie i służył mu jako łódź, w której żeglował ku niebu. Przed
tym to właśnie kultem księżyca, przed mezopotamskim politeizmem
postanowił uciec Abram, gdy usłuchał głosu Boga nie nazwanego, mówiącego do niego: "Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego
ojca" (Rdz 12, I). Za czasów Judyty, gdy Asyryjczyk Holofernes
będzie zasięgał wiadomości o Izraelu, dowie się, że "nie chcieli iść za
bogami swoich przodków, którzy mieszkali w ziemi chaldejskiej. Oni
odstąpili od drogi swoich przodków i oddawali cześć Bogu nieba, Bogu, którego uznali (...) A ich Bóg polecił im wyjść z tego miejsca
zamieszkania" (Jdt 5, 7-9). Całe przeznaczenie metafizyczne tego
ludu, za którego pośrednictwem zapanuje na ziemi monoteizm, jest już
zawarte w czynie owego człowieka, wyruszającego na północ.
Abram nie wyrusza sam. Ten reformator religijny przekonał swoich
bliskich. Towarzyszy mu żona Saraj; nakłonił także starego ojca, Teracha, by na rozkaz nieznanego Boga poszedł z nim ku nieznanej
ziemi, a Terach, jakby chcąc przeciąć wszystkie więzy łączące go
z przeszłością, bierze ze sobą swego wnuka Lota, dziecko niedawno
zmarłego syna. Jak dokonało się to nawrócenie? Nie wiemy. Wschód
chętnie daje wiarę tym, którzy mienią się wysłannikami Bożymi. Izrael
uwierzy wielu prorokom, a prorok innego ludu semickiego, Mahomet, otrzymawszy od anioła rozkaz: "Nauczaj twoich bliźnich! Głoś Boga
jedynego!", po wielu wysiłkach zdobędzie także posłuch. Nasuwa się
pytanie, czy w tym odjeździe całego plemienia nie można by się
dopatrywać innych także przyczyn: może była to purytańska reakcja
koczowników, tych nie zadomowionych na dobre w Ur Terachidów, na bogactwo i zepsucie miast; może tęsknota za wolnym życiem pod
namiotami, za życiem, które mieli jeszcze świeżo w pamięci; a może
także było to następstwo jednego z gwałtownych trzęsień ziemi, jakich
wiele zaznała Mezopotamia.
Bo ta natchniona wędrówka, która dawniej, niemalże na zamglonym
horyzoncie historii, uchodziła za zjawisko dziwne i mało zrozumiałe
- dziś ukazuje się nam na tle ściśle określonym, włączona w całokształt
wydarzeń jaśniejszych z odległości lat tysiąca pięciuset; jest jednym
spośród wielu epizodów owych wędrówek ludów, jakżeż częstych
w ziemi dwóch rzek 1. W miarę jak pod glinianymi "tell" 2 uważna
łopata archeologów odkrywa warstwa za warstwą wzruszające ślady
cywilizacji, coraz lepiej umiejscawiamy owo wydarzenie w historii
wieków i społeczeństw. Powołanie Abrama to fakt mistyczny zapewne, ale i fakt historyczny, a więc zrozumieć go można jedynie jako
"funkcję" tej Mezopotamii, której kilkakroć tysiącletnie tradycje
przeszły poprzez Biblię do skarbca pamięci całej ludzkości.
MEZOPOTAMIA - TYGIEL NARODÓW
Gdy około roku 2000 przed Chrystusem Abram opuszcza Ur, Mezopotamia już od piętnastu co najmniej wieków znajduje się
w orbicie historii. Jest ona jedną z dwóch potężnych latarń, które
w początkach świata zachodniego zdają się samotnie przebijać mroki
bezkształtnego barbarzyństwa. Drugą latarnią był Egipt, podobnie jak
Mezopotamia - równina o żyznych ziemiach, gdzie woda daje życie
roślinności, a cierpliwy wysiłek pokoleń buduje podwaliny społeczeństwa. Jak się zdaje, poza tymi dwiema uprzywilejowanymi krainami
istnieją jedynie jakieś niewyraźne ruchy i anarchia. Wyjątek jest tylko
jeden: Kreta, gdzie na małej wyspie powstaje najwykwintniejsza
z cywilizacji.
Łatwo pojąć, jakie przyczyny skupiały ludzi w dolinach wielkich
rzek, w epoce gdy rolnictwo stało się pracą podstawową - zresztą to
ţ samo zjawisko obserwujemy w Chinach nad rzeką Jangcy i w Indiach
nad Gangesem - a jednak bardzo odmienny los kształtował historię
krainy nad Nilem i historię Mezopotamii. Egipt jest długim korytarzem, obrzeżonym skałami; korytarz ten każdej wiosny napełnia się wodami
rzeki przybierającej z niezwykłą regularnością, czego następstwem jest
1 Aluzja do nazwy Mezopotamia, co po grecku znaczy "Międzyrzecze".
z Tell - w językach semickich: "pagórek", "wzgórze"; terminu tego używa się na
określenie pagórków kryjących ruiny starożytnych miast południowo-zachodniej Azji; (przyp. tłum.).
na tej ziemi ciągle użyźnianej i odnawianej pewna stałość, a historia
zdaje się być jej odbiciem. Poza tym Egipt położony na skraju Afryki, w pobliżu Azji, jest krajem przejściowym tylko w takiej mierze, w jakiej sobie tego życzy; nie był nigdy szlakiem inwazji. Z krajem
Tygrysu i Eufratu rzecz miała się zgoła inaczej.
...
judaika