Demokracja społeczna.pdf

"Demokracja społeczna"

Wizja ustroju przejściowego

Jednym z podstawowych zadań stawianych sobie przez poszczególne

ugrupowania polityczne w okresie okupacji było wypracowanie wizji powojennej

Polski, a więc określenie celu, do jakiego dążyły. W różnym stopniu nawiązywano do

wcześniejszych założeń programowych, modyfikowano je, dostosowywano do

nowych warunków. Działania tego typu podjęli również socjaliści z WRN . Z

publicystyki i dokumentów partyjnych wyłaniał się obraz Polski powojennej, której

ustrój określano mianem "demokracji społecznej".

Podstawowe koncepcje WRN wyłożone zostały w "Programie Polski Ludowej".

Dokument ten opracowany był w okresie bardzo bliskiej współpracy z ludowcami.

Dlatego też wśród jego autorów obok Zygmunta Zaremby i Kazimierza Pużaka

znalazł się Stanisław Miłkowski, czołowy ideolog polskiego agraryzmu. Gdy

"Program" został opublikowany, stosunki między dwoma stronnictwami

przedstawiały się już zgoła odmiennie, toteż ludowcy odcięli się od tego dokumentu i

funkcjonował on jako partyjny program socjalistów. W związku z okolicznościami

powstania i charakterem, jego autorzy podkreślali, że "nie jest to program

socjalistyczny", lecz "zbiór wspólnych postulatów wszystkich warstw i klas, które

pragną Polski demokratycznej i Polski zbudowanej na nowych zasadach

społecznych". Dowodzili wszakże, iż przedstawione w nim postulaty wyrosły z

założeń socjalistycznych. Zwracano przy tym uwagę na ograniczony zasięg

perspektywy wytyczanej przez ów dokument: "Nie kreśląc obrazu dalekiej

przyszłości, która i tak dla socjalisty jest jasna i wyraźna, pragnie ["Program Polski

Ludowej" - S.C.] poprzez zbudowanie władzy ludowej i wydanie najkonieczniejszych

zarządzeń politycznych i gospodarczych stworzyć warunki dla dalszego rozwoju".

"Program Polski Ludowej" uchodził zatem za "program okresu przejściowego", co

zresztą znajdowało potwierdzenie w jego treści i w zakresie głoszonych postulatów.

W tym sensie nie miał zastępować programu z 1937 r. (tzw. radomskiego), lecz

stanowił jego dopełnienie i konkretyzację. Dlatego brak w nim tradycyjnych

składników programów socjalistycznych: teoretycznej analizy kapitalizmu i oceny

historycznej roli poszczególnych klas społecznych (przede wszystkim klasy

robotniczej). Niektóre elementy "Programu" znalazły rozwinięcie w wydanych później

"Materiałach do Programu Polski Ludowej". Jednak najszerzej i najbardziej

szczegółowo koncepcję "demokracji społecznej" wyłożył w odrębnej książce

Zygmunt Zaremba.

Zaremba odgrywał rolę głównego ideologa WRN, był czołowym - obok Pużaka

- twórcą koncepcji politycznych tej partii i animatorem wielu najdonioślejszych

działań. Kontynuując swą działalność z okresu międzywojennego i pożytkując spore

w tej mierze doświadczenie, wiele uwagi poświęcał działalności wydawniczej i

propagandowej, sprawując kierownictwo polityczne prasy partyjnej. Sam przy tym

realizował pasję pisarską i publicystyczną. Bezpośrednio redagował główny organ

polityczno-informacyjny pt."WRN" (póżniej "Robotnik"). Był współautorem lub

autorem uchwał kolejnych konferencji aktywu krajowego partii. Spod jego pióra

wyszło też kilka broszur, wśród nich i ta poświęcona anlizie "demokracji społecznej".

Lansowana przez WRN wizja powojennego ustroju zasadzała się na

poglądach stanowiących zrąb ideologii socjaldemokracji w okresie wcześniejszym,

uwzględniała jednak swoiście interpretowane przemiany zachodzące w czasie

wojny. Węzłową kategorią, wokół której budowano całą koncepcję, była demokracja.

Wizja "demokracji społecznej" była oparta na socjaldemokratycznej teorii państwa i

demokracji, próbującej łączyć elementy marksizmu i liberalizmu. Głęboko

zakorzeniona w myśli socjalistycznej idea demokracji i drogi do socjalizmu poprzez

demokrację parlamentarną stanęła w obliczu praktyki faszyzmu i autorytaryzmu. W

zetknięciu z nią socjaldemokracja w wielu krajach poniosła klęskę. Zrodzone na tym

tle spory w jej łonie doprowadziły w latach trzydziestych do wyraźnego

wyodrębnienia się lewicy socjalistycznej. Zaremba w swej książce usiłował z tych

doświadczeń wyciągnąć wnioski, a zarazem wykazać ciągle aktualne walory

socjalistycznych ideałów demokracji. Odrzucając dość rozpowszechnioną tezę o tzw.

kryzysie demokracji, wskazywał, że w żadnym razie nie zbankrutowała - jak chcieli

niektórzy - idea demokracji, właściwa wszystkim postępowym dążeniom ludzkości i

głęboko tkwiąca w sferze ludzkich pragnień. W wyniku kryzysu swej treści

społecznej przeżyła się - zdaniem Zaremby - tylko jedna z historycznych form

realizacji idei demokracji: demokracja burżuazyjna, ograniczona klasowym

interesem kapitalistów do formalnych tylko rozwiązań, z których zresztą - właśnie w

imię swych interesów - kapitaliści sami rezygnowali.

Wydarzenia lat trzydziestych i drugiej wojny światowej wykazały jednak

równocześnie znaczenie demokracji jako płaszczyzny powojennego odrodzenia

społecznego, politycznego i moralnego w skali światowej, jako swego rodzaju

negacji tak totalitaryzmu faszystowskiego, jak i komunistycznego. Wizja "demokracji

społecznej" była konkretyzacją tej postawy w sferze programowej. Stanowiła próbę

zespolenia swoiście interpretowanej marksistowskiej teorii rozwoju społecznego z

koncepcją de mokracji jako rządów większości społeczeństwa, przy równoczesnym

traktowaniu takiej właśnie demokracji jako nieodłącznej i istotnej części składowej

socjalizmu.

Zaremba, a był on reprezentatywnym przedstawicielem socjaldemokracji,

stałna gruncie tezy, iż przesłanką rewolucji socjalistycznej musi być doprowadzenie

do całkowitej polaryzacji społeczeństwa: do proletaryzacji warstw pośrednich z

jednej strony, a ostatecznej koncentracji kapitału z drugiej. Równocześnie uważał, że

rozwój dziejowy uczynił koniecznym usunięcie gospodarki kapitalistycznej jeszcze

przed osiągnięciem powyższego stanu, co zmuszać miało do rewizji koncepcji

Marksa i Engelsa. WRN odrzucała oczywiście leninizm, a swoje stanowisko

konstruowała w opozycji wobec doktryny i ideologii komunistycznej, negując wartość

doświadczeń radzieckich. "Ustrój socjalistyczny jako wizja przyszłości bez wyzysku

człowieka przez człowieka charakteryzuje się pełnym uspołecznieniem kapitału,

pojmowanego jako bogactwo nagromadzone i służące do dalszej produkcji" - pisał

Zaremba. - "Myśląc o gospodarce społecznej, którą realizować będziemy po wojnie,

nie widzimy warunków pozwalających na całkowite uspołecznienie wszystkich

kapitałów. Stanowi to zasadniczą różnicę między tym, co wyłania się z obecnej

zawieruchy jako typ gospodarki powojennej, a tym, co było i pozostaje ideałem

socjalistycznym. Ustrój społeczny jest zawsze wyrazem układu sił społecznych.

Układ zaś elementów społecznych i politycznych, który wyłania się z drugiej wojny

światowej, przedstawia bardziej różnobarwną mozaikę w porównaniu z teoretycznym

obrazem schyłku kapitalizmu. Gdy jednak ustrój kapitalistyczny wykazał całkowitą

niemożność funkcjonowania i spełniania swej dawnej roli, trzeba w tej różnorodności

sił, mimo skomplikowania stosunków, znaleźć właściwą drogę, na której mogą być

przeprowadzone konieczne zmiany w strukturze gospodarczej i społecznej. Siłą

rzeczy, jeśli odrzucimy metodę łamania tendencji rozwojowych i podporządkowania

ich, wzorem komunizmu, konstrukcjom teoretycznym, droga ta musi być

kompromisem między tymi różnokierunkowymi tendencjami reprezentowanymi przez

różnolite siły społeczne". Innymi więc słowy, skoro nie zaistniały przewidywane przez

klasyków marksizmu obiektywne warunki budowy socjalizmu, to i przemiany

społeczno-ustrojowe - skądinąd konieczne - nie mogły mieć socjalistycznego

charakteru. Musiała zatem powstać formacja przejściowa, będąca wyrazem

kompromisu między siłami społecznymi właściwymi strukturze kapitalistycznej

(producentami drobnotowarowymi i drobną burżuazją) a rodzącą się strukturą

socjalistyczną.

W analizie koncepcji "demokracji społecznej" nie należy zapominać o tej

przejściowości postulowanego ustroju. "Demokracja społeczna" miała być zaledwie

"otwarciem dróg w przyszłość", okresem "pomiędzy epoką panowania prywatnej

własności, jako systemu gwałtu człowieka nad człowiekiem, a epoką socjalizmu,

kiedy przez uspołecznienie wszystkich funkcji zbiorowego życia człowiek zdobędzie

pełną wolność we wzajemnych stosunkach, zaspokojenie wszystkich potrzeb i

możność najwyższego rozwoju duchowego". W cytowanej formule znajdujemy nie

tylko wskazanie charakteru "demokracji społecznej", ale i odzwierciedlenie

pojmowania socjalizmu. W tym właśnie planie trzeba ujmować koncepcje samego

Zaremby i cały program WRN. Powstaje oczywiście pytanie o przesłanki myśli o

konieczności przebycia takiego okresu i przejścia do nowego ustroju.

Zaprezentowana w broszurze Zaremby analiza kapitalizmu była w dużej mierze

powtórzeniem zasadniczych tez z wcześniejszych jego prac. Uzupełniały je ogólne

wnioski wyciągane z obserwacji procesów zachodzących w czasie wojny, co w dużej

mierze decydowało o konkluzjach. Wojna miała w pełni odsłonić niezdolność

kapitalizmu do rozwiązania podstawowych zadań współczesności. Już w okresie

pierwszej wojny światowej okazało się, iż kapitalizm w ówczesnych jego formach nie

był w stanie podołać wymogom racjonalnego zorganizowania procesów

gospodarczych, dyktowanego potrzebami konfliktu. Okres międzywojenny

potwierdził, zdaniem Zaremby, wejście kapitalizmu w fazę nieprzezwyciężalnego

kryzysu, doprowadzając do ogromnego zaostrzenia się sprzeczności między

społecznym charakterem produkcji, a prywatnym zawłaszczaniem jej efektów.

Znalazło to swój wyraz w masowym bezrobociu, nędzy, marnostrawstwie zdolności

produkcyjnych i w równoczesnym drastycznym ograniczaniu spożycia.

Równocześnie wzrastało gospodarcze znaczenie państwa. W państwach

faszystowskich całe życie ekonomiczne podlegało decyzjom biurokracji państwowej.

W krajach ujarzmionych następnie przez faszystowskich agresorów własność

przemysłowa i ziemska stała się łupem zwycięzców i podporządkowana została

bezpośrednio państwu lub przedsiębiorstwom od państwa silnie uzależnionym.

Również w USA i W.Brytanii totalny charakter drugiej wojny światowej spowodował,

że państwo podjęło zadania przekraczające możliwości gospodarki

prywatnokapitalistycznej, stając się organizatorem całości życia ekonomicznego,

wyznaczając cele gospodarcze, kontrolując ich wykonanie, dzieląc surowce i

produkty, a wszystko - jak twierdził Zaremba - "w myśl postulatów sprawiedliwości

społecznej". Wymogi wojny, zmuszając kierownictwa tych państw do pobudzania

aktywności szerokich mas, pociągały za sobą uczynienie tychże mas "czynnikami

rozstrzygającymi we współczesnym układzie sił społecznych".

Ideolodzy WRN trafnie konstatowali wzrost roli państwa w gospodarczym

systemie kapitalizmu i rozszerzenie się jego funkcji ogólnospołecznych. Błędnie

jednak interpretowali to jako rezultat przemian o charakterze ustrojowym. Takie

rozpoznawanie rzeczywistości świata kapitalistycznego prowadziło ich natomiast do

formułowania niezwykle doniosłej i brzemiennej konsekwencjami tezy, że w

państwach demokratyczno-burżuazyjnych "bez formalnej rewolucji wielka rewolucja

społeczna jest w toku", a nawet, że została już dokonana.

Przywódcy WRN przypuszczali przy tym - nie bez racji - że okres powojennej

odbudowy z bezprecedensowych zniszczeń, w przypadku Polski połączony nadto z

trudnościami wynikającymi z międzynarodowego położenia kraju, będzie wymagał

dalszego aktywizowania mas ludowych i wyzwalania ich entuzjazmu, co musiało z

kolei wywoływać coraz pełniejsze ich upodmiotowienie i realizowanie ich interesów

społecznych i politycznych.

Lansowana przez WRN od 1943 r., a błędna w swej istocie teza o dokonaniu

się w demokratycznych państwach kapitalistycznych zasadniczych przekształceń

ustrojowych, spełniała nie tylko funkcję diagnozy, ale stanowiła także uzasadnienie

kierunku polityki przez nich praktykowanej, a zmierzającej do konsolidacji obozu

związanego z rządem, nawet za cenę daleko idących kompromisów. Najpełniejszy

wyraz temu dano w głośnym artykule pt. "Uwagi o koalicji". Zgodnie z całą linią

polityczną WRN w tym okresie, podkreślając nadrzędność zagadnienia walki o

niepodległość i integralność terytorialną Polski, odrzucano tam jednak możliwość

przemilczenia sprawy oblicza ustrojowego odbudowanego państwa. Przeciwnie -

taka hierarchia celów zakładała właśnie opracowanie odpowiedniego w tej mierze i

uzgodnionego programu. "Mielibyśmy więc przed sobą perspektywę ukształtowania

przejściowego okresu odbudowy państwa polskiego zanim będzie się mógł zebrać

demokratycznie wybrany parlament, na podstawie wspólnego programu łączącego

skoalizowane dziś stronnictwa. Rozumie się, program taki byłby kompromisem

zawartym na okres odbudowania elementarnych organów państwowych i

opanowania odziedziczonej po okupacji anarchii oraz zlikwidowania niewątpliwych

prób zamachów faszystowskich i ko munistycznych. Potrzeba oszczędzenia krajowi

powikłań i zniszczeń wywołanych brakiem silnego rządu i zogniskowanej opinii

zorganizowanych sił politycznych kompromis taki niewątpliwie usprawiedliwia, ale

założenia jego i treść konkretnej polityki prowadzonej przez koalicję muszą

uwzględnić minimalne przynajmniej postulaty obozu demokracji". Istota tego, w

intencji WRN, miała polegać na ograniczeniu możliwości wykorzystania przez klasy

posiadające ich pozycji ekonomicznej do opanowania władzy politycznej. Do

zagadnienia tego wypadnie jeszcze powrócić. Tu stwierdźmy tylko, że przekonanie o

słuszności takiej polityki wynikało właśnie z tezy, że "rewolucja polityczna i

gospodarcza została już przez tę wojnę w dużej mierze do konana. Kapitalizm został

faktycznie obalony i jeśli budowa nowego ustroju stanie się możliwa bez dalszych

głębszych wstrząsów, bez ruiny i gwałtu, klasa robotnicza na tym tylko zyska".

Program koalicyjnego kompromisu chciano traktować jako otwarcie możliwości

"pełnego oddziaływania klasy robotniczej i mas chłopskich na kształtowanie się

życia Polski we wszystkich szczegółach". Konsekwencją takiego stanowiska był

udział w strukturach tzw. państwa podziemnego i decyzja o podpisaniu wspólnie z

SL, SN i SP deklaracji z 15 sierpnia 1943 roku, a następnie deklaracji RJN.

Przemiany w strukturach gospodarczych miały w koncepcjach WRN wymiar

czynnika obiektywnie sprzyjającego zmianie ustroju. Jej przesłanką subiektywną był

stan świadomości mas pracujących. W ramach ówczesnego społeczeństwa

wyodrębniano trzy zasadnicze grupy: wielkich posiadaczy ziemskich i kapitalistów,

drobnych i średnich posiadaczy oraz proletariat. Poza nimi sytuowani byli

"usługodawcy różnego typu i pracownicy zatrudnieni poza procesem produkcji",

którzy upodabniali się swym statusem do jednej z tych trzech grup.

W publicystyce i dokumentach WRN wiele razy spotkać można twierdzenie o

osiągnięciu przez masy pracujące wysokiego stopnia konsolidacji ideowej.

Przypisywano im jednolite dążenie do przebudowy społecznej i przekonanie o

definitywnym przeżyciu się gospodarki kapitalistycznej. Teza o jedności interesów

społecznych i politycznych oraz o jednolitości postaw mas pracujących miast i wsi,

stanowiących wszak znakomitą większość społeczeństwa, uzasadniała przekonanie,

że nic nie mogło stanąć na przeszkodzie, by masy owe w sposób demokratyczny

zrealizowały swą wizję przyszłości. Akcentowana z taką mocą jednolitość postaw

była traktowana jako symptom właściwego przygotowania i "dojrzałości" mas do

dokonania przebudowy ustrojowej.

Istotą ekonomiczną ustroju przejściowego miało być wywłaszczenie wielkiej

własności kapitalistycznej i obszarniczej i jej uspołecznienie. Ograniczenie

wywłaszczenia tylko do tego zakresu motywowano dwojako. Po pierwsze - przejęcie

przez społeczeństwo kluczowych dziedzin produkcji, objętych władaniem

wielkokapitalistycznym, miało pozwolić na uzyskanie kontroli nad całokształtem

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: