Biologia w pigułce – wybrane zagadnienia
CHARAKTERYSTYKA SSAKÓW
Układ kostny:
- składa się ze szkieletu osiowego i szkieletu kończyn
• szkielet osiowy
1. czaszka:
- mózgoczaszka składa się z 8 kości
- trzewioczaszka składa się z 14 kości
- kości połączone są szwami, które wraz z upływem wieku zanikają
- szwy nie występują w czaszce stekowców i nietoperzy, bo ich kości ściśle zrastają się we wczesnej fazie rozwoju
- kości potyliczne zrastają się tworząc jedną kość ( z wyjątkiem torbaczy)
- w kości potylicznej jest otwór, przez który biegnie rdzeń przedłużony
- dwa kłykcie potyliczne łączą się z atlasem
- szczęka górna i żuchwa służą między innymi do przeżuwania pokarmu
- zęby ułożone są w zębodołach, u dorosłego człowieka są 32 zęby stałe
2)kręgosłup:
- stanowi rusztowanie całego organizmu
- budują go kręgi płaskie, oddzielone od siebie chrzęstnymi wstawkami o kształcie deskowatym
- niektóre kopytne mają kręgi szyjne tyłowklęsłe
- podzielony jest na odcinki:
› szyjny:
◦ składa się z 7 kręgów ( u leniwców z 6, u łuskowców z 8), które u syren i wielorybów zrastają się
◦ pierwszy krąg zwany jest dźwigaczem i tworzy zamkniętą obręcz oraz posiada dwa zagłębienia, w które wchodzą dwa kłykcie potyliczne
◦ krąg drugi to obrotnik, który ma ząb wchodzący w pierwszy krąg
› piersiowy:
◦ składa się z 12 - 15 kręgów ( u człowieka 12)
◦ pierwsze kręgi mają wyrostki kolczyste
◦ kontaktują się z 12 żebrami
◦ żebra tworzą klatkę piersiową
◦ kilka żeber zrastających się z przodu tworzy mostek
◦ żebra ………………
› lędźwiowy:
◦ składa się z 2 - 9 kręgów, najczęściej z 5 - 7, u naczelnych z 5
◦ budujące go kręgi mają silnie rozwinięte wyrostki poprzeczne
› krzyżowy:
◦ składa się z 1 - 13 kręgów, u torbaczy z 1 - 2, u dziobaka z 2, u naczelnych z 5
◦ zrastają się w jedną kość krzyżową zwaną sacrum
› ogonowy:
◦ składa się z różnej ilości kręgów, u łuskowców z 49, u człowieka 4 - 5
◦ kręgi ogonowe pokryte skórą i mięśniami ochraniają narządy wydalnicze, a u małp spełniają funkcję chwytną
- pierwotnie kręgosłup jest poziomy; u pewnych zwierząt, np. gibbona, kręgosłup jest typu wstępującego, gdzie przednie kończyny są znacznie wydłużone; gdy to kończyny tylne ulegają wydłużeni - typ zstępujący; człowiek ma kręgosłup poziomy, wygięty esowato
- posiada wygięcia w odcinku szyjnym i krzyżowym
• szkielet kończyn
1) pas barkowy:
- tworzą go dwie łopatki, dwie kości krucze, dwa obojczyki
- kość krucza dobrze rozwinięta u stekowców, u pozostałych ssaków osadzona jest na łopatce, z którą tworzy zagłębienie dla kości ramieniowej kończyny przedniej
2) pas miednicowy:
- tworzą go połączone ze sobą kości biodrowe, kulszowe i łonowe (dwie kości łonowe łączą się ze sobą chrząstką łonową tworząc obręcz; u ssaków pod wpływem hormonów chrząstka łonowa pęcznieje i rozsuwa kości tworząc kanał dla rodzącego się organizmu)
3) kończyny:
- budują je kości ramienia, przedramienia, nadgarstka, śródręcza i palców (kończyna przednia) i kości udowe, podudzia, stępu, śródstopia i palców (kończyna tylna)
- typy kończyn:
◦ kroczne - ssaki naziemne
◦ pływne - ssaki wodne np. wieloryb; kończyny tylne z pasem miednicowym zanikają, a kończyny przednie przekształcają się w dobrze rozwinięte płetwy
◦ lotne - ssaki latające tj. nietoperze, kończyny przednie przekształcają się w skrzydła, kości ich są wydłużone, niemal całkowicie znika kość łokciowa, kość promieniowa jest najlepiej rozwinięta, między palcami tworzy się błona
◦ grzebne - ssaki żyjące w ziemi np. kret
Układ mięśniowy:
- wyróżniamy następujące typy mięśni:
1. poprzecznie - prążkowane - tworzą układ mięśni szkieletowych; ich działanie zależy od woli zwierzęcia
2. gładkie - budują narządy wewnętrzne; ich działanie nie podlega woli organizmu
3. sercowy - buduje serce, to rodzaj mięśnia poprzecznie - prążkowanego.
Mięśnie podzielić również można na:
1. prostowniki -odpowiadają za prostowanie kończyny
2. zginacze - odpowiadają za zginanie kończyny
Mięśnie podskórne powodują stroszenie sierści i kolców, gęsią skórkę, gwarantują możliwość zwijania się zwierzęcia w kłębek i mimikę twarzy.
Przepona:
- jest rodzajem mięśnia gładkiego
- oddziela klatkę piersiową od jamy brzusznej
- bierze udział w oddychaniu przeponowo - piersiowym
Ze względu na środowisko życia organizmu poszczególne partie mięśniowe są lepiej rozwinięte:
1. formy lądowe - lepiej rozwinięte mięśnie kończyn tylnych, które stanowią siłę napędową organizmy
2. formy latające - lepiej rozwinięte mięśnie kończyn przednich, główna masa mięśniowa układa się na skrzydłach
3. formy wodne - najlepiej rozwinięte mięśnie muskularne.
Układ oddechowy:
- drogi oddechowe składają się z następujących elementów:
1)nozdrza
2)jama nosowa:
- następuje w niej nawilżanie, oczyszczanie i nagrzewanie wciąganego powietrza
3)gardło
4)krtań:
- zbudowana z chrząstek, więzadeł i mięśni
- znajdują się w niej narządy głosu
5)tchawica:
- sprężysta rura zbudowana z 12 - 16 chrząstek w kształcie podkowy
1. oskrzela:
- są parzyste
- oskrzela główne dzielą się na mniejsze oskrzela: płatowe i segmentowe, a te na oskrzeliki zakończone silnie unaczynionymi pęcherzykami płucnymi ( u ssaków drapieżnych jest ich 300 - 500 mln), tworząc tzw. drzewo oskrzelowe
- obszar między pęcherzykami płucnymi a oskrzelami wypełnia tkanka włóknista
2. płuca:
- lewe płuco jest dwupłatowe, prawe trzypłatowe
- otoczone opłucną
W procesie oddychania udział bierze przepona -mięsień leżący między klatką piersiową a jamą brzuszną. Przepona kurcząc się podczas wdechu powoduje powiększenie objętości klatki piersiowej. Rozluźnienie mięśnia przeponowego oznacza wydech. W oddychaniu uczestniczą także mięśnie międzyżebrowe.
Właściwa wymiana gazowa zachodzi w pęcherzykach płucnych, gdzie tlen dostaje się z płuc do krwi na drodze dyfuzji.
Układ pokarmowy:
- tworzy go przewód pokarmowy i narządy trawienne
- pokarm przechodzi kolejno przez następujące jego elementy:
1. jama ustna:
- od zewnątrz ograniczona wargami; u wielorybów i stekowców warg brak; u niektórych ssaków np. chomików, między wargami, zębami i policzkami tworzą się przedsionki ustne formujące kieszenie policzkowe
- język:
◦ osadzony w tylnej części jamy ustnej
◦ znajdują się na nim kubki smakowe
◦ odpowiada za: pobieranie pokarmu (np. u mrówkojada), picie wody (np. u kotów), mieszanie pokarmu (np. u przeżuwaczy, człowieka)
- ślinianki:
◦ 4 pary gruczołów
◦ wydzielają ślinę, w skład której wchodzi woda, śluz i enzymy wstępnie trawiące pokarm
- zęby:
◦ osadzone w zębodołach
◦ zróżnicowane na: siekacze, kły, przedtrzonowe, trzonowe
◦ niezróżnicowane (homodontyczne) zęby występują np. u delfina
◦ brak uzębienia: szczerbaki, wieloryby fiszbinowe, syreny, stekowce
◦ siekacze są dłutowatego kształtu, służą do odgryzania pokarmu
◦ kły są kształtu stożkowatego, służą do rozrywania pokarmu
◦ przedtrzonowe i trzonowce są szerokie, mają guzki i rowki, pełnią funkcję podczas miażdżenia i rozcierania pokarmu
◦ u większości ssaków raz w życiu są wymieniane z mlecznych na stałe; u gryzoni (np. zając, królik, mysz, szczur) siekacze nie są wymieniane i ścierają się podczas całego życia zwierzęcia; u słoni przedtrzonowe po starciu się zastępowane są nowymi zębami rosnącymi ku przodowi od tyłu; słonie nie mają kłów, tylko ciosy, którymi są mocno rozwinięte siekacze szczęki górnej
- od góry ograniczona jest podniebieniem, które oddziela ją od gardzieli
- na jej końcu, przy gardzieli, zwisa tzw. języczek
- przy ujściu do gardzieli znajdują się węzły limfatyczne - migdałki
- otwierają się do niej nozdrza wewnętrzne i, przy gardzieli, przewody Eustachiusza ucha środkowego (służą do wyrównywania ciśnienia powietrza między uchem a środowiskiem zewnętrznym)
2)gardziel:
- wspólna dla układu pokarmowego i oddechowego
3)przełyk:
- rura o różnej długości
- budują go mięśnie, które ku żołądkowi przesuwają pokarm
4) żołądek:
- komórki okładzinowe wydzielają kwas solny
- komórki główne w gruczołach żołądkowych wydzielają enzym pepsynogen
- jednokomorowy u ssaków mięso- i wszystkożernych
- wielokomorowy u ssaków roślinożernych: wieloryby - trzy komory; przeżuwacze - cztery komory
- żołądek przeżuwaczy składa się ze żwacza, czepca, księgi i trawieńca; w żwaczu, czepcu i księgach brak jest enzymów trawiących, obecne są organizmy symbiotyczne tj. orzęski czy bakterie rozkładające skrobię; w żwaczu i czepcu wchłaniane są bezpośrednio do krwi produkty rozpadu polisacharydów; księgi są mocno pofałdowane, następuje w nich odciskanie płynnej części pokarmu do trawieńca i cofanie stałych cząstek do czepca; w trawieńcu produkowane są enzymy trawiące i zachodzą właściwe procesy hydrolityczne
- składa się ze wpustu, części wpustowej, części odźwiernikowej i odźwiernika
5) dwunastnica:
- uchodzi do niej:
◦ żółć - pochodzi z wątroby; magazynowana jest w woreczku żółciowym (brak go u gryzoni i wielorybów); emulguje tłuszcze, co ułatwia ich trawienie
◦ sok trzustkowy - produkowany przez trzustkę; zawiera enzymy: proteazy tj. trypsyna, które trawią białka; amylazę trzustkową trawiącą cukry; lipazę trzustkową hydrolizującą tłuszcze do glicerolu i kwasów tłuszczowych
6) jelito cienkie:
- dzieli się na:
◦ jelito czcze - znajdujący się w nim sok jelitowy trawi dwucukry i rozkłada białka do aminokwasów
◦ jelito kręte - następuje w nim wchłanianie monomerów do naczyń krwionośnych łączących się w żyłę wrotną
- pokryte licznymi mikrokosmkami
- długość: około 6 m
- u kota jest 3 razy dłuższe niż długość ciała, u owcy - 28 razy
- jelito ślepe ( in. wyrostek robaczkowy) znajduje się przy ujściu jelita cienkiego do jelita grubego; zasiedlone bakteriami
7) jelito grube:
- dzieli się na odcinki: jelito wstępujące, jelito poprzeczne, jelito zstępujące, esicę i odbytnicę
- następuje w nim:
◦ zwrotne wchłanianie wody
◦ produkcja witaminy K i wybranych witamin z grupy B
◦ formowanie kału
Układ krwionośny:
- tworzy go serce i sieć naczyń krwionośnych
Serce:
- leży w śródpiersiu, pod mostkiem, w worku osierdziowym
- jama osierdziowa wewnątrz worka osierdziowego wypełniona jest płynem, który redukuje tarcie w trakcie pracy serca
- zbudowane jest z mięśnia sercowego, poprzecznie - prążkowanego
- składa się z dwóch komór i dwóch przedsionków
- obecne są w nim zastawki:
◦ dwudzielna - leży między lewym przedsionkiem i lewą komorą
◦ trójdzielna - leży między prawym przedsionkiem i prawą komorą
◦ półksiężycowate - leżą między komorami a ujściem aorty i tętnicy płucnej ( zastawka aortalna - miedzy lewą komorą a aortą; zastawka płucna - między prawą komorą a tętnicą płucną)
- aorta, największa tętnica organizmu, zawierająca krew utlenioną, wychodzi z lewej komory; odchodzi od niej pień ramieniowy, który rozdziela się na prawą i lewą tętnicę szyjną oraz prawą tętnicę podobojczykową
- wychodzą z niego tętnice płucne z krwią odtlenioną, które biegną do płuc; tam następuje natlenienie krwi, która żyłami płucnymi powraca do serca poprzez lewy przedsionek
- do prawego przedsionka doprowadzana jest żyłą czczą górną i żyłą czczą dolną krew odtleniona
- naczynia wieńcowe oplatają mięsień sercowy
- wyróżnia się dwa obiegi krwi:
◦ mały - zwany płucnym, bowiem prowadzi krew do płuc
◦ duży - zwany ustrojowym, bowiem rozprowadza krew po całym organizmie
Krew:
- 55% stanowi osocze, w 45% elementy morfotyczne
- osocze:
◦ woda
◦ jony np. potasu, sodu, chloru, wapnia
◦ albuminy - białka produkowane w wątrobie; utrzymują ciśnienie osmotyczne, są nośnikami hormonów we krwi
◦ globuliny - białka produkowane w wątrobie np. lipoproteiny, glikoproteiny lub w węzłach chłonnych np. gamma - globuliny
◦ fibrynogen - białko produkowane w wątrobie; bierze udział w procesie krzepnięcia krwi
- elementy morfotyczne:
◦ erytrocyty - krwinki czerwone; produkowane w szpiku kostnym; żyją średnio 3 miesiące; ich rozpad ma miejsce w wątrobie lub śledzionie; zawierają hemoglobinę, dzięki której posiadają zdolność transportowania tlenu; pozbawione jądra komórkowego; u kobiet jest ich około 4,3 mln, a u mężczyzn 4,8 mln
◦ leukocyty - białe ciałka krwi; jest ich około 4 - 10 tysięcy na 1 mm3 krwi
› granulocyty - w cytoplazmie posiadają ziarnistości i wielopłatowe, nieregularne jądra komórkowe
- leukocyty obojętnochłonne - neutrofile - to komórki żerne, fagocytujące np. bakterie i obumarłe komórki; w ziarnistościach posiadają enzymy trawienne
- leukocyty kwasochłonne - eozynofile - pod wpływem kwaśnych barwników barwią się na kolor czerwony; ich liczba wzrasta podczas zakażeń pasożytniczych i reakcji alergicznych
- leukocyty zasadochłonne - bazofile - pod wpływem barwników zasadowych barwią się na kolor niebieski; zawierają histaminę oraz heparynę
› agranulocyty - nie zawierają w cytoplazmie wyraźnych ziarnistości, a ich jądra są kształtu nerkowatego lub są zaokrąglone
- limfocyty - biorą udział w obronie organizmu przed drobnoustrojami; produkują przeciwciała lub bezpośrednio neutralizują patogen
- monocyty - szybko opuszczają naczynia krwionośne i dostają się do tkanek, w których zmieniają się w makrofagi, czyli duże komórki o zdolnościach fagocytujących
◦ płytki krwi - u zwierząt, z wyjątkiem ssaków, zwane trombocytami; powstają w szpiku kostnym; biorą udział w procesie krzepnięcia krwi
Układ wydalniczy:
Podstawową jednostką funkcjonalną układu wydalniczego ssaków jest nefron. Składa się on z torebki Bowmana, połączonej z długim, skręconym przewodem zwanym kanalikiem nerkowym. Wewnątrz torebki bosmana znajduje się splot naczyń krwionośnych zwany kłębuszkiem nerkowym. W skład kłębuszka wchodzi tętniczka doprowadzająca, kapilary okołokanalikowe oraz tętniczka odprowadzająca ( tworzą tzw. sieć dziwną). Kanalik nerkowy dzieli się na kanalik kręty I - go rzędu/ bliższy/ proksymalny, pętlę Henlego i kanalik kręty II - go rzędu/ dalszy/ dystalny. Kanalik kręty II - go rzędu uchodzi do kanalika zbiorczego.
Układ wydalniczy ssaków składa się z następujących elementów:
1) ...
bhunter10